Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAjako badalo 'badalanA' preraka kriyA hai, jisakA artha hai - badala DAlanA | preraka kriyAmeM preraka kriyAkA bhAva bhI samA jAtA hai; isalie usameM svayaM badalanA aura dUsareko badalanA ye donoM artha zrA jAte haiM / yaha kevala vyAkaraNa yA zabdazAstrakI yukti hI nahIM hai, isameM jIvanakA eka jIvita satya bhI nihita hai / isI se aisA arthavistAra upayukta mAlUma hotA hai / jIvana ke pratyeka kSetrameM anubhava hotA hai ki jo kAma auroMse karAnA ho aura ThIka tarahase karAnA ho, vyakti use pahale svayaM kare / dUsaroMko sikhAnekA icchuka svayaM icchita viSayakA zikSaNa lekara - usameM pAraMgata yA kuzala hokara hI dUsaroMko sikhA sakatA hai | jisa viSayakA jJAna hI nahIM, acchA aura uttama zikSaka bhI vaha viSaya dUsare ko nahIM sikhA sakatA / jo svayaM mailA-kucailA ho, aMga aMga meM maila bhare ho, vaha dUsaroMko nahalAne jAegA, to unako svaccha karaneke badale unapara apanA maila hI lagAegA / yadi dUsareko svaccha karanA hai to pahale svayaM svaccha honA cAhie / yadyapi kabhI-kabhI sahI zikSaNa pAyA huA vyakti bhI dUsareko nizcayake mutAbika nahIM sikhA pAtA, to bhI sikhAne kI yA zuddha karanekI kriyA bilakula bekAra nahIM jAtI, kyoMki isa kriyAkA jo AcaraNa karatA hai, vaha svayaM to lAbhameM rahatA hI hai, para usa lAbha ke bIja jalda yA derase, dikhAI deM yA na deM, Asa-pAsa ke vAtAvaraNa meM bhI aMkurita ho jAte haiM / svayaM taiyAra hue, binA dUsareko taiyAra nahIM kiyA jA sakatA, yaha siddhAnta satya to hai hI, isameM aura bhI kaI rahasya chipe hue haiM, jinheM samajhane kI jarUrata hai | hamAre sAmane samAjako badala DAlanekA prazna hai / jaba koI vyakti samAjako badalanA cAhatA hai aura samAja ke sAmane zuddha manase kahatA hai -- 'badala jAzro, ' taba use samAjako yaha to batAnA hI hogA ki tuma kaise ho, aura kaisA honA cAhie / isa samaya tumhAre bhuka amuka saMskAra haiM, amuka-amuka vyavahAra haiM, unheM chor3akara amuka-amuka saMskAra aura amuka amuka rItiyA~ dhAraNa karo / yahA~ dekhanA yaha hai ki samajhanevAlA vyakti jo kucha kahanA cAhatA hai, usameM usakI kitanI lagana hai, usake bAre meM kitanA jAnatA hai, use usa vastukA kitanA raMga lagA hai, pratikUla saMyogoM meM bhI vaha usa saMbandha meM kahA~taka TikA rahA hai aura usakI samajha kitanI gaharI hai| ina bAtoMkI chApa samAjapara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale par3atI hai / sAre nahIM to thoDese bhI loga jaba samajhate haiM ki kahanevAlA vyakti saccI hI bAta kahatA hai aura usakA pariNAma usapara dIkhatA bhI hai, taba unakI vRtti badalatI hai aura unake mana meM sudhArakake prati anAdarakI jagaha Adara prakaTa hotA hai / bhale hI ve loga sudhAraka ke kahe anusAra cala na sake~, to bhI usake kathana ke prati Adara to rakhane hI lagate haiM / I zrauroM se kahane ke pahale svayaM badala jAnemeM eka lAbha yaha bhI hai ki dUsaroM ko sudhArane yAnI samAjako badala DAlane ke tarIkekI aneka cAbiyA~ mila jAtI haiM / use apane Apako badalanemeM jo kaThinAiyA~ mahasUsa hotI haiM, unakA nivAraNa karane meM jo UhApoha hotA hai, aura jo mArga DhU~r3he jAte haiM, unase vaha auroMkI kaThinAiyA~ bhI sahaja hI samajha letA hai / unake nivAraNa ke nae-nae mArga bhI use yathAprasaMga sUjhane lagate haiM / isalie samAjako badalanekI bAta kahanevAle sudhArakako pahale svayaM dRSTAMta bananA cAhie ki jIvana badalanA jo kucha hai, vaha yaha hai | kahane kI apekSA dekhanekA asara kucha aura hotA hai aura gaharA bhI hotA hai / isa vastuko hama sabhIne gA~dhIjI ke jIvana meM dekhA hai / na dekhA hotA to zAyada buddha aura mahAvIrake jIvana parivartana ke mArgake viSaya meM bhI saMdeha banA rahatA | isa jagaha maiM do-tIna aise vyaktiyoMkA paricaya dU~gA jo samAjako badala DAlane kA bIr3A lekara hI cale haiM / samAjako kaise badalA jAe isakI pratIti ve apane udAharaNa se hI karA rahe haiN| gujarAtake mUka kAryakarttA ravizaMkara mahArAjako - jo zurUse hI gA~dhIjI ke sAthI ora sevaka rahe haiM, -- corI aura khUna karanemeM hI bharosA rakhanevAlI aura usImeM puruSArtha samajhanevAlI 'bAraiyA' jAtiko sudhAranekI lagana lagI / unhoMne apanA jIvana isa jAtike bIca aisA zrotaprota kara liyA aura apanI jIvana paddhatiko isa prakAra parivartita kiyA ki dhIre-dhIre yaha jAti Apa hI Apa badalane lagI, khUnake gunAha khuda-ba-khuda kabUla karane lagI aura apane aparAdhake lie sajA bhoganemeM bhI gaurava mAnane lagI / Akhirakara yaha sArI jAti parivartita ho gaI / 31 ravizaMkara mahArAjane hAIskUla taka bhI zikSA nahIM pAI, to bhI unakI vANI bar3e-bar3e prophesaroM takapara asara karatI hai / vidyArthI unake pIche pAgala bana jAte haiM / jaba ve bolate haiM taba sunanevAlA samajhatA hai ki mahArAja jo kucha kahate haiM, vaha satya aura anubhavasiddha hai| kendra yA prAntake mantriyoM taka para unakA jAdU jaisA prabhAva hai / ve jisa kSetra meM kAmakA bIr3A uThAte haiM, usameM basanevAle unake rahana-sahana se mantramugdha ho jAte haiM--kyoMki unhoMne I
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 pahale apane Apako taiyAra kiyA hai--badalA hai, aura badalaneke rAstoMkA -- bhedoM kA anubhava kiyA hai / isIse unakI vANIkA asara par3atA hai / unake viSaya meM kavi aura sAhityakAra sva0 meghANIne 'mANasAInA dIvA' ( mAnavatA ke dIpa ) nAmaka paricaya pustaka likhI hai| eka aura dUsarI pustaka zrI balabhAI mehatAkI likhI huI hai / I dUsare vyakti haiM santa bAkha, jo sthAnakavAsI jaina sAdhu haiM / ve mu~hapara mu~hapattI, hAthameM rajoharaNa zrAdikA sAdhu-veSa rakhate haiM, kintu unakI dRSTi bahuta hI Age bar3hI huI hai / veSa aura panthake bAr3oM ko chor3akara ve kisI anokhI duniyA meM vihAra karate / isIse Aja zikSita aura azikSita, sarakArI yA gairasarakArI, hindU yA musalamAna strI-puruSa unake vacana mAna lete haiM / vizeSa rUpase 'bhAlakI paTTI' nAmaka pradeza meM samAja sudhArakA kArya ve lagabhaga bAraha varSoMse kara rahe haiM / usa pradeza meM do sause adhika choTe-moTe gA~va haiM / vahA~ unhoMne samAjako badalaneke lie jisa dharma aura nItikI nIMvapara sevAkI imArata zurU kI hai, vaha aisI vastu hai ki use dekhanevAle aura jAnanevAleko Azcarya hue binA nahIM rahatA / mantrI, kalekTara, kamiznara Adi sabhI koI apanA-apanA kAma lekara santa bAlake pAsa jAte haiM aura unakI salAha lete haiN| dekhane meM santabAlane kisI pantha, veSa yA bAhya zrAcArakA parivartana nahIM kiyA parantu maulika rUpameM unhoMne aisI pravRtti zurU kI hai ki vaha unakI zrAtmAmeM adhivAsa karanevAle dharma aura nIti- tattvakA sAkSAtkAra karAtI hai aura unake samAjako sudhArane yA badalaneke dRSTibinduko spaSTa karatI haiN| unakI pravRtti meM jIvana kSetrako chUnevAle samasta viSaya yA jAte haiM / samAjakI sArI kAyA hI kaise badalI jAe aura usake jIvana meM svAsthyakA, svAvalambanakA vasanta kisa prakAra prakaTa ho, isakA padArtha-pa -pATha ve jaina sAdhukI rItise gA~va-gA~va ghUmakara, sAre praznoM meM sIdhA bhAga lekara logoMko de rahe haiM / inakI vicAradhArA jAnane ke lie inakA 'vizva vAtsalya' nAmaka patra upayogI hai aura vizeSa jAnakArI cAhanevAloM ko to unake samparka meM hI khAnA cAhie / tIsare bhAI musalamAna haiN| unakA nAma hai akabara bhaaii| unhoMne bhI, aneka varSa hue, aisI hI tapasyA zurU kI hai / banAsa taTake sampUrNa pradeza meM unakI pravRtti vikhyAta hai / vahA~ corI aura khUna karanevAlI kolI tathA ThAkurokI jAtiyA~ saikar3oM varSoMse prasiddha haiM / unakA rojagAra hI mAnoM yahI ho gayA hai / akabara bhAI ina jAtiyoM meM nava cetanA lAe haiM / uccavarNake brAhmaNa, kSatriya, vaizya bhI jo ki aspRzyatA mAnate cale Ae haiM aura dalita vargako
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dabAte Ae haiM, akabara bhAIko zraddhAkI dRSTise dekhate haiN| yaha jAnate hue bhI ki akabara bhAI musalamAna haiM, kaTTara hindU taka unakA zrAdara karate haiM / saya unheM 'nanheM bApU' kahate haiM / akabara bhAIkI samAjako sudhAranekI sUjha bhI aisI acchI aura tIvra hai ki ve jo kucha kahate haiM yA sUcanA dete haiM, usameM nyAyakI hI pratIti hotI hai / isa pradezakI azikSita aura asaMskArI jAtiyoMke hajAroM loga izArA pAte hI unake irda-girda jamA ho jAte haiM aura unakI bAta sunate haiN| akabara bhAIne gA~dhIjIke pAsa raha kara apane Apako badala DAlA haisamajhapUrvaka aura vicArapUrvaka / gA~voMmeM aura gA~voMke praznoMmeM unhoMne apane zrApako ramA diyA hai| Upara jina tIna vyaktiyoMkA ullekha kiyA gayA hai, vaha kevala yaha sUcita karaneke lie ki yadi samAjako badalanA ho aura nizcita rUpase nae sirese gar3hanA ho, to aisA manoratha rakhanevAle sudhArakoMko sabase pahale apane Apako badalanA caahie| yaha to zrAtma-sudhArakI bAta huI / aba yaha bhI dekhanA cAhie ki yuga kaisA zrAyA hai| hama jaise haiM, vaise ke vaise rahakara athavA parivartanake kucha paibanda lagAkara naye yugameM nahIM jI sakate / isa yugameM jIneke lie icchA aura samajhapUrvaka nahIM to Akhira dhakke khAkara bhI hameM badalanA pdd'egaa| samAja aura sudhAraka donoMkI dRSTi ke bIca kevala itanA hI antara hai ki rUdigAmI samAja navayugakI navIna zaktiyoMke sAtha ghisaTatA huyA bhI ucita parivartana nahIM kara sakatA, jyoMkA tyoM unhIM rUr3hiyoM se cipaTA rahatA hai aura sama. jhatA hai ki zrAjataka kAma calA hai to aba kyoM nahIM calegA? phira ajJAnase yA samajhate hue bhI rUr3hike bandhanavaza sudhAra karate hue lokanindAse DaratA hai, jaba ki saccA sudhAraka nae yugakI naI tAkatako zIghra parakha letA hai aura tadanusAra parivartana kara letA hai / vaha na loka-nindAkA bhaya karatA hai, na nirbalatAse jhukatA hai| vaha samajhatA hai ki jaise Rtuke badalanepara kapar3oM meM pheraphAra karanA par3atA hai athavA vaya bar3hanepara nae kapar3e silAne par3ate haiM, vaise hI naI paristhitimeM sukhase jIneke lie ucita parivartana karanA hI par3atA hai aura vaha parivartana kudaratakA yA aura kisI vastukA dhakkA khAkara karanA par3e, isase acchA to yahI hai ki saceta hokara pahalese hI samajhadArIke sAtha kara liyA jaae| yaha saba jAnate haiM ki naye yugane hamAre jIvana ke pratyeka kSetrameM pA~va jamA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 lie haiN| jo pahale kanyA-zikSA nahIM cAhate the, ve bhI aba kanyAko thor3A bahuta par3hAte hai| yadi thor3A-bahuta par3hAnA jarUrI hai to phira kanyAkI zakti dekhakara use jyAdA par3hAne meM kyA nukasAna hai ? jaise zikSaNa ke kSetrameM vaise hI anya mAmaloMmeM bhI nayA yuga AyA hai| gA~voM yA purAne DhaMgake zaharoM meM to pardese nibha jAtA hai, para aba bambaI, kalakattA yA dillI jese nagaroM meM nivAsa karanA ho aura vahA~ banda gharoMmeM striyoMko pardameM rakhanekA Agraha kiyA jAe, to striyA~ khuda hI puruSoM ke lie bhArarUpa bana jAtI haiM aura santati dinapara dina kAyara aura nirvala hotI jAtI hai| vizeSakara taruNa jana vidhavAke prati sahAnubhUti rakhate haiM, parantu jaba vivAhakA prazna zrAtA hai to loka- nindAse Dara jAte haiN| Darakara aneka bAra yogya vidhavAkI upekSA karake kisI ayogya kanyAko svIkAra kara lete haiM aura apane hAthase hI apanA saMsAra bigAr3a lete haiN| svAvalambI jIvanakA Adarza na honese tejasvI yuvaka bhI abhibhAvakoMkI sampattike uttarAdhikArake lobhase, unako rAjI rakhaneke lie, rUdiyoMko svIkAra kara lete haiM aura unake cakrako cAlU rakhanemeM apanA jIvana ga~vA dete haiM / isa tarahakI durbalatA rakhanevAle yuvaka kyA kara sakate haiM ? yogya zakti prApta karanese pUrva hI jo kuTumba-jIvanakI jimmedArI le lete haiM, ve apane sAtha apanI patnI aura baccoMko bhI khaDDe meM DAla dete haiN| maha~gI aura taGgIke isa jamAnemeM isa prakArakA jIvana antameM samAjapara bar3hatA imA aniSTa bhAra hI hai| pAlana-poSaNakI, zikSA denekI aura svAvalambI hokara calanekI zakti na honepara bhI jaba mUr3ha puruSa yA mUr3ha dampati santatise ghara bhara lete haiM, taba ve naI santatise kevala pahale kI santatikA nAza nahIM karate balki svayaM bhI aise phaMsa jAte haiM ki yA to marate haiM yA jIte hue bhI murdo ke samAna jIvana bitAte haiN| khAna-pAna aura pahanAveke viSayameM bhI aba purAnA yuga bIta gayA hai / aneka bImAriyoM aura apacake kAraNoMmeM bhojanakI avaijJAnika paddhati bhI eka hai| purAne jamAne meM jaba loga zArIrika mehanata bahuta karate the, taba gA~voMmeM jo paca jAtA thA, vaha Aja zaharoMke 'baiThakie' jIvana meM pacAyA nahIM jA sakatA / anna aura duSpaca miThAiyoMkA sthAna banaspatiyoMko kucha adhika pramANameM milanA caahie| kapar3ekI ma~hagAI yA taMgIkI hama zikAyata karate haiM parantu bace hue samayakA upayoga kAtanemeM nahIM kara sakate aura niThalle rahakara milamAlikoM yA sarakArako gAliyA~ dete rahate haiN| kama kapar3oMse kaise nibhAva karanA. sAde
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura moTe kapar3oMmeM kaise zobhita honA, yaha hama thor3A bhI samajha leM to bahuta kucha bhAra halakA ho jaae| puruSa pakSameM yaha kahA jA sakatA hai ki eka dhotIse do pAjAme to bana hI sakate haiM aura striyoM ke lie yaha kahA jA sakatA hai ki bArIka aura kImatI kapar3oMkA moha ghaTAyA jAe / sAikila, TrAma, basa jaise vAhanoMkI bhAga-daur3ameM, barasAta, teja havA yA A~dhIke samayameM aura purAne DhaMgake rasoI-gharameM sTova zrAdi sulagAte samaya striyoMkI purAnI prathAkA pahanAvA ( laha~gesAr3IkA) pratikUla par3atA hai| isako chor3akara navayugake anukUla paMjAbI striyoM jaisA koI pahanAvA ( kamase kama jaba baiThA na rahanA ho) svIkAra karanA cAhie / dhArmika evaM rAjakIya viSayoM meM bhI dRSTi aura jIvanako badale binA nahIM cala sakatA / pratyeka samAja apane paMthakA veza aura AcaraNa dhAraNa karanevAle hara sAdhuko yahA~taka pUjatA-poSatA hai ki usase eka bilakula nikammA, dUsaroMpara nirbhara rahanevAlA aura samAjako aneka bahamoM meM DAla rakhanevAlA vizAla varga taiyAra hotA hai / usake bhArase samAja svayaM kucalA jAtA hai aura apane kandhe. 'para baiThanevAle isa paMDita yA guruvargako bhI nIce girAtA hai| dhArmika saMsthAmeM kisI tarahakA pheraphAra nahIM ho sakatA, isa jhUThI dhAraNAke kAraNa usameM lAbhadAyaka sudhAra bhI nahIM ho sakate / pazcimI aura pUrvI pAkistAnase jaba hindU bhAratameM Ae, taba ve apane dharmaprANa mandiroM aura mUrtiyoMko isa taraha bhUla gae mAno unase koI saMbandha hI na ho| unakA dharma sukhI hAlata kA dharma thaa| rUr3higAmI zraddhAlu samAja itanA bhI vicAra nahIM karatA ki usapara nirbhara rahanevAle itane vizAla guruvargakA sArI jindagI aura sAre samayakA upayogI kAryakrama kyA hai ? isa dezamai asAmpradAyika rAjyataMtra sthApita hai| isa lokataMtrameM sabhIko apane mata dvArA bhAga lene kA adhikAra milA hai| isa adhikArakA mUlya kitanA adhika hai, yaha kitane loga jAnate haiM ? striyoMko to kyA, puruSoMko bhI apane hakakA ThIka-ThIka bhAna nahIM hotA; phira lokataMtrakI kamiyA~ aura zAsanakI truTiyA~ kisa taraha dUra hoM ? ___jo gine-cune paisevAle haiM athavA jinakI Aya paryApta hai, ve moTarake pIche jitane pAgala haiM, usakA eka aMza bhI pazu-pAlana thA usake poSaNake pIche nhiiN| sabhI jAnate haiM ki samAja-jIvanakA mukhya staMbha dudhArU pazuoMkA pAlana
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 aura saMvardhana hai / phira bhI hareka dhanI apanI pU~jI makAna meM, sone-cA~dImeM, javAharAta meM yA kArakhAne meM lagAnekA prayatna karatA hai parantu kisIko pazu saMvardhana dvArA samAjahitakA kAma nahIM sUjhatA / khetIkI to isa taraha upekSA ho rahI hai mAno vaha koI kasAIkA kAma ho, yadyapi usake phalakI rAha hareka zrAdamI dekhatA hai / Upara nirdiSTa kI huI sAmAnya bAtoMke atirikta kaI bAteM aisI haiM jinheM sabase pahale sudhAranA cAhie / una viSayoM meM samAja jaba taka badale nahIM, purAnI rUr3hiyA~ chor3e nahIM, mAnasika saMskAra badale nahIM, taba taka anya sudhAra ho bhI jAe~ge to bhI sabala samAjakI racanA nahIM ho sakegI / aisI kaI mahatvakI bAteM ye haiM : 1 - hindU dharmakI paryAya samajhI jAnevAlI U~ca-nIcake bhedakI bhAvanA, jisake kAraNa ucca kahAnevAle savarNa svayaM bhI gire haiM aura dalita adhika dalita bane haiM / isIke kAraNa sArA hindU-mAnasa mAnavatA - zUnya bana gayA hai / - 2- pU~jIvAda yA sattAvAdako IzvarIya anugraha yA pUrvopArjita puNyakA phala mAna kara use mahattva denekI bhrAnti, jisake kAraNa manuSya ucita rUpameM aura nizcintatAse puruSArthaM nahIM kara sakatA / 3 -- lakSmIko sarvasva mAna lenekI dRSTi, jisake kAraNa manuSya apane buddhi-bala yA tejakI bajAya khuzAmada yA gulAmIkI aura adhika katA hai / 4 - strI - jIvana ke yogya mUlyAMkana meM bhrAMti, jisake kAraNa puruSa aura striyA~ svayaM bhI strI-jIvana ke pUrNa vikAsa meM bAdhA DAlatI haiM / 5 - kriyAkAMDa aura sthUla prathAoM meM dharma mAna baiThanekI mUr3hatA, jisake kAraNa samAja saMskArI aura balavAna banane ke badale ulTA adhika saMskArI aura sacce dharmase dUra hotA jAtA hai / samAjako badalanekI icchA rakhanevAleko sudhAra ke viSayoMkA tAratamya samajhakara jisa bAre meM sabase adhika jarUrata ho aura jo sudhAra maulika parivartana lA sakeM unheM jaise bhI bane sarvaprathama hAthameM lenA cAhie aura vaha bhI apanI zaktike anusAra | zaktise parekI cIjeM eka sAtha hAthameM lenese sambhava sudhAra bhI ruke raha jAte haiM / samAjako yadi badalanA ho to usa viSayakA sArA nakzA apanI dRSTike
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmane rakhakara usake pIche hI lage rahanekI vRttivAle utsAhI taruNa yA taruNiyoMke lie yaha Avazyaka hai ki ve prathama usa kSetrameM Thosa kAma karanevAle anubhaviyoM ke pAsa rahakara kucha samayataka tAlIma leM aura apanI dRSTi spaSTa aura sthira bnaaeN| isake binA prArambhameM prakaTa huzrA utsAha bIcameM hI mara jAtA hai yA kama ho jAtA hai aura rUr3higAmI logoMko upahAsa karanekA maukA milatA hai| pharavarI 1651] [ taruNa,