Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSabhadevase vartamAna taka jainadharmakI sthiti prAyaH dharmakI sabhI mAnyatAoMmeM amaryAdita kAlako maryAdita anantakalpoMke rUpameM vibhakta kiyA gayA hai, lekina kinhIM-kinhIM mAnyatAoMmeM jahA~ isa dRzyamAn jagatkI astittvasvarUpa aura abhAvasvarUpa pralayako AdhAra mAnakara eka kalpakI sImA nirdhArita kI gaI hai, vahA~ jaina mAnyatAmeM prANiyoMke duHkhake sAdhanoMkI kramika hAni hote-hote sukhake sAdhanoMkI kramika vaddhisvarUpa utsarpaNa aura prANiyoMke sUkhake sAdhanoMko kramika hAni hote-hote duHkhake sAdhanoMko kramika vRddhisvarUpa avasarpaNako AdhAra mAnakara eka kalpakI sImA nirdhArita kI gaI hai| tAtparya yaha ki dharmakI kinhIM-kinhIM jainetara mAnyatAoMke anusAra unake mAne hue kAraNoM dvArA pahale to yaha jagat utpanna hotA hai aura pazcAt yaha vinaSTa ho jAtA hai| utpattike anantara jabataka jagatkA sadbhAva banA rahatA hai utane kAlakA nAma sRSTikAla aura vinaSTa ho jAnepara jabataka usakA abhAva rahatA hai utane kAlakA nAma pralayakAla mAnA gayA hai| isa tarahase eka sRSTikAla aura usake anantara honevAle eka pralayakAlako milAkara ina mAnyatAoMke anusAra eka kalpakAla ho jAtA hai / jaina mAnyatAmeM ina mAnyatAoMko taraha jagatkA utpAda aura vinAza nahIM svIkAra kiyA gayA hai| jaina mAnyatAmeM jagata to anAdi aura anidhana hai, parantu rAtrike bAraha bajese andhakArakA kramapUrvaka hrAsa hote-hote dinake bAraha baje taka prakAzakI kramapUrvaka honevAlI vRddhike samAna jaina mAnyatAmeM jitanA' kAla jagatke prANiyoMke duHkhake sAdhanoMkA kramapUrvaka hrAsa hote-hote sukhake sAdhanoMkI kramapUrvaka honevAlI vRddhisvarUpa utsarpaNakA batalAyA gayA hai utane kAlakA nAma utsarpiNIkAla aura dinake bAraha bajese prakAzakA kramapUrvaka hrAsa hote-hote rAtrike bAraha baje taka andhakArakI kramapUrvaka honevAlI vRddhike samAna vahA~para (jaina mAnyatAmeM) jitanAkAla2 jagatke prANiyoMke sukhake sAdhanoMkA kramapUrvaka hrAsa hote-hote duHkhake sAdhanoMkI kramapUrvaka honevAlI vRddhisvarUpa avasarpaNakA batalAyA gayA hai utane kAlakA nAma avasarpiNIkAla svIkAra kiyA gayA hai| eka utsarpiNIkAla aura usake anantara honevAle eka avasarpiNIkAlako milAkara jaina mAnyatAkA eka kalpakAla ho jAtA hai| cU~ki ukta dUsarI mAnyatAoMmeM saSTikAla aura pralayakAlakI paramparAko pUrvokta sRSTike bAda pralaya aura pralayake bAda sRSTike rUpameM tathA jainamAnyatAmeM utsarpiNIkAla aura avasarpiNIkAlako paramparAko pUrvokta utsarpaNake bAda avasarpaNa aura avasarpaNake bAda utsarpaNake rUpameM anAdi ananta svIkAra kiyA gayA hai, isalie ubhaya mAnyatAoMmeM (jaina aura jainetara mAnyatAoMmeM) kalpoMkI anantatA samAnarUpase mAna lI gaI hai| jaina mAnyatAmeM pratyeka kalpake utsapiNI kAla aura avasarpiNI kAlako utsarpaNa aura avasarpaNake khaMDa karake nimnalikhita chaha-chaha vibhAgoMmeM vibhakta kara diyA gayA hai-(1) duHSama-duHSamA (atyanta duHkhamaya yaha kAla jaina granthoMke AdhArapara daza koTI-koTI sAgaropamasamayapramANa hai| koTI (karor3a)ko koTI (karor3a)se guNA kara denepara koTI-koTIkA pramANa nikalatA hai aura sAgaropama jainamAnyatAke anusAra asaMkhyAta varSapramANa kAlavizeSakI saMjJA hai| 2. yaha kAla bhI jaina granthoMmeM daza koTI-koTI sAgaropamasamayapramANa hI batalAyA gayA hai 3. AdipurANa parva 3, zloka 14-15 / 4, ikkIsa hajAra varSapramANa /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/sAhitya aura itihAsa : 49 kAla), (2) duHSamA' (sAdhAraNa duHkhamaya kAla), 3-duHSama-suSamA2 (duHkha pradhAna sukhamaya kAla), 4-suSamaduHSamA (sukhapradhAna duHkhamaya kAla), 5-suSamA (sAdhAraNa sukhamaya kAla) aura 6-suSama-suSama sukhamaya kaal)| ye chaha vibhAga utsarpiNI kAlake tathA inake ThIka viparIta kramako lekara arthAt 1-suSamasuSamA (atyanta sukhamaya lAla), 2--suSamA (sAdhAraNa sukhamaya kAla), 3-suSama-duHSamA (sukhapradhAna duHkhamaya kAla), 4-duSamA-suSamA (duHkhapradhAna sukhamaya kAla), 5-duHSamA1 (sAdhAraNa duHkhamaya kAla) aura 6-duHSama-duHSamA12 (atyanta duHkhamaya kAla) ye chaha3 vibhAga avasarpiNI kAlake svIkAra kiye gaye haiN| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra sUryakI gatike dakSiNase uttara aura uttarase dakSiNakI ora honevAle parivartanake AdhArapara svIkRta varSake uttarAyaNa aura dakSiNAyana vibhAga gatikramake anusAra tIna-tIna RtuoMmeM vibhakta hokara satata cAlU rahate haiM usI prakAra eka dUsarese bilakula ulaTe pUrvokta utsarpaNa aura apasarpaNake AdhArapara svIkRta kalpake utsarpiNI aura avasapiNI vibhAga bhI utsarpaNakrama aura avasarpaNakramake anusAra pUrvokta chaha-chaha vibhAgoMmeM vibhakta hokara avicchinna rUpase satata cAlU rahate haiM / 14 athavA rAtrike bAraha baje se dinake bAraha bajetaka andhakArakI kramase hAni hote-hote kramase honevAlI prakAzakI vRddhike AdhAra para aura dinake bAraha bajese rAtrike bAraha bajetaka prakAzakI kramase hAni hote-hote kramase honevAlI andhakArakI vRddhike AdhArapara jisa prakAra cAra-cAra praharoMkI vyavasthA pAI jAtI hai usI prakAra utsarpiNI kAla aura avasarpiNI kAlameM bhI pUrvokta chaha-chaha vibhAgoMkI vyavasthA jaina mAnyatAmeM svIkRta kI gaI hai| jainamAnyatAke anusAra pratyeka utsarpiNI kAlake tIsare aura pratyeka avasarpiNI kAlake cauthe duHSamAsuSamA nAmaka vibhAgameM dharmako prakAzameM lAnevAle ekake bAda dUsarA aura dUsareke bAda tIsarA isa prakAra kramase niyamapUrvaka caubIsa tIrthakara (dharmapravartaka mahApuruSa) utpanna hote rahate haiN| isa samaya jainamAnyatAke anusAra 1. vhii| 2. vyAlIsa hajAra varSa kama ekakoTIkoTI, sAgaropamasamayapramANa / 3. dokoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 4. tInakoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 5. cArakoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 6, avasarpiNI kAlake samApta ho jAnepara jaba utsapiNI kAlakA prArambha hotA hai usa samayakA yaha varNana hai--- --tiloyapaNNattI, cauthA mahA adhikAra, gAthA 1555, 1556 / 7. cArakoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 8. tInakoTokoTIsAgaropamasamayapramANa / 9. dokoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 10. vyAlIsa hajAra varSa kama ekakoTIkoTIsAgaropamasamayapramANa / 11. ikkIsa hajAra varSa pramANa / 12. ikkIsa hajAra varSa pramANa / / 13. AdipurANa parva 3, zloka 17, 18 / 14. AdipurANa parva 3, zlola 20, 21 / 15. utsarpiNI kAlake tIsare duHSamasuSamA kAlakA varNana karate hue yaha kathana hai -tiloyapaNNattI, cauthA mahAdhikAra, gAthA 1578 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : sarasvatI-varadaputra 60 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha kalpakA dusarA vibhAga avasarpiNIkAla cAlU hai aura usake (avasarpiNI kAlake) pA~caveM duHSamA nAmaka vibhAgameMse hama gujara rahe haiN|' Ajase karIba DhAI hajAra (2500) varSa pahale isa avasarpiNIkAlakA duHSamA-suSamA nAmaka caturtha vibhAga samApta huA hai / usa samaya dharmako prakAzameM lAnevAle aura isa avasarpiNIkAlake antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra isa dharAtalapara maujUda the tathA unake bhI pahale pUrvaparamparAmeM teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAthase prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva taka teIsa tIrthaMkara dharmakA prakAza kara cuke the| tAtparya yaha hai ki jaina mAnyatAmeM utsapiNIkAlake cauthe, pAMcaveM aura chaThe tathA avasarpiNIkAlake pahale, dusare aura tIsare vibhAgoMke samadAyako bhogayuga evaM avasarpiNIkAlake cauthe, pAMcaveM aura chaThaveM tathA utsarpiNIkAlake pahale, dUsare aura tIsare vibhAgoMke samadAyako karmayaga batalAyA gayA hai / 2 bhogayugakA matalaba yaha hai ki isa yugameM manuSya apane jIvanakA saMcAlana karaneke lie sAdhana-sAmagrIke saMcaya aura saMrakSaNakI ora dhyAna denA anAvazyaka hI nahIM, vyartha aura yahA~taka ki mAnavasamaSTike jIvana-nirvAhake lie atyanta ghAtaka samajhatA hai| isalie pratyeka manuSya apane jIvanakA saMcAlana nizcintatA aura saMtoSapUrvaka sarvatra bikhare hue prAkRtika sAdhanoM dvArA binA kisI bheda-bhAvake samAna rUpase kiyA karatA hai| usa samaya mAnava-jIvanake kisI bhI kSetrameM Ajakala jaisI viSamatA nahIM rahatI hai| usa kAlameM koI manuSya na to amIra aura na garIba hI rahatA hai aura na U~ca-nIcakA bheda hI usa samayake manaSyoMmeM pAyA jAtA hai| AhAra-bihAra tathA rahana sahanakI samAnatAke kAraNa usa kAlake manuSyoMmeM na to krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa mAnasika durbalatAe~ hI pAI jAtI haiM aura na hiMsA, jhUTha, corI vyabhicAra tathA padArthoMkA saMcaya rUpa parigrahameM hI unakI pravRtti hotI hai / lekina utsarpiNI kAlameM jIvana-saMcAlanako sAdhanasAmagrImeM uttarottara vRddhi hote-hote usake parAkASThApara pahu~ca jAne ke bAda jaba isa avasarpiNIkAlameM usakA hrAsa hone lagA aura vaha hrAsa jaba isa sImA taka pahu~ca gayA ki manuSyoMko apane jIvana-saMcAlanameM kamIkA anubhava hone lagA to sabase pahile manuSyoMmeM sAdhana-sAmagrIke saMgraha karanekA lobha paidA haA tathA usakA saMvaraNa na kara sakaneke kAraNa dhIre-dhIre mAyA, mAna aura krodharUpa durbalatAe~ bhI unake antaHkaraNameM udita huI aura inake pariNAmasvarUpa hiMsA, jhUTha, corI vyabhicAra aura parigraha ina pA~ca pApoMkI aura yathAsaMbhava unakA jhukAva hone lgaa| arthAt sabase pahale jIvana-saMcAlanakI sAdhanasAmagrIke saMcaya karane meM java kinhIM-kinhIM manuSyoMkI pravRtti dekhane meM AI to usa samayake vizeSavicAraka vyaktiyoMne ise mAnava-samaSTike jIvana-saMcAlanake lie jabaradasta khatarA samajhA / isalie isake dUra karane lie unhoMne janamatakI sammatipUrvaka una logoMke viruddha 'hA' nAmaka daNDa kAyama kiyaa| arthAta usa samaya jo loga jIvana-saMcAlanakI sAdhana-sAmagrIke saMcaya karane meM pravRtta hote the unheM isa daNDavidhAnake anusAra "hameM kheda hai ki tumane mAnava-samaSTike hitake viruddha yaha anucita kArya kiyA hai|" isa prakAra daMDita kiyA jAne lagA aura usa samayakA mAnava-hRdaya bahuta hI sarala honeke kAraNa usapara isa daMDa 1. bhagavAna RSabhadevase lekara bhagavAna mahAvIra paryanta caubIsa tIrthakara isa avasarpiNIkAlake cauthe duHSama suSamA kAla meM hI hue haiN| 2. bhogayuga aura karmayugakA vistRta varNana AdipurANake tIsare parvameM tathA tiloyapaNNattIke caturtha mahAdhikAra . meM kiyA gayA hai| 3. tiloyapaNNattI, cauthA mahAdhikAra, gAthA 451 / 4. vahI, gAthA 452 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 51 vidhAnakA yadyapi bahuta aMzoM meM asara bhI huaa| lekina dhIre-dhIre aise aparAdhI logoMkI saMkhyA bar3hatI hI gaI / sAtha hI unameM kucha dhRSTatA bhI Ane lagI / taba isa daMDavidhAnako nirupayogI samajhakara isase kucha kaThora "mA" nAmaka daMDavidhAna taiyAra kiyA gayA / arthAt kheda prakAza karane mAtrase jaba logoMne jIvana saMcAlanakI sAdhana-sAmagrIkA saMcaya karanA nahIM chor3A, to unheM isa anucita pravRttise zaktipUrvaka rokA jAne lagA / anta meM jaba isa daMDavidhAna se bhI aise aparAdhI logoMko bAr3ha na ghaTI to phira 'dhik' nAmakA bahuta hI kaThora daMDavidhAna lAgU kara diyA gayA / arthAt aise logoM ko usa samayakI sAmAjika zreNIse bahiSkRta kiyA jAne lagA, lekina yaha daMDavidhAna bhI jaba asaphala hone lagA, sAtha hI isake dvArA U~ca aura nIcake bhedakI kalpanA bhI logoM ke hRdaya meM udita ho gaI to isa viSama paristhitimeM rAjA nAbhike putra bhagavAn RSabhadeva isa pRthvItalapara avatIrNa hue / inhoMne bahuta hI gambhIra cintanake bAda eka ora to karmayugakA prArambha kiyA arthAt tatkAlIna mAnava-samAjameM varNavyavasthA kAyama karake paraspara sahayogakI bhAvanA bharate hue usako jIvana-saMcAlanake lie yathAyogya asi, maSi, kRSi, sevA, zilpa aura vANijya Adi kAryoMke karane kI preraNA kI tathA dusarI ora logoMkI anucita pravRttiko rokane ke lie dhArmika daMDavidhAna cAlU kiyA / arthAt manuSyoMko svayaM hI apanI--krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa-mAnasika durbalatAoM ko naSTa karane tathA hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra aura parigraha svarUpa pravRttiko adhika-se-adhika kama karanekA upadeza diyA / jaina-mAnyatA ke anusAra dharmotpatti kA Adi samaya yahI hai / dharmotpattike bAremeM jaina-mAnyatA ke anusAra kiye gaye isa vivecanase isa niSkarSapara pahu~cA jA sakatA hai ki mAnava samAja meM vyavasthA kAyama karaneke lie yadyapi sarvaprathama pahale prajAtaMtra ke rUpameM aura bAdameM rAjataMtra ke rUpa meM zAsanataMtra hI prakAzameM AyA thA / parantu isameM adhUrepanakA anubhava karake bhagavAna RSabhadevane isake sAtha dharmataMtra ko bhI jor3a diyA thaa| isa taraha zAsanataMtra aura dharmataMtra ye donoM tabase eka dUsarekA bala pAkara phUlate-phalate hue Aja taka jIvita haiM / yadyapi bhagavAna RSabhadevane tatkAlIna mAnava samAja ke sammukha dharmake aihika aura AdhyAtmika do pahalU upasthita kiye the aura dUsare ( AdhyAtmika ) pahalUko pahale se hI svayaM apanA kara " janatAke sAmane mahAn Adarza upasthita kiyA thA --- Aja bhI hameM bhAratavarSa meM sAdhuvarga ke rUpameM dharmake isa AdhyAtmika pahalUkI jhAMkI dekhaneko milatI hai / parantu Aja mAnava-jIvana jaba dharmake aihika pahalUse hI zUnya hai to vahA~ para usake AdhyAtmika pahalUkA aMkurita honA asambhava hI hai| yahI kAraNa hai ki prAyaH sabhI dharmagraMthoMmeM Aja ke samaya mukti prAptikI asaMbhavatAko svIkAra kiyA gayA hai| isalie isa lekhameM hama dharmake aihika pahalUpara hI vicAra kareMge / ke AdhyAtmika pahalUkA uddezya jahA~ janma-maraNarUpa saMsArase mukti pAkara avinAzI anantasukha 1. ti0 pa0, gAthA 474 / 2. AdipurANa, parva 3, zloka 214, 215 / 3. vahI, parva 16, zloka 183 / 4. (ka) vahI, parva 16, zloka 179, 180 / (kha) prajApatiryaH prathamaM jijIviSuH zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajAH // svayaMbhUstotra / 5. vihAya yaH sAgaravArivAsasaM vadhUmivemAM vasudhAvadhUM satIm / mumukSurikSvAkukulAdirAtmavAn prabhuH pravavrAja sahiSNuracyutaH // - svayaMbhUstotra zloka 3, 4 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha prApta karanA hai vahA~ usake ( dharmake ) aihika pahalUkA uddezya apane vartamAna jIvanako sukhI banAte hue AdhyAtmika pahalUkI ora agrasara honA hai| yaha tabhI ho sakatA hai jaba ki mAnava-samAjameM sukha aura zAntikA sAmrAjya ho| kAraNa ki manuSya svabhAvase samaSTigata prANI hai| isalie usakA jIvana mAnavasamAjake sAtha guMthA huA hai| arthAt vyakti tabhI sukhI ho sakatA hai jabaki usakA kuTumba sukhI ho, kuTumba bhI taba sukhI ho sakegA jabaki usake muhalle meM amana-caina ho| isI kramase Age bhI muhallekA amana-caina grAmake amana-cainapara, grAmakA amana-caina prAntake amana-cainapara aura prAntakA amana-caina dezake amana-cainapara hI nirbhara hai tathA Aja to pratyeka dezake aise antarrASTrIya sambandha sthApita ho cuke haiM ki eka dezakA amana-caina dUsare dezake amana-cainapara nirbhara ho gayA hai| yahI kAraNa hai ki Aja duniyAke vizeSajJa vizvasaMghakI sthApanAkI bAta karane lage haiM, lekina vizvasaMgha tabhI sthApita evaM sArthaka ho sakatA hai jabaki mAnava apanI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa mAnasika durbalatAoMko naSTa karanA apanA karttavya samajha le| sAtha hI ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigrahatAko apane jIvanameM samAviSTa kara le| isake binA na to vizvasaMghako sthApanA ho sakatI hai aura na duniyAmeM sukhazAntikA sAmrAjya hI kAyama ho sakatA hai| mahAtmA gA~dhIjIne vizvameM zAnti sthApita karaneke lie isI bAtako Aja vizvake sAmane rakhA hai, parantu yaha vizvakA durbhAgya hai ki usakA lakSya abhI isa ora nahIM hai| isa prakAra bhagavAna RSabhadevane jisa dharmako AtmakalyANa aura vizvameM vyavasthA kAyama karaneke lie cunA thA, vaha krodha, mAna, mAyA, lobha Adi vikAroMse zUnya mAnasika pavitratA tathA ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigrahatA viziSTa bAhyapravRtti svarUpa hai| hama dekhate haiM ki Aja bhI isakI upayogitA naSTa nahIM huI hai aura bhaviSyameM to mAnava-samaSTimeM mAnavatAke vikAsakA yahI eka advitIya cihna mAnA jaaygaa| bhagavAna RSabhadevase lekara caubIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra paryanta saba tIrthaMkaroMne bhagavAna RSabhadeva dvArA pratipAdita isI dharmakA prakAza evaM samutthAna kiyA hai / inake atirikta Age yA pIche jina mahApuruSoMne dharmake bAremeM kucha zodha kI hai vaha bhI isase pare nahIM haiN| arthAt na kevala bhAratavarSake, apitu vizvake kisI bhI mahApuruSa dvArA jaba kabhI dharmakI AvAja bulanda kI gaI, usa dharmakI paribhASA bhagavAna RSabhadeva dvArA pratipAdita dharmako paribhASAse bhinna nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki eka hI dezameM rahanevAlI bhinna-bhinna mAnavasamaSTiyoMkI to bAta hI kyA, duniyAke kisI bhI konemeM rahane vAle manuSyoMkI jIvanasambandhI AvazyakatAoMmeM jaba bheda nahIM kiyA jA sakatA hai to unake dharmameM bheda karanA mAnavasamaSTike sAtha ghora anyAya karanA hai| isalie dharmake jaina, bauddha, vaidika, islAma, krizciyana ityAdi jo bheda kiye jAte haiM, ye saba kisI hAlatameM dharmake bheda nahIM mAne jA sakate haiN| dharmarUpa vastu to ina sabake andara eka rUpa hI milegI aura hameM inake andara jo kucha bheda dikhalAI detA hai vaha bheda yA to dharmakA pratipAdana karane yA usake prApta karaneke tarIkoMkA hai yA phira vaha adharma hI kahA jaaygaa| ___isa taraha apane jIvanako sukha-zAntimaya banAneke uddezyase mAnava-samaSTimeM sukha-zAntikA vAtAvaraNa lAneke lie pratyeka manuSyako jisa prakAra apanI krodha, mAna, mAyA, lobha Adi mAnasika durbalatAoMko kama karanA tathA hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra aura parigrahasvarUpa pravRttiko rokanA Avazyaka hai usI prakAra paraspara sauhArdra, sahAnubhUti aura sahAyatA Adi bAteM bhI Avazyaka haiN| isalie ina saba bAtoMkA samAveza bhI dharmake hI andara kiyA gayA hai / isake atirikta apane jIvanako sukhI banAne meM zArIrika svAsthyako bhI mahattvapUrNa sthAna prApta hai| ataH zArIrika svAsthya-sampAdanake lie jo niyama-upaniyama upayogI siddha hote
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / sAhitya aura itihAsa: 53 haiM unheM bhI jaina - mAnyatAke anusAra dharmakI koTimeM rakhA gayA hai| jaise pAnI chAnakara pInA, rAtri meM bhojana nahIM karanA, madya, mAMsa aura madhukA sevana nahIM karanA, asAvadhAnIse taiyAra kiyA huA bhojana nahIM karanA, bhojanameM tAjA aura sasatva ATA, cAvala, sAga phala AdikA upayoga karanA, upavAsa vA ekAzana karanA, uttama saMgati karanA Adi ina saba pravRttiyoM ko dharmarUpa hI mAna liyA gayA hai tathA aisI pravRttiyoMko adharma yA pApa mAna liyA gayA hai, jinake dvArA sAkSAt yA paraMparAse hamAre zArIrika svAsthyako hAni pahu~canekI sambhAvanA ho yA jo hamAre jIvanako lokaniMdya aura kaSTamaya banA rahI hoN| juA khelanA, zikAra khelanA aura vezyAgamana Adi pravRttiyA~ isa adharmakI hI koTimeM A jAtI haiN| jaina mAnyatAke anusAra abhakSyabhakSaNako bhI adharma kahA gayA hai aura abhakSyakI paribhASAmeM una cIjoMko sammilita kiyA gayA hai, jinake khAnese hameM koI lAbha na ho athavA jinake taiyAra karanemeM yA khAnemeM hiMsAkA prAdhAnya ho athavA jo prakRtiviruddha hoM yA laukika dRSTise anupasebya hoN| jaina mAnyatAke anusAra adhika khAnA bhI aghameM hai aura anicchApUrvaka kama khAnA bhI adharma hai| tAtparya yaha hai ki mAnava jIvanakI pratyeka pravRttiko jaina-mAnyatAmeM dharma aura adharmakI kasauTIpara kasa diyA gayA hai / Aja bhale hI pacar3A kahakara ina saba bAtoMke mahattvako kama karanekI koziza kI jAya, parantu ina saba bAtoMkI upayogitA spaSTa hai / pUjya gA~dhIjIkA bhojanameM hAtha - cakkI se pise hue tAje ATekA aura hAthase kuTe gaye cAvalakA upayoga karanepara jora denA tathA pratyeka vyaktiko apanI pratyeka pravRtti meM AvazyakatA, sAdagI, svacchatA, saccAI Adi bAtoMpara dhyAna rakhanekA upadeza denA ina bAtoMkI upayogitAkA hI digdarzana hai| isa prakAra jaina samAja jahA~ isa bAtapara garva kara sakatI hai ki usakI mAnyatAmeM mAnava-jIvanako choTI se choTI aura bar3I se bar3I pratyeka pravRttiko dharma aura adharmakI maryAdAmeM bAMdhakara vizvako supathapara calaneke lie sugamatA paidA kI gaI hai. vahAM usake lie yaha bar3e santApakI bAta hai ki ina saba bAtoMkA jaina samAjake jIvana meM prAyaH abhAva-sA ho gayA hai aura dina-pratidina hotA jA rahA hai tathA jaina samAjakI kodhAdi kaSAyarUpa pariNati aura hiMsAdi pApamaya pravRtti Aja zAyada hI dUsare samAjoMkI apekSA kama ho / jo kucha bhI dhArmika pravRtti Aja jaina samAjameM maujUda hai vaha itanI avyavasthita evaM ajJAnamUlaka ho gaI hai ki usa pravRttiko dharmakA rUpa dene meM saMkoca hotA hai| jaina samAja meM pUrvokta dharmako apane jIvanameM na utAranekI yaha eka burAI to vartamAna hai hI, isake atirikta dUsaro burAI jo jaina samAja meM pAI jAtI hai, vaha hai khAne-pIne ityAdike huA-chUta bheda kii| jaina samAja meM vaha vyakti apaneko sabase adhika dhArmika samajhatA hai, jo khAne-pIne AdimeM adhika-se-adhika huA-chUtakA vicAra rakhatA ho| parantu bhagavAna RSabhadevane dvArA sthApita aura zeSa tIrthakaroM dvArA punarujIvita dharma meM isa prakArake chuAchUtako kataI sthAna prApta nahIM hai / kAraNa ki dharma mAnava-mAnava meM bheda karanA nahIM sikhalAtA hai aura yadi kisI dharmase aisI zikSA milatI ho to usake barAbara adharma duniyAmeM dUsarA koI nahIM ho sktaa| hama garvapUrvaka kaha sakate haiM ki jaina tIrthaMkaroM dvArA prokta dharma na kevala rASTradharma hI ho sakatA hai, apitu vaha vizvadharma kahalAneke yogya hai / parantu chuAchUtake isa saMkucita dAyaremeM par3akara vaha eka vyaktikA bhI dharma kahalAne yogya nahIM raha gayA hai, kyoMki yaha bheda na kevala rASTrIyatAkA hI virodhI hai, balki mAnavatAkA bhI virodhI hai aura jahA~ mAnavatAko sthAna nahIM, vahA~ dharmako sthAna milanA asambhava hI hai| yadyapi ye saba doSa jaina samAjake samAna anya dhArmika samaSTiyoMmeM bhI pAye jAte haiM, parantu prastuta
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha lekha kevala jaina mAnyatAke anusAra pratipAdita dharmake bAremeM likhA gayA hai / isalie dUsarI dhArmika samaSTiyoMkI ora vizeSa dhyAna nahIM diyA gayA hai| hameM Azcarya hotA hai ki kyA jaina samaSTi aura kyA dUsarI dhArmika samaSTiyA~, sabhI apane dvArA mAnya dharmako ho rASTradharma tathA vizvadharma kahanekA sAhasa karatI haiM, parantu unakA dharma kisa DhaMgase rASTrakA utthAna evaM vizvakA kalyANa karane meM sahAyaka ho sakatA hai aura hameM isake lie apanI vartamAna duSpravRttiyoMko dUra karaneke liye kitane prayAsakI jarUrata hai, isakI ora kisIkA bhI lakSya nahIM hai|