Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIrANabhUmIzavaMzaprakAzaH saM. muni kalyANakIrtivijaya 'zrIrANabhUmIzavaMzaprakAza' e mahopAdhyAya zrImeghavijayajI ma.no eka navIna ane adyAvadhi ajJAta-aprakaTa grantha che. A granthamAM rANabhUmi arthAt rAjasthAnanI-rANAonI bhUminA rAjAonI vaMza-paraMparAnI vIgata che. jemAM ekaliMga-mahAdeva pAsethI varadAna pAmela bappa nAmaka mahArANAthI prAraMbhI mahArANA rAjasiMha (prAya: kavinA samakAlIna) sudhInA rANAonAM vaMzaparaMparAgata nAmonI anukrame vIgata ApelI che. prathama 11 zlokomA rAjA bappathI laI bAdazAha allAuddInane jItanArA kIrtikasiMharAja sudhInA 32 rANAonAM nAma che. tyArabAda 12 thI 18 zlokamAM, pAThAntare prApta thaelA, bappa thI mAMDI karNasiMha sudhInA 26 rAjAonAM nAma varNavyAM che. te pachI, ahIM vacce bIjA paNa ghaNA prabaLa rAjAo thayA, paNa temanAM nAmo bIjA pustakomAthI jANI levAM, evo havAlo Ape che. tadanantara, 19 thI 54 zlokomAM, jenAthI rAjAonI rANA evI khyAti thaI evA rAhapa rAjAthI prAraMbhI rAjasiMha sudhInA 26 mahArANAonAM nAma-varNana kare che. jemAM kumbhalameru tathA rANapura (rANakapura)mAM jemaNe jinaprAsAdonuM nirmANa karAvyuM hatuM tevA kumbhakarNa rAjA, udayapura vasAvanAra rANA udayasiMha, bAdazAha akabara tathA tenA mogalasainyane haMphAvanAra mahAparAkramI rANA pratAya, vidharmIo pAsethI rANapura va. tIrtho jainone pAchA apAvanAra temaja tatkAlIna tapagacchapati A.zrI vijayadevasUri ma.nI preraNA tathA upadezathI tIrthayAtrAno vero mApha karanAra ane picchilla temaja udayasAgara sarovaramAMthI mAchalAM pakaDavAno pratibandha karanAra mahArANA jagatsiha; tathA chelle temanI pATe AvelA, atyaMta parAkramathI dillIpatine paNa parAjaya ApanAra mahArANA rAjasiMha va.nu atyanta sundara temaja rasaLatuM varNana che. chelle, rAjAonI gaNanA-nAma va. mAM ghaNA pATho hovAthI, temaja
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 45 rAjAo paNa asaMkhya thaI gayA hovAthI kyAMka nAma-pATha va. mAM parAvRtti thaI jAya to vidvAnoe vyAmoha na karavo ema jaNAvyuM che. A pratinuM lekhana saM. 1950nA bIjA ASADha mAsanA kRSNapakSanI sAtame-guruvAre ajamera-durgamAM muni mohanavijayajIe karela che tevU pratinI prAnte lakhela puSpikAthI jaNAya che. prati udayapuranA hAthIpoLa-sarAya bhaMDAranI che. temAM kula patro-3 AkhA temaja eka aDadhuM-ema cAra che. akSaro sundara tathA svaccha che. betraNa sthaLe rahelI nAnakaDI truTine bAda karatAM lakhANa zuddha che. A pratinI jeroksa nakala pU.muni zrIdhurandharavijayajI ma. dvArA sAMpaDela che. // atha zrIrANabhUmIzavaMzaprakAzaH / / // aham // jayati vijayalakSmIvAsavesmA(vezmA)bhirAmaH prathitavipulakIrtistejasAMrAzirUpa: / jaladhiriva vizAlazcArubhUpAlaratnaprabhavabhuvanasevyo rANabhUmIzavaMzaH // 1|| iha mahati mahIyAnanvaye'bhUt sa bhUmAn viditasakalavidyo bappanAmA'navadyaH / / / alabhata jagadIzAdekaliGgAd varaM yaH pratidinamatibhaktyA zuddhasAmrAjyasiddheH // 2 // tadanu danujahartA bhUmibhartA guho'bhUd 1 guhila iti narezo 2 jAgradugraprabhAvaH // ajani janitapuNya: puNyanaipuNyazAlI tadanu bahumahomirbhojabhUpo3'zumAlI // 3 // vizadasukRtazIlaH zIladevo manasvI 4 tadanu manujarAjo rAjarAjopamo'bhUt /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 anusaMdhAna-25 vidalitakalikAlaH kAlabhojazcaritrai-5 rajani rajanijAnispaddhiddhiSNukItiH // 4 // tadanu bhartRbhaTaH 6 subhagA(TA?)graNIH prakaTati ghaTito(tA)havapATavaH / svasa(ma)hasA sahasA saha siMhavat samudiyAya tato'pyarisiMhaka:7||5|| ya(ja)jJe mahAyaka 8 iti kSitinAyako'smAt vizvatraye'skhalitasAyaka ekavIraH / rAjIsutastadanu 9 hematulAdhirohaiH khummANa eSa bharate'pyakarot surAdrim // 6 / / asmAsTa:10 kSitipati naravAhano 11'smAcchaktyA kumAra iva zaktikumAranAmA 12 / syAnmedanIpatirata: 13 purato'pi] kIrtibrahmA 14 nRpastadanu bhUpatiyogarAjaH 15 // 7 // paTTe'sya vairaTanRpo'sya 16 tu vaMzapAlaH kSmApAlabhAlatilakArcitapAdapIThaH 17 / zrIvairasiMha iti vairikarIndrasiMhaH 18 khummANa nAma nidadhe vizadaizcaritraiH // 8 // zrIvIrasiMhA19dudito'risiMhaH 20 zrIcaMdasiMhazca21 tataH pracaNDaH / jAta: kramAd vikramasiMhabhUmAn22 sAnvarthanAmA rnnsiNhko'smaat39|| zrIkSemasiMha 24 saMpatasiMhau 25 ca tataH kumArasiMhAkhyaH 26 / manmathasiMhaH 27 padmAt siMhaH 28 zrIjaitrasiMho'smAt 29 // 10 // tejasvisiMhaH 30 samarAdisiMhaH 31 tatpaTTaratnaM bhuvi niHsapatnaH / allAvadInAhvayapAtisAhejetA tataH kIrtikasiMharAjaH 32 // 11 // atra pAThAntare nAmAni punarevam - khummANaH kSitibhRt sa bappatanayaH 2 prAjyairyazobhirjagadbhUSAheturabhUt tataH prasRmaraiH pUSA svatejobharaiH /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 pANau yaH satataM kRpANalalitairjyotirgaNaM bhISayAMcakre'dyApi tataH kSaNaM na viyati vyAlambate yaM bhiyA // 12 // govindo 3 nRpatistato gajavaTAgaNDasthalAnnirjharad dAnAmbhobhiridaM bhuvastalamalaGkRtvA sadA paGkilam / mlecchAdhIzazirassu bhUmiluThiteSu (SU)nnidradUrvAGkarazreNa kUrcakacacchalena nitarAmudbhAvayAmAsa yaH // 13 // mahendra 4 mukhyAstadanu kSitIndrA jAtAH kramAdrAjakuleSu candrAH / vyAvarNitaistaccaritaprapaJcai-rAlikhya pUrveta nabhovibhAgaH // 14 // te cA'mI AlUnasiMhaJca5 tato'pi siMhaH 6 zakte (kti: ) kumAro 7'pyatha zAlivAhaH 8 / tato nRpaH zrInaravAhanAkhyaH 9 tato'mbikAdAza 10 iti kSitIzaH // 15 // 47 brahmA'tha11 narabrahmo 12 - ttamarAjo 13 'bhUt tato'pi karNAkhyaH 14 / zrIbhadrasena 15 - gopati 16 - haMsanRpA 17 yogarAjezaH 18 // 16 // zrIvairasiMha 19 - vIrau 20 samarAd 21 ratnAt 22 tato [ 'pi] siMhAkhyau / zarapaJjara 23 - navakhaNDau 24 navakhaNDAkhaNDaviditAjJau // 17 // kurumeru 25 - jaitrasiMho 26 zrIkarNasamastato'pi karNapati: 27 | ityAdyA bhUmibhujo bhujaujasA vijitasurarAjAH // 18 // atrAntare prabalA rAjAno'nye'pi babhUvuste pustakAntarAd jJeyAH / rAhapaH 1 kSitipatiH sa mahaujAH zatrurAhudalane haribAhuH || tatra dugdhajaladhAviva jAtaH pArijAtazikharI hyavadAtaH // 19 // yasmAt samprati bhUtale vijayinI rANeti bhUmIbhUjAM khyAti[:]sphAtimupaiti cArucaritairgaGgeva vArAM bharaiH / yasyA'dyApi yazaH sitotpalamidaM karNAvataMsAyate sarveSAM dazadigvadhUpraNayinAmAmodamedasvalam // 20 //
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 tatpaTTe narasiMhanAmanRpati: 2 siMhaspha ( sphu) radvikramo dRSyaddAnavavAradAraNavidheH sAnvarthanAmasthitiH / adyA'pyasya ghanapratApadahanottApAtsahasradyutima(rma)nye vyomanadItaTIparisare paryaTya yAtyambudhim // 21 // devakarNa 3 - narasiMhabhUpatI 4 rAjapAlanRpa 5 - nAgapAlakau / puNyapAla 7 - pRthivIpatI 8 nRpau rejaturjagati visphuratkRpau ||22|| tadanu bhuvanasiMho 9 bhImasiMhaH 10 kSitIndrastadanu sa jayasiMhaH 11 kSmApatiH sphAratejAH / ajayadamararUpAM svardhunIM yaH pavitraiH nijacaritavilAsairdAnanIraistathA'nyAm // 23 // tadanujastadanu kSitivAsavaH samabhavat kila lakSmaNasiMharAT 12 / bhuvanazAdarisiMhanRpastataH 13 sukRtasaMskRtisatkRtasatkRtaH ||24|| hammIrasiMhaH 14 kSitipo'sya paTTe zrIkSetrasiMho15'sya tu lakSasiMhaH 16 tatpaTTapUrvAdrisahasrarazmi-rjajJe nRpo mokalasiMhanAmA 17 // 25 // yena svarNatulAdhirohaNavidheranyaH suvarNAcala [:] cakre'nanyasamAnadAnamamalairnavya[:] sarasvAnapi / anusaMdhAna-25 kIrtiryasya navA sariddiviSadAM trailokyapAvitryakRt navyAM sRSTimamArgaNAM sa vidadhajjajJe vidhinU (nU) tanaH ||26|| yasya proddhatagandhasindhuraghaTAkumbheSu digbhittiSu vyAvRddheSu sarAganAgajabharAbhyaGgA babhuH zAzvatAH / lakSmINAM dazadigbhuvAM pariNaye rAjJe'sya kiM kaukamA : (kauGkumA:) hastAsteyapratApa taraNe: (?) sArvatrikA razmayaH // 27 // yasyoddAmatarapratApataraNestApAdiva vyAkulAzchAyAmaNDalamAtapatrajanitaM sarve nRpAH zizriyuH / indraprasthapatirbhiyA sthapativat kASThasthitidu (du)rgatastasthau zeSatayaiSa muNDitazirAH prasthaM na cet kiM bhajet ? // 28 // ----
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 yasyA''dezavazaMvadA marudharA [:]zrIgUrjaratrA bRhadbundI-nAgapurAjameru-sarasAvantIzvarAdyA nRpAH / cakI zakaparAkramaH kaliyuge'pyAsIdasImAvanIjambhArAtiradambhasambhavaratiH zrIkumbhakarNastataH18 // 29 // sAmrAjye nayati svayaM rasamayaM puSNAtyanuSNaiH paraM gobhiH zobhitamaNDalaiH kRtayugaM pIyUSarazmeriva / tasyA''sId dvijagodhane kuvalaye sphAtistathA'tyadbhutA nakSatrapravare vaNigjanagaNe'pyAvirbabhUvuH zriyaH // 30 // prAsAdA vyavahAribhirbhagavatAM nirmApitAzcA''rhatAM zrImatkumbhalameru-rANapurayoryasya prasAdodayAt / teSAM mUrdhani sAmprataM vijayinI kIrtirnarInRtyate tasya zrIdharaNIdhavasya madhurA dhautadhvajavyAjataH // 31 // caityArthaM vRSabhaprabhorbhagavAto)datte sma citte zuciH zrImadrANapure sa rANasavitA kSetradvayaM zAsane / kAzmIrasya ca TaGkakaM pratidinaM svIyaM jinA kRte tenA'sya tridive surairapi yaza:saurabhyamabhyasyate // 32 / / babhUva bhUvallabhasevyapAdastatsUnuranyUnaparAkramazrIH / zrIrAmamallaH 19 pratimallarUpo mlecchezadordaNDavikhaNDanAya // 34(33) / / tatpaTTe spaSTakAntirvizadataraguNagrAmasaGgrAmasiMhaH 20 pratyarthikSamApakumbhiprahatagaladasRg-vAhasotsAhasiMhaH / AkaNThaM yasya khaDgAsamayamabhaginInIrapUre nimagnaH sotkaNThaM zatruruccairamaramRgadRzAliGgite kaNThapIThe // 35(34) / / samudiyAya tato'bhyudayaM vahannudayasiMhamahIhRdayezvaraH 21 / sahRdaye hRdayaM sadayaM vadat samudaye dviSatAM tu tadanyathA 136(35) / tena stenahatA kRtA vasumatI svarNAdibhiH saMskRtA cAturvarNyamihottamarNamabhavat sajjAtarUpazriyA /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 anusaMdhAna-25 yenaivodayanAma-cArunagaraM saMvAsitaM vAsava(vAsave ?)indrasya(nendrasya ?)smayahAricArubhagavadbhUyovihArazriyA // 37(36) / tatpaTTaspaSTapUrvAzikharidinakarazvArucApa: pratApaH 22 mApa: santApakArI yavanajanapaterbhAnubhAsvatpratApaH // dattAnandAH]prajAnAmajani surajanIgIyamAna(nA)samAnazlokAlokAt trilokI sa khalu dhavalayan vIrakoTIrahIraH / / 38(37) / dAnavAvinayadurnayajalpaM bhUmyajanyapaTalaM vininISuH / zrIsahasranayano hyavatIrNo mUttimAnamarasiMhanRpo 23'smAt // 39(38) / saundaryaM ca tadeva devabhavajaM zauryaM tadevojitaM dAnAderavadAnatA'pyupanatA pUrvaiva sarvottamA / tejaH sAtizayaM vipakSaviSayavyAkSobhadakSAzayaM tatra trAsitazAtrave samabhAvAd bhUmIpatau bhAsure // 49(39) // tadIyapaTTe'jani karNasiMhaH 24 sakarNavarNairabhivarNanIyaH / rAtrindivaM yastridivaM pupoSa stomaprakAzairasurapraNAzaiH // 41(40) / / yadvidhvastasamastadAnavavapugatasthale dhUlibhizchanne puSTatayaiva yauvanabharAd bhUbhAminI nirbhayam / saubhAgyena ca yatprabhAvavibhavairvAsovasAnAruNaM chekAnekavivekamekanRpati bheje tamevoccakaiH // 42(41) / / tatpaTTasvarNazaile tridazatarusamaH zrIjagatsiMhabhUpaH 25 sAmrAjyaM prAjyatejA vinayanayarucirbhuktavAn vyaktazaktiH / yasyoddAmapratApaccalanaparilalajjvAlayA'stodayAdi sampattau tena sUryastuhinarucirapi zrAmyato no cireNa // 43(42) / / yena svarNatulAvilAsalalitairvottamazriyA svarNaM sarvamakharvarAzimilitaM dattaM dvijebhyo bhuvi / svarNAdri(di)pramadAdadAsyata rayAt so'yaM na cet khecarairabhyarthe(W)ndrapurohitaprabhRtibhiH svArthaM samAdhAsyata // 44(43) /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 51 yad yad rANapurAditIrthaniyataM rANaiH purANaiH purA dattaM zAsanamAsadhIsakhapadailRptaM ca tallumpakaiH / / sarvaM dharmadhurandhuroddha(dhurandharoddhara)dhiyA prAdAd dharAdhIzvaro vaMzAkAzavibhAvibhAkararuciH zrImAn jagatsihajaH // 45(44) / AghATe narasiMhabhUmipatinA pUrvaM tapastapyato dattaM yasya sadAvadAtavirudaM zrImattapetyAkhyayA / sUriH zrIjagadAdicandrabhagavAn nirvikriyaH satkiyoddhAreNoddharaNaM cakAra caraNAcArairjagatyAzciram // 46(45) / / etatpaTTaparamparApraNayinIbhAlasthalAlaGkRteH sUrizrIvijayAdidevasugurordharmopadezAdasau / rANaH zrIvarakAMNa-rANakapurazrItIrthayAtrArthinAM saGghasyA'naghacetasA samamucat zulkAni zuklAzayaH // 47(46) / picchillodayasAgarAkhyasarasonIre gabhIre sadA jAlakSepaniSedhamAdizadasau kAruNyamujjIvayan / tenaitatsarasostaTe paTutarA DiNDIrapiNDacchalAt kIrtiHsphUtimiyati samprati jagatsiMhAkhyarANaprabhoH // 48(47) / pratizarat zaradintu(dindu)yazArasAd vyaracayajjinapUjanamaJjasA ! tapagaNAdhipaterupadezata-staraNibhAsurarANaziromaNiH // 49(48) / / dharmasyonnataye sa dharmatanayaH zlokaprakAze'rjuno bhImo durdharavairivAraNaghaTAkumbhasthalaspheTane / . sAmrAjyaM samabUbhujat sa suciraM vizvaprajAraJjano rANazreNinabhomaNiH sukRtakRt zrImAn jagatsiharAT // 50(49) / tatpaTTabhUSAmaNirAmaNIyaka: zrIrAjasiMhaprabhuradbhutaprabhaH 26 / jejIyate'yaM vijayazriyAnvitaH zrIrANasUryo mahasA mahIyasA // 51(50) / gandhasindhura ivoddharaujasA mleccharAjaviTapivrajAnaho / mUlato'yamudamUlayat tataH kUrcameghu sukhakandamUlikAH // 52(51) / /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 anusaMdhAna-25 zrutvA'sya prathamaprayANapaTahaM digdantinaH kampitAH sutrAmA'pi samApitAkhilavidhi-strAsAdivottAnadRk / dillIzo'pi vinazya vezmakuhare kutrA'pyadRzyo'bhavajjyeSThastattanayo bhayAdiva rayAt pAtAlamevA'vizat / / 53(52) / / sAmrAjyaM suciraM nayArtharuciraM zrIrAjasiMhaH prabhU:(bhuH) rANa: pAlayatAt kRpAlayatayA rAmAbhirAmaH svayam / dhIraiH zrIjayasiMhadevavilasad-bhImAdibhiH proddharaistejobhirbhuvanAbhinandanaguNasphAraiH kumAraiH svayam // 54(53) / AcandrArkamayaM jayaM savijayaM prApnotu zAkhAgaNaivaMzo'nanyasamAnamAnavapativyAjAt suparvAzrayaH / bhUbhRdvAjiziraHpratiSThitapadazchAyAbhirAmaH svayaM muktAdvaitavibhUtivardhitarucistuGgazriyA saMbhRtaH // 55(54) / / nRpANAM zreNIyaM jayati vividhA pATharacanai(nai)rna kAryo vyAmohastadiha nipuNaizcetasi manAm / samAnAM sAmrAjyaiH parigaNanayA nyAyaviduSAM bahUnAM bhrAtRNAmapi likhanamAsIdiha yataH // 56(55) / vacit tattatkAraparanijapUrvAhvayavazAt parAvRttaH pAThaH kvacidapi samAsena gaNanAt / agAdhe'smin nUnaM jananajaladhau bhUpatimaNIn asaGkhyAn saGkhyAtuM prabhavati manISI kathamaho ? ||57(56) / / // itizrImahopAdhyAyameghavijayagaNisamucita: zrIrANabhUmIzavaMzaprakAzaH // // zubhaM bhavatAt // // vyomabhUtAGkendu(1950)mite varSe dvitIyASADhamAse zukletarapakSe saptamyAM tithau guruvAsare lipikRtaM munimohanavijayena ajayamerudurge // zrIpArzvanAthaprasAdAt / / // ahU // zrIM //