Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI Anandana grantha ga zrI Ananda grantha D purAtattvAcArya padmazrI muni zrI jinavijaya jo canderiyA, cittaur3agar3ha purAtattva mImAMsA 'purAtattva' yaha eka saMskRta zabda hai / sAmAnyatayA aMgrejI meM jisako 'eNTI kviTIja' (Antiquities) kahate haiM usI artha meM isa zabda kA prayoga hotA hai / purAtattva arthAt purAtana, jUnA, purANA aura saMzodhana arthAta zodha-khoja / jUnI purAnI vastuoM kI zodha-khoja karanA hI purAtattva saMzodhana kahalAtA hai / bhArata kI purAtana vastuoM kI zodha-khoja kisa prakAra huI aura kina-kina saMsthAoM tathA kina-kina vyaktiyoM ne isa kArya meM vizeSa bhAga liyA -- isakA kucha digdarzana karAnA mere isa nibandha kA mukhya uddezya hai / O manuSya eka vizeSa buddhizAlI prANI hai / isalie pratyeka vastu ko jAnanA arthAt jAnane kI icchA - jijJAsA honA usakA mukhya svabhAva hai / AtmA ke amaratva meM vizvAsa karane vAle pratyeka Astika manuSya ke mata se pratyeka prANI meM usake pUrva saMcita saMskAroM ke anusAra nyUnAdhika mAtrA meM jJAna kA vikAsa hotA hai / manuSya prANI saba prANiyoM meM zreSTha mAnA jAtA hai, isakA kAraNa yaha hai ki usameM anya jIvajAtiyoM kI apekSA jJAna kA vikAsa sarvAdhika mAtrA meM hotA hai| jJAna ke vikAsa athavA prasAra kA mukhya sAdhana vANI arthAt bhASA hai, aura isa vANI kA vyakta svarUpa sampUrNa rIti se manuSya jAti meM hI vikasita huA hai / isIlie dUsare dehadhArI jIvAtmAoM kI apekSA manuSyAtmA meM jJAna kA vizeSa vikAsa honA svAbhAvika hai | manuSya jAti meM bhI vyaktigata pUrva saMcita saMskArAnusAra jJAna ke vikAsa meM aparimita tAratamya rahatA hai / saMsAra meM aise bhI manuSya dRSTigocara hote haiM ki jinameM jJAna zakti kA lagabhaga nitAnta abhAva hotA hai aura jo manuSya rUpa meM prAyaH sAkSAt abuddha pazu jaise hote haiM / isake viparIta, aise bhI manuSya utpanna hote haiM ki jinameM jJAnazakti kA aparimeya rUpa se vikAsa hotA hai, aura ve pUrNa prabuddha kahalAte haiM / prAcIna bhAratavAsiyoM meM adhikAMza kA to yahA~ taka pUrNa vizvAsa thA ki isa jJAnazakti kA kisI-kisI vyakti meM sampUrNa vikAsa hotA hai athavA ho sakatA hai jisase usako isa jagata ke samasta padArthoM kA sampUrNa jJAna prApta ho sakatA hai, vizva kI dRzya athavA adRzya vastuoM meM se koI bhI vastu usako ajJAta nahIM hotii| aise vyakti ko Arya logoM ne sarvajJa nAma se kahA hai / AryoM ke isa bahu
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 purAtattva mImAMsA saMkhyaka samAja kI zraddhA ke anusAra aise kisI sarvajJa vyakti kA astitva ho sakatA hai yA nahIM, yaha eka bar3A bhArI vivAdAspada viSaya hai jo bahuta prAcInakAla se calA A rahA hai aura sarvajJa ke astitva - anastitva para Aja taka asaMkhya vidvAnoM ke ananta zaGkA-samAdhAna hote cale Aye haiM / parantu merA kahanA to yaha hai ki vizuddha cakSuoM se dekhA jA sake aise sarvajJa kA astitva pramANita karane vAlA koI pratyakSa pramANa to Aja taka cikitsaka saMsAra meM kisI ne svIkAra nahIM kiyA / astu isa 'sarvajJa' ke viSaya meM kucha bhI ho itanI bAta to avazya hai ki kisI-kisI manuSya meM jJAna zakti kA itanI adhika mAtrA meM vikAsa athavA prakarSa hotA hai ki dUsaroM ke lie usakA mApa karanA azakya hotA hai / zabdazAstra kI vyutpatti ke anusAra aise vyakti ko yadi 'sarvajJa' nahIM kaha sakate to bhI usako bahujJa athavA analpajJa to avazya hI kahA jA sakatA hai| aise eka bahujJa vyakti kI jJAna zakti kI tulanA meM dUsare sAdhAraNa lAkhoM athavA karor3oM manuSyoM kI ekatrita jJAnazakti bhI pUrI par3a sake- aisI bAta nahIM hai / itihAsa - atItakAla se saMsAra meM aise asaMkhya analpajJa vyakti utpanna hote Aye haiM aura jagata ko apanI agAdha jJAna zaktiyoM kI amUlya dena sauMpate rahe haiN| phira bhI, isa jagata ke viSaya meM manuSyajAti Aja taka bhI bahuta thor3A hI jAna pAI hai| yaha abhI taka bhI vaisA kA vaisA agamya aura ajJeya banA huA hai / jagata kI anya vastuoM ko rahane dIjie--manuSya jAti apane hI viSaya meM aba taka kitanA jAna sakI hai ? jisa prakAra mAnava saMskRti ke prathama nidarzaka aura saMsAra meM sAhitya ke Adima grantha Rgveda meM RSiyoM ne manuSya jAti ke itihAsa ko lakSya karake pUchA hai ki ko dadarza prathamaM jAyamAnam ? ' sabase prathama utpanna hone vAle ko kisane dekhA hai ? usI prakAra Aja bIsavIM zatAbdI ke tattvajJAnI bhI aise hI prazna pUcha rahe haiM / jagata ke prAdurbhAva ke viSaya meM jisa prakAra satyugIna nAsadIya sUkta kA racayitA maharSi jAnane kI icchA karatA thA ki ko addhA veda ka iha pravocat, kuta A jAtAH kuta iyaM visRSTi / 'isa jagata kA pasArA kahA~ se AyA hai - aura kahA~ se nikalA hai, yaha koI jAnatA hai ? athavA koI batalAtA hai ?' usI prakAra Aja isa kaliyuga ke tattvajijJAsu bhI aise hI praznoM ke uttara jAnane ke lie tar3apa rahe haiN| aisA yaha jagata-tattva atigUr3ha aura agamya hai / gujarAtI bhakta kavi akhA ke zabdoM meM sacamuca yaha eka a~dherA kuA hai jisakA bheda Aja taka koI pA nahIM sakA hai| phira bhI, mAnavI - jijJAsA aura jJAnazakti ne isa 'andha-kUpa' kI granthi ko sulajhAne ke lie bhagIratha prayatna kiyA hai| isa kue ke gahare pAnI para chAI huI ghanI nIlI zaivAla ko jahA~-tahA~ se haTAkara isake jala kaNoM kA AsvAda karane ke lie bar3I-bar3I ApattiyA~ uThAI haiN| gUr3hatara aura gUr3hatama jJAta hone vAle isa jagat ke kucha rUpoM ko manuSya ne pahacAnA hai / sRSTi ke svAbhAvika niyamAnusAra varSA Rtu meM AkAza para umar3ate-ghumar3ate hue bAdaloM, unake OMo za AcArya pravala abhinaMdana AAnandAya ApAyaprata abhinandana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Yorr-.-.--- 160 itihAsa aura saMskRti garjana tathA bijalI kI camaka va kar3akar3AhaTa ko dekhakara jisa prakAra hamAre vedakAlIna pUrvaja mahAbhayabhIta ho jAte the aura prakRti ke isa mahAn upayogI kArya ko bar3I bhArI Apatti samajhate the usa prakAra Aja hama nahIM mAnate; apanI hI asAvadhAnI ke kAraNa prajvalita huI agni meM bhasma hotI huI apanI parNakuTI ko dekhakara isa dRzya ko apane para kupita hue kisI deva athavA rAkSasa kA agnirUpa meM Agamana mAnate hue dUra khar3e hokara jisa prakAra hamAre pUrvaja prArthanA karane lagate the vaisA hama nahIM krte| vAyu ke vega se ur3I haI jhauMpar3I athavA ghAsa ke Dhera ko dekhakara kisI adRSTa cora ke bhaya se AkrAnta hamAre purakhA jisa taraha usa cora ko daNDa dene ke lie indra kI stuti karane lagate the vaisA bhI hama Aja nahIM karate haiN| hamAre pUrvajoM meM aura hamameM isa pheraphAra (antara) kA kAraNa kyA hai ? vedakAlIna AryoM ke bAda unakI santati dvArA kI gaI prakRti ke gUr3ha tattvoM kI zodha-khoja hI isakA kAraNa hai| vizva ke rahasya ko samajhane ke lie jaise-jaise hI uttarakAlIna manuSya vizeSa buddhipUrvaka vicAra karate gaye vaise-vaise hI sRSTi ke ye sAdhAraNa niyama unakI samajha meM Ate gye| unhIM logoM ne megha ke svarUpa ko jAnA, agni ke svabhAva ko samajhA aura vAyu kI prakRti ko pahacAnA aura phira inase nirbhaya evaM nizcinta hone ke upAyoM kI yojanA kii| isase bhI Age bar3hakara Adhunika yuga ke manuSya prANiyoM ne prakRti kI ina svacchanda zaktiyoM ke Antarika marma ko samajhA, unako vaza meM kiyA aura unase kaise-kaise kAma lene lage haiM yaha hama loga pratyakSa dekha rahe haiM aura anubhava kara rahe haiN| manuSya apane indriyabala se kevala apane saMsarga meM Ane vAle samasAmayika aura anubhavagamya viSayoM kA hI jJAna prApta kara sakatA hai| saMsargAtIta evaM anabhavAtIta viSayoM kA jJAna manuSya ko usakI indriyoM dvArA prApta nahIM ho sktaa| phira bhI, hama jitane vizvAsa ke sAtha Aja ke viSayoM kI carcA kiyA karate haiM utane hI vizvAsa ke sAtha hajAroM lAkhoM varSa pUrva kI bAtoM kI bhI carcA karate haiN| zivAjI, pratApa, akabara athavA azoka ko hamAre yuga ke kisI manuSya ne pratyakSa nahIM dekhA hai, phira bhI hama inake astitva ke viSaya meM utane hI vizvasta haiM jitane apane meN| jisa prakAra Aja hama apane bIca meM bicarate hue kisI mahAtmA ke Adarza meM pUrNa zraddhA rakhate haiM usI prakAra Aja se DhAI hajAra varSa pUrva utpanna hone vAle tIrthaMkara athavA buddha ke AdarzoM meM bhI utanI hI zraddhA rakhate haiM / jisa prakAra bhagavadgItA ke rahasyakAra lokamAnya tilaka ko prathama zrAddha tithi hamane manAI thI usI prakAra Aja se pAMca hajAra varSa pUrva janma lene vAle aura bhagavadgItA ke mUla upadeSTA bhagavAna zrIkRSNa kI punya janmatithi Ane para bhI hama utsava manAte haiN| ina anubhavAtIta aura samayAtIta viSayoM kA jJAna karAne vAlA kauna hai ? kauna-se sAdhanoM dvArA hamane ina bhUtakAla kI bAtoM ko jAna liyA hai ? kahane kI AvazyakatA nahIM hai ki hamako ina bAtoM kA jJAna karAne vAlA itihAsa zAstra hai| aitihAsika sAhitya dvArA hI hama bhUtakAla kI bAtoM ko jAna sakate haiM ? itihAsa jitanA hI yathArtha aura vistRta hogA utanA hI hamArA bhUtakAlIna jJAna bhI yathArtha aura vistRta hogA, yaha svataH siddha hai| yaha hamArA durbhAgya hai ki hamAre pUrvajoM dvArA racita hamAre deza kA yathArtha aura vistRta itihAsa upalabdha nahIM hai / jagata kI anya prAcIna prajAoM ko unake deza meM prAcIna aura vistRta itihAsa upalabdha nahIM hai / jagata kI anya prAcIna prajAoM ko unake deza meM jitanA prAcIna aura vistRta itihAsa mila E Pos -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva mImAMsA 161 sakA hai utanA hamAre isa vizvavRddha AryAvarta kA itihAsa prApta nahIM ho sakA hai| prAcIna aura vistRta itihAsa to dUra rahA, hama logoM meM to hama se tIna pIr3hI pUrva kA itihAsa hI durlabhya hai| vartamAna zatAbdI se pahale kI zatAbdI kA hI pUrNa vRttAnta hama nahIM jAnate / aura to kyA, jina rASTrIya zakA:da aura samvat kA prayoga hamAre pUrvaja anekoM zatAbdiyoM se karate Aye haiM aura jina para hamArI sampUrNa madhyakAlIna kAlagaNanA avalambita hai, unake pravartaka kauna the yaha bhI Aja taka ajJAta evaM anizcita hai| aisI sthiti meM purAtattva saMzodhana hI hamAre itihAsa nirmANa kA mukhya stambha hai| hamArA itihAsa jUnI pUrAnI vastuoM kI zodha khoja ke pariNAma ke AdhAra para racA gayA hai aura racA jaaygaa| yoM to saMsAra ke kisI bhI prAcIna pradeza kI purAtana paristhitiyoM ko jAnane ke lie, jaba itihAsa rUpI dUradarzaka yantra unake darzana meM saphala nahIM hotA hai to, vahA~ kI jUnI purAnI vastue~ hI AdhArabhUta hotI haiM; parantu bhAratavarSa meM to hamAre janmadivasa se lekara TheTha yuga ke Arambha taka kI paristhitiyoM ko jAnane ke lie jUnIpurAnI vastuoM para avalambita rahanA par3atA hai| kAraNa ki zAstrIya paddhati se jisako hama itihAsa kahate haiM vaisA to koI choTA-moTA bhI itihAsa bhAratavAsiyoM ne likhA nahIM, athavA vaha kahIM upalabdha nahIM hotA / itihAsa-nirmANa meM kAma Ane vAlI jUnI purAnI vastuoM meM prAcIna grantha, zilAlekha, tAmrapatra, sikke tathA dhAtu pAtra, mandira, masjideM, jalAzaya, kIrti stambha, tathA anya imArateM va khaNDahara Adi gine jAte haiN| hamAre pUrvajoM ne itihAsa ke svatantra granthoM kA to nirmANa nahIM kiyA parantu itihAsa ke sAdhana to bahuta se nirmita kiye haiM, isameM koI sandeha nahIM hai| paranta, hama to itanA bhI nahIM jAnate, na jAnane kI AvazyakatA hI samajhate ki ina sAdhanoM kI kisa prakAra chAnabIna karake itihAsa kA nirmANa kareM / yaha pATha hamako pAzcAtyoM ne sikhAyA hai| pATha hI sikhAyA ho-itanA hI nahIM, varan aneka prakAra ke kaSToM ko jhelakara aura parizrama karake unhoMne hamAre lie itihAsa ke aneka adhyAya bhI taiyAra kiye haiN| yaha AnuSaGgika bAta likhakara aba maiM apane nibandha ke mukhya pratipAdya viSaya para AtA huuN| prArambha meM kahA jA cukA hai ki manuSya viziSTa buddhizAlI jJAnavAna prANI hai isalie usameM pratyeka vastu ko vizeSa rUpa se jAnane kI jijJAsA kA rahanA svAbhAvika hI hai / inameM se jo manuSya anya sAdhAraNa manuSyoM kI apekSA adhika jJAnavAna hote haiM, unameM yaha jijJAsA adhika utkaTa mAtrA meM hotI hai| aise manuSyoM kA jaba kabhI navIna samAgama kisI aparicita pradeza athavA mAnava samAja se hotA hai to unameM vahA~ ke dharma, samAja, itihAsa Adi ke viSaya meM jAnane kI tIvra icchA utpanna hotI hai / isI jJAnapipAsA se prerita hokara ve manuSya una bAtoM kI zodha-khoja meM par3ate haiN| ve usa aparicita pradeza kI bhASA sIkhate haiM, usake jJAna bhaNDAra ko khojane kA prayatna karate haiM aura phira unake dvArA prApta jJAna kA apane deza bandhuoM ko lAbha prApta karAne ke lie usa jJAna bhaNDAra ko apanI bhASA meM avatarita karane kA upakrama karate haiN| bhAratavarSa meM paisA kamAkara peTa pUjA ke nimita Aye hue aMgreja isI prakAra hamAre deza kI zodha-khoja karane meM pravRtta hue / IsavIya sana 1757 meM IsTa iNDiyA kampanI ne plAsI kI prasiddha lar3AI ke bAda, dhIre-dhIre baMgAla para adhikAra prApta karanA Arambha kara diyA thaa| 1765 I0 meM aMgrejoM ne baMgAla, bihAra aura ur3IsA kI dIvAnI hastagata kara lI ; 1772 I0 meM baMgAla ke navAba se bahuta se adhikAra prApta kara A AAAAAAAAAAAAAAAAjnaariniwamiAAAAARAKrsnabranRJARJAAAAA animirmiranmassamAIABAJALGAN ApravAsa POE-NE sAcA pravAsa abhika Anandana zrIAnandagrantha manawwamiAyanamamwamMMAamannaristamineeri
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya prava zrI Ananda www 194 Ni Shuo pravala abhinaMdana amandaprAmAnanda ka 162 itihAsa aura saMskRti lie aura phira turanta 1774 I0 meM navAba ko sampUrNataH padacyuta karake apanA gavarnara janarala niyukta kara diyA / a~grejoM ke lie aba yaha svAbhAvika hI thA ki ve isa deza ke dharma, samAja Adi kA jJAna prApta kreN| jisa deza ke sAtha vyApAra karake unhoMne karor3oM hI nahIM araboM rupaye kamAye, aura hajAroM hI nahIM lAkhoM varga mIla bhUmi para adhikAra prApta kiyA usI deza kI amUlya jJAna sampatti prApta karane ke prazasta lobha ne bhI kitane hI vidvAna a~grejoM ko ghera liyaa| kampanI kI ora se jo vidyA premI a~greja bhArata kA zAsana kArya calAne ke lie niyukta kiye jAte the prAyaH ve hI isa kArya meM agrasara banate the / bAda meM to phrAMsa aura jarmanI ke vidvAnoM ne bhI bhAratIya purAtattva meM bahuta se mahatvapUrNa kArya kiye aura bhAratIya sAhitya kI bar3I-bar3I sevAe~ kIM parantu isa kArya meM pahala karane kA zreya to a~grejoM ko hI hai / sabase pahale sara viliyama jemsa ne isa maMgalamaya kArya kA Arambha kiyA thA Arya sAhitya ke saMzodhana kArya ke sAtha sara jemsa kA nAma sadaiva jur3A rahegA / sara jemsa ko bhAratIya loga mleccha mAnate the isalie saMskRta bhASA sIkhane meM unako bahuta sI ar3acaneM aaiiN| brAhmaNoM kI kaTTaratA ke kAraNa unako apanA saMskRta adhyayana cAlU rakhane meM jo jo kaThinAiyA~ jhelanI par3I unakA manoraMjaka varNana unhoMne apane jIvana vRttAnta meM likhA hai / anta meM, ve ina kaThinAiyoM ko pAra kara gaye aura apekSita saMskRta jJAna prApta karake unhoMne turanta hI zAkuntala aura manusmRti kA a~grejI anuvAda prakAzita kiyA / isa anuvAda ko dekhakara yUropIya vidvAnoM meM bhAratIya sabhyatA kA jJAna prApta karane kI utkaTa jijJAsA utpanna huI / jo prajA aise utkRSTa sAhitya kA nirmANa kara sakatI hai usakA atIta kAla kitanA bhavya rahA hogA, yaha jAnane kI AkAMkSA unameM jAga uThI / san 1774 ke janavarI mAsa kI pandrahavIM tArIkha ko tatkAlIna gavarnara janarala vaoNrana hesTiGgaja kI sahAyatA se eziyA khaNDa ( mahAdvIpa) ke itihAsa, sAhitya, sthApatya, dharma, samAja, vijJAna Adi viziSTa viSayoM kI zodha-khoja karane ke lie sara viliyama jemsa ne eziyATika sosAiTI nAmaka saMsthA kI zubha sthApanA kI / isa saMsthA ke sAtha hI bhArata ke itihAsa ke anveSaNa kA yuga Arambha huA, yaha hamako upakRta hote hue spaSTatayA svIkAra karanA cAhie / isase pahale hamArA itihAsa viSayaka jJAna kitanA alpa aura sAmAnya thA, yaha eka bhoja prabandha jaise lokapriya nibandha ko par3hane se hI jJAta ho jAtA / isa prabandha meM bhoja se aneka zatAbdiyoM pUrva bhinna-bhinna samayoM meM hone vAle, kAlidAsa, bANa, mAgha Adi kaviyoM kA bhoja ke darabArI kaviyoM kI rIti se varNana karate hue unheM eka hI sAtha lA baiThAyA gayA hai / sindhurAja vAkpatirAja kI mRtyu ke pazcAt rAjya kA svAmI banA thA ; isake badale isa prabandhakAra ne vAkpatirAja ko sindhu rAja kI gaddI para baiThAkara pitA ko putra banA DAlA hai / jaba bhoja jaise prasiddha rAjA ke itihAsa lekhaka ko hI usake vaMza evaM samaya ke viSaya meM aisI ajJAnatA thI to phira sarva sAdhAraNa kI bejAnakArI ke lie to kahA hI kyA jA sakatA hai ? azoka jaise pratApI samrATa kI to logoM ko sAmAnya kalpanA bhI nahIM thI / yadyapi hindustAna kI itihAsa sambandhI bahuta sI pustakeM va anya sAdhana musalamAnoM ke samaya meM naSTa ho gaye the parantu phira bhI bauddhakAlIna aneka stUpa, stambha, mandira, guphAe~, jalAzaya Adi sthAna, dhAtu aura pASANa nirmita devI devatAoM kI mUrtiyA~ aura daravAjoM, zilAoM va tAmrapatroM ityAdi para utkIrNa asaMkhya lekha to jo itihAsa ke sacce aura mukhya sAdhana samajhe jAte haiM,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva mImAMsA 163 abhI taka to bahuta bar3I saMkhyA meM vidyamAna the| inhIM ke AdhAra para yadi itihAsa ke tathya khoja kara nikAlane ke prayatna kiye jAte to Aja kI taraha usI samaya hamAre itihAsa ke bahuta se adhyAyoM kI racanA ho gaI hotI parantu isa ora kisI kI dRSTi hI nahIM gaI aura phira bAda meM deza meM jyoM-jyoM ajJAnatA aura arAjakatA phailatI gaI tyoM-tyoM hI loga prAcIna lipi evaM tatsambandhI smRtiyoM ko bhUlate gaye aura isa prakAra paryApta sAdhanoM ke hote hue bhI unakA koI samyak upayoga nahIM ho pAyA / san 1356 I0 meM dillI kA sultAna phIrojazAha tugalaka TovarA aura meraTha se azoka ke lekhoM vAle do bar3e stambhoM ko bar3e utsAha aura parizrama ke sAtha dillI lAyA thA (jinameM eka phIrojazAha ke kaTere meM aura dUsarA 'kuzka zikAra' ke pAsa khar3e kiye gaye haiN)| ina stambhoM para khude hue lekhoM meM kyA likhA hai yaha jAnane ke lie usa bAdazAha ne bahuta parizrama kiyA aura bahuta se paNDitoM ko bulavA kara unako par3havAne kA prayatna kiyA parantu unameM se koI bhI una lekhoM ko par3hane meM saphala nahIM huA / isase anta meM bAdazAha ko bahuta nirAzA huI / akabara bAdazAha ko bhI ina lekhoM kA marma jAnane kI prabala jijJAsA thI parantu koI manuSya usako pUrNa na kara sakA / prAcIna lipiyoM kI pahacAna ko bhUla jAne ke kAraNa, jaba kabhI koI purAnA lekha athavA tAmrapatra milatA to loga usake viSaya meM vividha prakAra kI kalpanAe~ karate / koI unako siddhidAyaka yantra batalAtA, koI devatAoM kA likhA huA mantra mAnatA to koI unheM pRthvI meM gar3e hue dhana kA bIjaka samajhatA / aisI ajJAnatA ke kAraNa loga ina zilAlekhoM aura tAmrapatroM Adi kA koI mUlya hI nahIM jAnate the| TUTe-phUTe jIrNa mandiroM Adi ke zilAlekhoM ko tor3aphor3a kara sAdhAraNa patthara ke Tukar3oM kI taraha upayoga kiyA jAtA thA; koI unako sIr3hiyoM meM cunavA letA thA to koI unheM bhA~ga ghoMTane va caTanI bA~Tane ke kAma meM letA thA / aneka prAcIna tAmrapatra sAdhAraNa tA~be ke bhAva kaseroM ke beca diye jAte the aura ve unheM galA jalAkara naye bartana taiyAra karA lete the / logoM kI nAsamajhI abhI bhI cAlU hai / maiMne apane bhramaNa ke samaya kitane hI zilAlekhoM kI aisI hI durdazA dekhI hai| kitane hI jaina mandiroM ke zilAlekhoM para se cipakAyA huA cUnA maiMne apane hAthoM se ukhAr3A hai / kucha varSa pahale kI bAta hai. khambhAta ke pAsa kisI gA~va kA rahane vAlA eka brAhmaNa tIna cAra tAmrapatra lekara mere pAsa aayaa| usakI jamIna ke bAre meM sarakAra meM koI kesa cala rahA thA isalie ghara meM par3e hue tAmrapatroM meM usa jamIna ke sambandha meM kucha likhA hogA yaha samajha kara unheM mere pAsa par3havAne ko lAyA thaa| unameM se eka patra ke bIcoM-bIca do inca vyAsa vAlA eka gola Tukar3A kaTA huA thA jisase usa lekha kA bahuta sA mahatvapUrNa bhAga jAtA rahA thaa| isa sambandha meM pUchane para usane mujhe batAyA ki kucha mahinoM pahale eka loTe kA paidA banavAne ke lie vaha Tukar3A kATa liyA gayA thaa| aisI aneka ghaTanAe~ Aja bhI dekhane ko AtI haiN| aisI hI durdazA hamAre prAcIna granthoM kI huI hai| kitane hI yugoM se binA sAra-samhAla ke koTar3iyoM meM par3e hue hajAroM hastalekhoM ko cUhoM ne udarasAta kara liyA hai to kitane hI grantha chapparoM meM se par3ate hue pAnI ke kAraNa galakara miTTI meM mila gaye haiM / aneka guruoM ke ayogya celoM ke hAthoM bhI hamAre sAhitya kI kama durdazA nahIM huI hai / zrI Ananda grantha a zrI Ananda grantha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Grf wmT`mh mlmh ``` ql`yyn t`rfh `r`r `r`r `r`r w`dh m r hm dr dmh mrm mGzlh 4 AcAryapravara bhisAcAryapravabhina zrIAnandasanthazrAAnandAn52 - - - MINIKMANYONEY.HYAYOY 164 itihAsa aura saMskRti eka udAharaNa detA hai| indaura meM gorajI nAmaka eka vidvAna thaa| usane ziSya banAne ke lie do lar3akoM ko pAlA-posA thaa| isa gorajI kI mRtyu ke pazcAt ve chokare usake vizAla pustaka bhanDAra meM se nitya hajAra, do hajAra patra le jAkara halavAI ko de Ate aura unake badale pAva Adha sera garamAgarama jalebI kA nAztA kara Ate aura maje ur3Ate / jaba mujhe isa bAta kI khabara huI to usa halavAI ke pAsa jAkara bahuta se patte talAza kie, jinameM pAMca sau varSa purAne likhe hue do tIna jaina sUtra to mujhe akhaNDa rUpa se mila ge| pATaNa ke jaina bhaNDAroM meM siddharAja kumArapAla aura unase bhI pahale ke likhe hae tADapatrIya granthoM ko tambAkU ke patte kI taraha cUrNa huI avasthA meM maiMne apanI ina carmacakSaoM se dekhA hai| isa prakAra hama hI logoM ne apanI ajJAnatA ke kAraNa hamAre itihAsa ke bahuta se sAdhanoM ko bhraSTa kara DAlA hai| itanA hI nahIM, pArasparika matAndhatA aura sAmpradAyika asahiSNutA ke vikAra ke vaza hokara bhI hamane apane sAhitya ko kaI taraha se khaMDita aura duSita kiyA hai| zaivoM ne vaiSNavoM ke sAhitya kA nikandana kiyA hai, vaiSNavoM ne jainoM ke sthApatya ko dUSita kiyA hai, digambaroM ne zvetAmbaroM ke lekhoM ko khaMDita kiyA hai tathA 'loMko' ne 'tapAoM' kI noMdha ko bigAr3a DAlA hai| isa prakAra eka dUsare ne eka dUsare ko bahuta naSTa kiyA hai| zodha-khoja ke vRttAntoM meM aise aneka udAharaNa dekhane meM meM Ate haiM / anta meM, musalamAna bhAiyoM ne hinduoM ke svargIya bhavanoM ko tor3a-phor3akara maidAna kara diyA hai aura unake pavitra dhAmoM ke lekhoM ko jamIMdoja kara diyA hai| aisI saMkaTApanna paramparAoM meM bhI jo baca rahe unako surakSita rakhane ke lie, jo arddha mata avasthA meM the, unase kucha jAna lene ke lie aura vismati aura ajJAnatA kI sataha ke nIce sajaDa dabe hue bhArata ke atIta kAla kA unhIM ke dvArA uddhAra karane ke lie uparivaNita eziyATika sosAiTI kI sthApanA huI thii| isa sosAiTI kI sthApanA ke dina se hI hindustAna ke aitihAsika ajJAnAndhakAra kA dhIre-dhIre lopa hone lgaa| isa saMsthA ke uddezya kI pUrti ke nimitta aneka aMgreja vibhinna viSayoM kA adhyayana karane lage aura una para lekha likhane lage / ina lekhoM ko prakaTa karane ke lie 'eziyATika risarceja' nAmaka granthamAlA prakAzita kI gaI / sana 1788 meM isa mAlA kA prathama bhAga prakAza meM AyA / san 1767 I. taka isake pA~ca bhAga prakAzita hue| san 1798 I0 meM isakA eka navIna saMskaraNa corI se iMglaiNDa meM chapAyA gyaa| usase ina bhAgoM kI itanI mAMga bar3hI ki 5-6 varSoM meM hI unakI do-do AvRttiyA~ prakAzita ho gaI aura ema0e0 laeNbaoNma nAmaka eka phrenca vidvAna ne 'risarceja eziyATiksa' nAma se unakA phreJca anavAda bhI prakaTa kara diyaa| sosAiTI kI isa granthamAlA meM dUsare vidvAnoM ke sAtha-sAtha sara viliyama jemsa ne hindustAna ke itihAsa sambandhI aneka upayogI lekha likhe haiN| sabase pahale unhIM ne apane lekha meM yaha bAta prakaTa kI thI ki megasthanIja dvArA ullikhita sAMDrokoTasa aura candragupta maurya ye donoM eka hI vyakti the, pATalIpUtra kA apabhraSTa rUpa pAlIbrothA hai aura usI kA Adhunika nAma paTanA hai| kAraNa ki, paTanA ke pAsa meM bahane vAlA sonanada hiraNyabAha kahalAtA hai aura megasthanIja kA 'eronovAoM ho hiraNyabAha kA apabhraSTa rUpa hai| isa prakAra candragupta maurya kA samaya sabase pahale jemsa sAhaba hI ne nizcaya kiyA thaa| sabase pahale saMskRta bhASA sIkhane vAle aMgreja kA nAma cArlsa vilkinsa thaa| usI ne sarva prathama , devanAgarI aura baMgAlI TAipa banAe the / badAla ke pAsa vAlA lekha sabase prathama isI ne khodakara Sal
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva mImAMsA 165 nikalA thaa| isake atirikta, eziyATika risarceja ke prathama bhAgoM meM dUsare kitane hI tAmrapatroM aura zilAlekhoM para inakI TippaNiyAM prakAzita haI thiiN| bhagavadagItA kA bhI sarvaprathama aMgrejI anuvAda isI aMgreja ne kiyA thaa| san 1764 I0 meM sara jemsa kI mRtyu huii| unake pazcAt hainarI kolabraka kI unake sthAna para niyukti huii| kolaka aneka viSayoM meM pravINa the / unhoMne saMskRta sAhitya kA khUba parizIlana kiyA thaa| mRtyu ke samaya sara jemsa suprasiddha paNDita jagannAtha dvArA sampAdita "hindU aura musalamAna kAyadoM kA sAra" nAmaka saMskRta grantha kA anuvAda kara rahe the| isa adhUre anuvAda ko pUrNa karane kA kArya kolava ka sAhaba ko sauMpA gyaa| kitane hI paNDitoM kI sahAyatA se san 1797 I0 meM yaha kArya pUrA kiyaa| isake pazcAt unhoMne hinduoM ke dhArmika rIti-rivAja,' 'bhAratIya mApa kA parimANa', 'bhAratIya varNa vyavasthA kI utpatti', 'bhAratavAsiyoM kI jAtiyA~' Adi viSayoM para gambhIra nibandha likhe / tadanantara 1801 I0 meM "saMskRta aura prAkRta bhASA", "saMskRta aura prAkRta chanda: zAstra" Adi lekha likhe / phira usI varSa meM dillI ke lohastambha para utkIrNa vizAladeva kI saMskRta prazasti kA bhASAntara bhI iso aMgreja vidvAna ne prakAzita kiyaa| san 1807 meM ve eziyATika sosAiTI ke sabhApati bane aura usI varSa unhoMne hinda jyotiSa, arthAt khagola vidyA para eka graMtha likhA tathA jaina dharma para eka vistRta nibandha prakaTa kiyaa| kolaka ne veda, sAMkhya, mImAMsA, nyAya, vaizeSika, vedAnta, bauddha Adi bhAratIya viziSTa darzanoM para to bar3e-bar3e nibandha likhe hI the, sAtha hI kRSi, vANijya, samAjavyavasthA, sAdhAraNa sAhitya, kAnana, dharma, gaNita, jyotiSa, vyAkaraNa Adi aneka viSayoM para bhI khUba vistRta nibandha likhe the| unake ye lekha, nibandha, prabandhAdi Aja bhI usI sammAna ke sAtha par3he jAte haiM / bevara, bUhalara aura maiksamUlara Adi vidvAnoM dvArA nizcita kie hue kitane hI siddhAnta bhramapUrNa siddha ho gae haiN| parantu kolaka dvArA prakaTa kie hue vicAra bahuta hI kama galata pAe gae haiN| yaha eka saubhAgya hI kI bAta thI ki Arambha hI meM hamAre sAhitya ko eka aisA upAsaka mila gayA jisane hamAre tattva jJAna aura prAcIna sAhitya ko niSpakSapAta pUrvaka mUla svarUpa meM yUropa nivAsiyoM ke sammukha upasthita kiyA aura jisane saMsAra kA dhyAna hamArI prAcIna saMskRti kI ora sahAnubhUti pUrvaka AkarSita kiyA / yadi unhoMne aisA apUrva parizrama na kiyA hotA to Aja yUropa meM saMskRta kA itanA pracAra na ho pAtA / kolabraka jaba bhArata chor3akara iMglaiNDa gae to vahA~ bhI unhoMne rAyala eziyATika sosAiTI kI sthApanA kI, aneka vidvAnoM ko saMskRta kA adhyayana karane ke lie utsAhita kiyA aura A~khoM se andhe hote hue bhI aneka upAyoM dvArA saMskRtasAhitya kI satata sevA karate rhe| jahA~ eka ora kolabra ka sAhaba saMskRta sAhitya ke adhyayana meM magna ho rahe the vahA~ dUsarI ora kitane hI unake jAti bandha hindustAna ke bhinna-bhinna prAntoM ke pUrAtattva kI gaveSaNA meM vyasta the / san 1800 I0 meM mAkvisa veljalI sAhaba ne maMsUra prAnta ke kRSi Adi vibhAgoM kI tapAsa karane ke lie DaoNkTara bukanana kI niyukti kii| unhoMne apane kRSi viSayaka kArya ke sAtha-sAtha usa prAnta kI jUnIpurAnI vastuoM kA bhI bahata-sA jJAna prApta kara liyaa| unake kArya se santuSTa hokara kampanI ne 1807 ABHI pravanaba abhinetA AcArya pravaAbhagandana-AThI zrIAnanda anya zrAAnandara mariawww
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya prava Mo Wan AyAyapravara abhindana grantha 32 166 itihAsa aura saMskRti I0 meM unako baMgAla prAnta meM eka viziSTa pada para niyukta kiyA / sAta varSoM taka unhoMne bihAra, zAhAbAda, bhAgalapura, gaurakhapura, dinAjapura, puraniyA, raGgApura, aura AsAma meM kAma kiyA / yadyapi unako prAcIna sthAnoM Adi kI zodha-khoja kA kArya nahIM sauMpA gayA thA phira bhI unhoMne itihAsa aura purAtattva kI khUba gaveSaNA kii| unakI isa gaveSaNA se bahuta lAbha huA / aneka aitihAsika viSayoM kI jAnakArI prApta huI / pUrvIya bhArata kI prAcIna vastuoM kI zodha-khoja sarvaprathama inhoMne kI thI / pazcima bhArata kI prasiddha kenerI ( kanAr3I) guphAoM kA varNana sabase pahale sAlTa sAhaba ne aura hAthI guphAoM kA varNana raskina sAhaba ne likhA / ye donoM baoNmbe TrAMjekzana nAmaka pustaka ke pahale bhAga meM prakAzita hue / isI pustaka ke tIsare bhAga meM sAikasa sAhaba ne bIjApura (dakSiNa) kA varNana logoM ke sAmane rakhA / anta meM, Deniala sAhaba ne dakSiNa hindustAna kA hAla mAlUma karanA Arambha kiyA / unhIM dinoM karnala maikeJjI ne bhI dakSiNa meM purAtattva vidyA kA abhyAsa zurU kiyaa| ve sarve vibhAga meM naukara the / unhoMne aneka prAcIna granthoM aura zilAlekhoM kA saMgraha kiyA thaa| ve kevala saMgrahakarttA hI the, una granthoM aura lekhoM ko par3ha nahIM sakate the parantu unake bAda vAle zodhakoM ne isa saMgraha se bahuta lAbha uThAyA / dakSiNa ke kitane hI lekhoM kA bhASAntara DaoN0 mile ne kiyA thaa| isI prakAra rAjapUtAnA aura madhyabhArata ke adhikAMza bhAgoM kA jJAna karnala TaoNDa ne prApta kiyA aura ina pradezoM kI bahuta sI jUnI- purAnI vastuoM kI zodha-khoja unhoMne kI / isa prakAra vibhinna vidvAnoM dvArA bhArata ke bhinna-bhinna prAntoM viSayaka jJAna prApta huA aura bahuta sI vastue~ jAnakArI meM AI, parantu prAcIna lipiyoM kA spaSTa jJAna abhI taka nahIM ho pAyA thA ataH bhArata ke prAcIna aitihAsika jJAna para abhI bhI andhakAra kA AvaraNa jyoM kA tyoM par3A huA thA / bahuta se vidvAnoM ne aneka purAtana sikkoM aura zilAlekhoM kA saMgraha to prAcIna lipi - jJAna ke abhAva meM ve usa samaya taka usakA koI upayoga na kara sake the / avazya kara liyA thA parantu bhAratavarSa ke prAcIna itihAsa ke prathama adhyAya kA vAstavika rUpa meM Arambha 1837 I0 meM hotA hai / isa varSa meM eka navIna nakSatra kA udaya huA jisase bhAratIya purAtattva vidyA para par3A huA pardA dUra huA / eziyATika sosAiTI ke sthApanA ke dina se 1834 I0 taka purAtattva sambandhI vAstavika kAma bahuta thor3A ho pAyA thA, usa samaya taka kevala kucha prAcIna granthoM kA anuvAda hI hotA rahA thaa| bhAratIya itihAsa ke ekamAtra sacce sAdhana rUpa zilAlekhoM sambandhI kArya to usa samaya taka nahIM ke barAbara hI huA thA / isakA kAraNa yaha thA ki prAcIna lipi kA sampUrNa jJAna prApta honA abhI bAkI thA / Upara batalAyA jA cukA hai ki saMskRta bhASA sIkhane vAlA pahalA aMgreja cArlsa vilkins thA aura sabase pahale zilAlekha kI ora dhyAna dene vAlA bhI vahI thaa| usI ne 1785 I0 meM dInAjapura jile meM badAla nAmaka sthAna ke pAsa prApta hone vAle stambha para utkIrNa lekha ko par3hA thA / yaha lekha baMgAla ke rAjA nArAyaNapAla ke samaya meM likhA gayA thA /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva mImAMsA 167 / usI varSa meM, rAdhAkAMta zarmA nAmaka eka bhAratIya paNDita ne TovarA vAle dillI ke azokastambha para khude hae ajamera ke cauhAna rAjA analadeva ke putra vIsaladeva ke tIna lekhoM ko pddh'aa| inameM se eka lekha kI miti 'saMvat 1220 vaizAkha sudI 5' hai / ina lekhoM kI lipi bahuta purAnI na hone ke kAraNa saralatA se par3hI jA sakatI thii| parantu usI varSa je0 eca0 heriMgTana ne buddha gayA ke pAsa vAlI nAgArjanI aura barAbara guphAoM meM se maukharI vaMza ke rAjA ananta varmA ke tIna lekha nikalavAe jo uparvaNita lekhoM kI apekSA bahuta prAcIna the| inakI lipi bahuta aMzoM meM guptakAlIna lipi se milatI huI hone ke kAraNa unakA par3hA jAnA ati kaThina thA / parantu, cArlsa vilkinsa ne cAra varSa taka kaThina parizrama karake una tInoM lekhoM ko par3ha liyA aura sAtha hI usane guptalipi kI lagabhaga AdhI varNamAlA kA bhI jJAna prApta kara liyaa| guptalipi kyA hai, isakA thor3A-sA paricaya yahA~ karAye detA huuN| Ajakala jisa lipi ko hama devanAgarI athavA bAlabodha lipi kahate haiM usakA sAdhAraNatayA tIna avasthAoM meM se prasAra huA hai| vartamAna kAla meM pracalita AkRti se pahale kI AkRti kuTila lipi ke nAma se kahI jAtI thii| isa AkRti ko samaya sAdhAraNatayA I0 san kI chaTI zatAbdI se 10 vIM zatAbdI taka mAnA jAtA hai| isase pUrva kI AkRti guptalipi ke nAma se kahI jAtI hai| sAmAnyataH isakA samaya guptavaMza kA rAjatva kAla ginA jAtA hai| isase bhI pahale kI AkRti vAlI lipi brAhmI lipi kahalAtI hai| azoka ke lekha isI lipi meM likhe gye| isakA samaya IsA pUrva 500 se 350 I. taka mAnA jAtA hai / san 1818 I0 se 1823 I0 taka karnala jemsa TaoNDa ne rAjapUtAnA ke itihAsa kI zodha khoja karate hue rAjapUtAnA aura kAThiyAvAr3a meM bahuta se prAcIna lekhoM kA patA lgaayaa| inameM se sAtavIM zatAbdI se pandrahavIM zatAbdI taka ke aneka lekhoM ko to ukta karnala sAhaba ke guru yati jJAnacandra ne par3hA thaa| ina lekhoM kA sArAMza athavA anuvAda TaoNDa sAhaba ne apane "rAjasthAna" nAmaka prasiddha itihAsa meM diyA hai| san 1828 I0 meM bI0 jI0 veviGgaTana ne mAmalapura ke kitane hI saMskRta aura tAmila lekhoM ko par3hakara unakI varNamAlA taiyAra kii| isI prakAra vAlTara iliyaTa ne prAcIna kanAr3I akSaroM kA jJAna prApta karake usakI vistRta varNamAlA prakAzita kii| san 1834 I0 meM kepaTena TrAyara ne prayAga ke azoka stambha para utkIrNa guptavaMzI rAjA samudragupta ke lekha kA bahuta sA aMza par3hA aura phira usI varSa meM DaoN0 mile ne usa sampUrNa lekha ko par3hakara 1837 I0 meM bhiTArI ke stambha vAlA skandhagupta kA lekha bhI par3ha liyaa| 1853 I0 meM DablyU0 ema0 vaoNtha ne valabhI ke kitane hI dAnapatroM ko par3hA / 1837-38 meM jemsa priMsepa ne dillI, kamAU~ aura eraNa ke stambhoM evaM amarAvatI ke stUpoM tathA giranAra ke caTTAnoM para khude hue gupta lipi ke bahuta-se lekhoM ko pddh'aa| sAMcI stUpa ke candragupta vAle jisa mahatvapUrNa lekha ke sambandha meM priMsepa ne 1834 I0 meM likhA thA ki 'purAtattva ke abhyAsiyoM ko abhI taka bhI isa bAta kA patA nahIM calA hai ki sAMcI ke zilAlekhoM meM kyA likhA hai|' usa viziSTa lekha ko yathArtha anuvAda sahita 1837 I0 meM karane meM vahI priMsepa sAhaba sampUrNataH saphala hue| AKAAMANABAJALNAAAAAAdmuv6 AgAvarAna AgAzAjanaka minanda AzrAAnanda
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . .. t AJA. . e .. ........... . ........ w .. . - : LALAnandida sA AcAryapravara abhinaya zrIAnanda anya zrIAnandagrantha 168 itihAsa aura saMskRti isa prakAra kepTana TrAyara, DaoN0 mile aura jemsa priMsepa ke satata parizrama se cArlsa vilkins dvArA taiyAra kI huI guptalipi kI apUrNa varNamAlA pUrI ho gaI aura guptavaMzI rAjAoM ke samaya taka ke zilAlekhoM, tAmrapatroM tathA sikkoM Adi ko par3hane meM pUrI-pUrI saphalatA aura saralatA prApta ho gii| aba, bahata sI lipiyoM kI Adi jananI brAhmI lipi ko bArI aaii| guptalipi se bhI adhika prAcIna hone ke kAraNa isa lipi ko eka dama samajha lenA kaThina thaa| isa lipi ke darzana to zodhakartAoM ko 1795 I0 meM hI ho gae the| usI varSa sara cArlsa maileTa ne ilorA kI guphAoM ke kitane brAhmI lekhoM kI nakaleM sara viliyama jemsa ke pAsa bhejiiN| unhoMne ina nakaloM ko mejara vilphorDa ke pAsa, jo usa samaya kAzI meM the, isalie bhejI ki ve inako apanI tarapha se kisI paNDita dvArA pddh'vaaveN| pahale to unako par3hane vAlA koI paNDita milA nahIM, parantu phira eka cAlAka brAhmaNa ne kitanI hI prAcIna lipiyoM kI eka kRtrima pustaka becAre jijJAsu mejara sAhaba ko dikhalAI aura unhIM ke AdhAra para una lekhoM ko galata-salata par3hakara khUba dakSiNA prApta kii| vilphorDa sAhaba ne usa brAhmaNa dvArA kalpita rIti se par3he hae una lekhoM para pUrNa vizvAsa kiyA aura usake samajhAne ke anusAra hI unakA aMgrejI bhASAntara karake sara jemsa ke pAsa bheja diyaa| isa sambandha meM mejara vilphorDa ne sara jemsa ko jo patra bhejA usameM bahuta utsAha pUrvaka likhA hai ki "isa patra ke sAtha kucha lekhoM kI nakaleM unake sArAMza sahita bheja rahA hai| pahale to maiMne ina lekhoM ke par3he jAne kI AzA bilakula hI chor3a dI, kyoMki hindustAna ke isa bhAga meM (banArasa kI tarapha) purAne lekha nahIM milate haiM, isalie unake par3hane kI kalA meM buddhi .. kA prayoga karane athavA unakI zodha-khoja karane kI AvazyakatA hI nahIM pdd'tii| yaha saba kucha hote hue bhI aura mere bahuta se prayatna niSphala cale jAne para bhI anta meM saubhAgya se mujhe eka vRddha garu mila gayA jisane ina lekhoM ko par3hane kI kunjI batAI aura prAcInakAla meM bhArata ke vibhinna bhAgoM meM jo lipiyA~ pracalita thIM, unake viSaya meM eka saMskRta pustaka mere pAsa lAyA / nissandeha, yaha eka saubhAgya sUcaka zodha huI hai jo hamAre lie bhaviSya meM bahuta upayogI siddha hogii|" mejara vilphorDa kI isa 'zodha' ke viSaya meM bahuta varSoM taka kisI ko koI sandeha nahIM huA. kyoMki san 1820 I0 meM khaNDagiri ke dvAra para isI lipi meM likhe hue lekha ke sambandha meM mi0 sTaliGga ne likhA hai ki, 'mejara vilphorDa ne prAcIna lekhoM ko par3hane kI kunjI eka vidvAna brAhmaNa se prApta kI aura unakI vidvattA evaM buddhi se ilorA va zAlaseTa ke isI lipi meM likhe hue lekhoM ke kucha bhAga par3he ge| isake pazcAt dillI tathA anya sthAnoM ke aise hI lekhoM ko par3hane meM usa kunjI kA koI upayoga nahIM huaa| yaha zocanIya hai|" san 1833 I0 meM mi0 prinsepa ne sahI kunjI nikaalii| isase lagabhaga eka varSa pUrva unhoMne mejara vilphorDa kI kunjI kA upayoga na karane kI bAbata duHkha prakaTa kiyaa| eka zodhakartA jijJAsu vidvAn ko aisI bAta para duHkha honA svAbhAvika bhI hai / parantu, usa vidvAna brAhmaNa kI batAI huI kunjI kA adhika upayoga nahIM huA, isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai, kyoMki jisa prakAra zodha-khoja ke dUsare kAmoM meM mejara vilphorDa kI zraddhA kA zrAddha karane vAle cAlAka brAhmaNa ke dhokhe meM ve A gae, isI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva mImAMsA 166 - HAM CLIRL prakAra isa viSaya meM bhI vahI bAta hii| kucha bhI haA ho, yaha to nizcita hai ki mejara vilphorDa ke nAma se kahalAne vAlI sampUrNa khoja bhramapUrNa thI / kyoMki unakA par3hA huA lekhapATha kalpita thA aura tadanusAra usakA anUvAda bhI vaisA hI nirmala thA-yudhiSThira aura pANDavoM ke vanavAsa evaM nirjana jaMgaloM meM paribhramaNa kI gAthAoM ko lekara aisA gar3abar3a goTAlA kiyA gayA hai ki kucha samajha meM nahIM aataa| usa dharta brAhmaNa ke batAe hae UTapaTA~ga artha kA anusaMdhAna karane ke lie vilphorDa ne aisI kalpanA kara lI thii| ki pANDava apane vanavAsa kAla meM kisI bhI manuSya ke saMsarga meM na Ane ke lie vacanabaddha the| isalie vidura, vyAsa Adi unake snehI sambandhiyoM ne unako sAvadhAna karane kI sUcanA dete rahane ke lie aisI yojanA kI thI ki ve jaMGgaloM meM, pattharoM aura zilAoM (caTTAnoM) para thor3e-thor3e aura sAdhAraNatayA samajha meM na Ane yogya vAkya pahale hI se nizcita kI huI lipi meM saketa rUpa se likha-likhakara apanA uddezya pUrA karate rahate the / aMgreja loga apane ko bahuta buddhimAna mAnate haiM aura ha~sate-ha~sate duniyA ke dUsare logoM ko Thagane kI kalA unako yAda hai parantu ve bhI eka bAra to bhAratavarSa kI svargapurI mAnI jAne vAlI kAzI ke 'vRddha gurU' ke jAla meM phaMsa hI gae, astu eziyATika sosAiTI ke pAsa dillI aura ilAhAbAda ke stambhoM tathA khaNDagiri ke daravAjoM para ke lekhoM kI nakaleM ekatrita thIM parantu vilphorDa sAhaba kI 'zodha' niSphala calI jAne ke kAraNa kitane hI varSoM taka unake par3hane kA koI prayatna nahIM huaa| ina lekhoM ke marma ko jAnane kI utkaTa jijJAsA ko lie hue misTara jemsa priMsepa ne.1834-35 I0 ilAhAbAda, radhiyA aura mathiA ke stambhoM para utkIrNa lekhoM kI chApeM ma~gavAI aura unako dillI ke lekha ke sAtha rakhakara yaha jAnane kA prayatna kiyA ki unameM koI sarIkhA hai yA nhiiN| isa prakAra una cAroM lekhoM ko pAsa-pAsa rakhane se unako turaMta jJAna ho gayA ki ye cAroM lekha eka hI prakAra ke haiM / isase prisepa kA utsAha bar3hA aura unakI jijJAsApUrNa hone kI AzA ba~dha gii| isake pazcAta unhoMne ilAhAbAda stambha ke lekha ke bhinna-bhinna AkRti vAle akSaroM ko alaga-alaga chA~Ta liyaa| isase unako yaha bAta mAlUma ho gaI ki guptalipi ke akSaroM kI bhAMti isameM bhI kitane hI akSaroM ke sAtha svaroM kI mAtrAoM ke bhinna-bhinna pA~ca cinha lage hue haiN| isake bAda unhoMne pA~coM cinhoM ko ekatrita karake prakaTa kiyaa| isase kitane hI vidvAnoM kA ina akSaroM ke yUnAnI akSara hone sambandhI bhrama dUra ho gayA / azoka ke lekhoM kI lipi ko dekhakara sAdhAraNatayA aMgrejI athavA grIka lipi kI bhrAnti utpanna ho jAtI hai| TaoNma korieTa nAmaka yAtrI ne azoka ke dillI vAle stambhalekha ko dekhakara ela vhITara ko patra meM likhA thA "maiM isa deza ke dillI nAma 6 nagara meM AyA hU~ ki jahA~ pahale alaijaeNNDara ne hindustAna ke porasa nAmaka rAjA ko harAyA thA aura apanI vijaya kI smati meM eka vizAla stambha khar3A kiyA thA jo Aja bhI yahAM para maujUda hai|" pAdarI eDavarDa TerI ne likhA hai ki "TAma korieTa ne mujhe kahA thA ki usane dillI meM grIka lekha vAlA eka stambha dekhA thA jo alekjaNDara mahAn kI smRti meM vahA~ para khar3A kiyA gayA thaa|" isa prakAra dUsare bhI kitane hI lekhakoM ne isa lekha ko grIka lekha hI mAnA thaa| uparyukta prakAra se svara cinhoM ko pahacAna lene ke bAda mi0 jemsa priseMpa ne akSaroM ko pahacAnane APP prabhAva Anana prAAnandagranthazrAAnandaanya Mammomamewomnanamannawwamir
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Nidato MIMACHAR MEDIA zrIAnandada SwamiAvtiwixyviwwwvvvvvvvvvvvirexivir.vishvvvww 170 itihAsa aura saMskRti > kA udyoga Arambha kiyaa| unhoMne pahale pratyeka akSara ko guptalipi ke akSaroM ke sAtha milAne aura milate hue akSaroM ko varNamAlA meM zAmila karane kA krama apnaayaa| isa rIti se bahuta se akSara unakI jAnakArI meM A gaye / pAdarI jemsa sTIvensana ne bhI prisepa sAhaba kI taraha isI zodhana meM anurakta hokara ka' 'ja' 'tha 'pa' aura 'va' akSaroM ko pahacAnA aura inhIM akSaroM kI sahAyatA se pUre lekhoM ko par3hakara unakA anuvAda karane kA manoratha kiyA, parantu kucha to akSaroM kI pahacAna meM bhUla hone ke kAraNa, kucha varNamAlA kI apUrNatA ke kAraNa aura kucha ina lekhoM kI bhASA ko saMskRta samajha lene ke kAraNa yaha udyoga pUrA pUrA saphala nahIM huaa| phira bhI, priMsepa ko isase koI nirAzA nahIM huii| san 1835 I0 meM prasiddha purAtattvajJa pro0 laeNssana ne oNsTriana grIka sikke para inhIM akSaroM meM likhA huA aeN gaeN thaoN kilasa kA nAma pddh'aa| parantu 1837 I0 ke Arambha meM mi0 priMsepa ne apanI alaukika sphUraNA dvArA eka choTA-sA 'dAna' zabda zodha nikAlA jisase isa viSaya kI bahata-sI granthiyA~ eka dama sulajha giiN| isakA vivaraNa isa prakAra hai| I0 sa0 1837 meM priMsepa ne sAMcI stUpa Adi para khude hue kitane hI choTe-choTe lekhoM kI chApoM ko ekatrita karake dekhA to bahuta se lekhoM ke anta meM do akSara eka hI sarIkhe jAna par3e aura unake pahale 'sa' akSara dikhAI par3A jisako prAkRta bhASA kI chaThI vibhakti kA pratyaya (saMskRta 'sya' ke badale) mAnakara yaha anumAna kiyA ki bhinna-bhinna lekha bhinna-bhinna vyaktiyoM dvArA kiye hue dAnoM ke sUcaka jAna par3ate haiN| phira una eka sarIkhe dIkhane vAle aura pahacAna meM na Ane vAle do akSaroM meM se pahale ke sAtha '' A kI mAtrA aura dUsare ke sAtha "'"-anusvAra cinha lagA huA hone se unhoMne nizcaya kiyA ki yaha zabda 'dAna' honA caahie| isa anumAna ke anusAra 'da' aura 'na' kI pahacAna hone se AdhI varNamAlA pUrI ho gaI aura usake AdhAra para dillI, ilAhAbAda, sAMcI, methiyA, radhiyA, giranAra, dhauralI Adi sthAnoM se prApta azoka ke viziSTha lekha saralatA pUrvaka par3ha lie gaye / isase yaha bhI nizcita ho gayA ki ina lekhoM kI bhASA, jaisA ki aba taka bahuta se loga mAna rahe the, saMskRta nahIM hai varana tattatasthAnoM meM pracalita dezabhASA thI (jo sAdhAraNatayA usa samaya prAkRta nAma se vikhyAta thii)| isa prakAra brAhmIlipi kA sampUrNa jJAna prApta huA aura usake yoga se bhArata ke prAcIna se prAcInatama lekhoM ko par3hane meM pUrI saphalatA milii| aba utanI hI purAnI dUsarI lipi kI zodha kA vivaraNa diyA jAtA hai| isa lipi kA jJAna bhI prAyaH usI samaya meM prApta huA thaa| isakA nAma kharoSThI lipi hai| kharoSThI lipi Arya lipi nahIM hai arthAt anArya lipi hai, isako semeTika lipi ke kuTumba kI arameIk lipi se nikalI huI mAnI jAtI hai| isa lipi ko likhane kI paddhati phArasI lipi ke samAna hai arthAt yaha dAyeM hAtha se bAyIM ora likhI jAtI hai| yaha lipi IsA meM pUrva tIsarI athavA cauthI zatAbdI meM kevala paMjAba ke kucha bhAgoM meM hI pracalita thii| zAhAbAjagaDhI aura mansorA ke caTTAnoM para azoka ke lekha isI lipi meM utkIrNa hue haiN| isake atirikta zaka, kSatrapa, pAthiana aura kuzAnavaMzI rAjAoM ke samaya ke kitane bauddha lekhoM tathA bAkTriana, grIka, zaka, kSatrapa, Adi rAjavaMzoM ke kitane hI sikkoM meM yahI lipi utkIrNa haI milatI hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla ya purAtattva mImAMsA 171 isalie bhAratIya purAtattvajJoM ko isa lipi ke jJAna kI vizeSa AvazyakatA thii| karnala jemsa TaoNDa ne / vAkTriana, grIka, zaka, pArthian aura kuzAnavaMzI rAjAoM ke sikkoM kA eka bar3A saMgraha kiyA thaa| ina sikkoM para eka ora grIka aura dUsarI ora kharoSThI akSara likhe hue the| san 1830 I0 meM janarala beMTuroM ne mAnikiAla stUpa ko khudavAyA to usameM se kharoSThI lipi ke kitane hI sikke aura do lekha prApta hue / isake atirikta alekjeNDara, bans Adi prAcIna zodhakoM ne bhI aise aneka sikke ikaTThe kiye the jinameM eka ora ke grIka akSara to par3he jA sakate the parantu dUsarI ora ke kharoSThI akSaroM ke par3he jAne kA koI sAdhana nahIM thaa| ina akSaroM ke viSaya meM bhinna-bhinna kalpanAe~ hone lgiiN| san 1824 I0 meM karnala TaoNDa ne kaphise s ke sikke para khude ina akSaroM ko 'sasenian' akSara btlaayaa| 1833 I0 meM apoloDoTsa ke sikke para inhIM akSaroM ko priMsepa ne "pahalavI" akSara maane| isI prakAra eka dUsare sikke kI isI lipi tathA mAnikioNla ke lekha kI lipi ko unhoMne brAhmI lipi mAna liyA aura isakI AkRti kucha Ter3hI hone ke kAraNa anumAna lagAyA ki jisa prakAra chapI haI aura bahI meM likhI haI gujarAtI lipi meM antara hai usI prakAra azoka ke dillI Adi ke stambhoM vAlI aura isa lipi meM antara hai parantu, bAda meM svayaM priMsepa hI isa anumAna ko anucita mAnane lge| san 1834 I0 meM kepTana korTa ko eka stUpa meM se isI lipi kA eka lekha milA jisako dekhakara priMsepa ne phira ina akSaroM ke viSaya meM 'pahalavI' hone kI kalpanA kI / parantu usI varSa meM misTara mesana nAmaka zodha kartA vidvAna ne aneka aise sikke prApta kiye jina para kharoSThI aura grIka donoM lipiyoM meM rAjAoM ke nAma aMkita the| mesana sAhaba ne hI sabase pahale miDau, ApolaDoTo, aramAio, vAsilio aura soTaro Adi nAmoM ko par3hA thA, parantu yaha unakI kalpanAmAtra thii| unhoMne ina nAmoM ko priMsepa sAhaba ke pAsa meM bhejA / isa kalpanA ko satya kA rUpa dene kA yaza priMsepa ke hI bhAgya meM likhA thaa| unhoMne mesana sAhaba ke saMketoM ke anusAra sikkoM ko bAMcanA Arambha kiyA to unameM se bAraha rAjAoM aura sAta padaviyoM ke nAma par3ha nikaale| isa prakAra kharoSThI lipi ke bahata se akSaroM kA bodha huA aura sAtha hI yaha bhI jJAta huA ki yaha lipi dAhinI ora se bAMI ora par3hI jAtI hai| isase yaha bhI nizcaya huA ki yaha lipi semeTika varga kI hai, parantu isake sAtha hI isakI bhASA ko, jo vAstava meM brAhmI lekhoM kI bhASA ke samAna prAkRta hai, pahalavI mAna lene kI bhUla huI / isa prakAra grIka lekhoM kI sahAyatA se kharoSThI lipi ke bahata se akSaroM kI to jAnakArI huI parantu bhASA ke viSaya meM bhrAnti hone ke kAraNa pahalavI ke niyamoM ko dhyAna meM rakhakara par3hane se akSaroM ko pahacAnane meM azuddhatA Ane lagI jisase thor3e samaya taka isa kArya meM ar3acana par3atI rhii| parantu 1838 I0 meM do bAkTrian grIka sikkoM para pAli lekhoM ko dekhakara dUsare sikkoM kI bhASA bhI yahI hogI yaha mAnate hue usI ke niyamAnusAra una lekhoM ko par3hane se prisepa kA kAma Age calA aura unhoMne eka sAtha 17 akSaroM ko khoja nikaalaa| priMsepa kI taraha misTara naoNrisa ne bhI isa viSaya meM kitanA hI kAma kiyA aura isa lipi ke 7 naye akSaroM kI zodha kii| bAkI ke thor3e se akSaroM ko janarala kaniGghama ne pahacAna liyA aura isa prakAra kharoSThI kI sampUrNa varNamAlA taiyAra ho gii| yaha bhAratavarSa kI purAnI se purAnI lipiyoM ke jJAna prApta karane kA saMkSipta itihAsa hai / uparyukta AnnuwasanaAIADAANVARJANASALALAMALAYAJAMIADABADMADuramALABIBADAINIAAAAAAAAAAASAILAAJRAIADMAALAAJAS AcAphrijamAyAphrAzAjanaka zrIAnanda anAdIndA azA rNNYYY.IN PoornvterwhetitivertvMartavinayamay. win-inmorrow
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ PAARAamariKAAwnP.AAAAAAJNANA M AMANANANNADAARADAIASABAATAARAARIALADAKI33- 2 oACano ORY AcAryapravI sabhAcAryapravabhiH zrAAnandagranthazrAAnanda .COM OMGN Pravemaramrnvironmenvir 172 itihAsa aura saMskRti varNana se vidita hogA ki lipi viSayaka zodha meM misTara priseMpa ne bahuta kAma kiyA hai / eziyATika sosAiTI kI ora se prakAzita "sainTInarI rivyU' nAmaka pustaka meM "enzyaeT iNDiana alaphAveTa" zIrSaka lekha ke Arambha meM isa viSaya para DaoN0 hAnalI likhate haiM ki 'sosAiTI kA prAcIna zilAlekhoM ko par3hane aura unakA bhASAntara karane kA atyupayogI kArya 1834 I0 se 1836 I0 taka claa| isa kArya ke sAtha sosAiTI ke tatkAlIna sekreTarI, mi0 priseMpa kA nAma, sadA ke lie saMlagna rahegA; kyoMki bhArata viSayaka prAcIna lekhanakalA, bhASA aura itihAsa sambandhI hamAre arvAcIna jJAna kI AdhArabhUta itanI bar3I zodha-khoja isI eka vyakti ke puruSArtha se itane thor3e samaya meM ho skii|" priseMpa ke bAda lagabhaga tIsa varSa taka purAtattva-saMzodhana kA sUtra jemsa phagryusana maoNrkhama kiTTo, eDavarDa TaoNmasa alekjeNDara kaniGgama, vAlTara iliyaTa, meDoja Telara, sTIvensana, DaoN. bhAUdAjI Adi ke hAthoM meM rhaa| inameM se pahale cAra vidvAnoM ne uttara hindustAna meM, iliyaTa sAhaba ne dakSiNa bhArata meM aura pichale tIna vidvAnoM ne pazcimI bhArata meM kAma kiyaa| phagryusana sAhaba ne purAtana vAstu vidyA kA jJAna prApta karane meM bar3A parizrama kiyA aura unhoMne isa viSaya para aneka grantha likhe / isa viSaya kA unakA abhyAsa itanA bar3hA car3hA thA kisI bhI imArata ko kevala dekhakara ve sahaja hI meM usakA samaya nizcita kara dete the| mejara kiTTo bahuta vidvAna to nahIM the parantu unakI zodhaka buddhi bahuta tIkSNa thii| jahA~ anya aneka vidvAnoM ko kucha jAna na par3atA thA vahA~ ve apanI giddha jaisI painI dRSTi se kitanI hI bAteM khoja nikAlate the| citrakalA meM ve bahata nipuNa the / kitane hI sthAnoM ke citra unhoMne apane hAtha se banAye the aura prakAzita kiye the| unakI zilpakalA viSayaka isa gambhIra kuzalatA ko dekhakara sarakAra ne unako banArasa ke saMskRta kaoNleja kA bhavana banavAne kA kAma sauMpA / isa kArya meM unhoMne bahata parizrama kiyA jisase unakA svAsthya gira gayA aura anta meM iMglaiNDa jAkara ve svargastha hae / TaoNmasa sAhaba ne apanA vizeSa dhyAna sivakoM aura zilAlekhoM para diyaa| unhoMne atyanta parizrama karake I0 sa0 pUrva 246 se 1554 I0 taka lagabhaga 1800 varSoM ke prAcIna itihAsa kI zodha kii| janarala kaniGgama ne priseMpa kA avaziSTa kArya hAtha meM liyaa| unhoMne brAhmI tathA kharoSThI lipiyoM kA sampUrNa jJAna prApta kiyA / iliyaTa sAhaba ne karnala mekejI ke saMgraha kA saMzodhana aura saMvarddhana kiyA / dakSiNa ke cAlukya vaMza kA vistRta jJAna sarva prathama unhIMne logoM ke sAmane prastuta kiyaa| Telara sAhaba ne bhArata kI mUrti nirmANa vidyA kA adhyayana kiyA aura sTIvensana ne sikkoM kI zodha-khoja kii| purAtattva-saMzodhana ke kArya meM pravINatA prApta karane vAle prathama bhAratIya vidvAn DaoNkTara mAudAjI the| unhoMne aneka zilAlekhoM ko par3hA aura bhArata ke prAcIna itihAsa ke jJAna meM khUba vRddhi kI / isa viSaya meM dUsare nAmAMkita bhAratIya vidvAn kAThiyAvAr3a nivAsI paNDita bhagavAnalAla indrajI kA nAma ullekhanIya hai, jinhoMne pazcima bhArata ke itihAsa meM amUlya vRddhi kI hai| unhoMne aneka zilAlekhoM aura tAmrapatroM ko par3hA hai parantu unake kArya kA saccA smAraka to unake dvArA ur3IsA ke khaNDa giri-udayagiri vAlI hAthI guphA meM samrATa khAravela ke lekhoM kA zuddha rUpa se paDhA jAnA hI hai| baMgAla ke vidvAna DaoN0 rAjendralAla mitra kA nAma bhI isa viSaya meM vizeSa rUpa se ullekha karane yogya hai / unhoMne nepAla ke sAhitya kA viziSTa jJAna prApta kiyA hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva mImAMsA 173 NATUR aba taka itanA kArya vidvAnoM ne apanI hI ora se zodha-khoja karake kiyA thA, sarakAra kI ora se isa viSaya meM koI vizeSa prabandha nahIM huA thaa| parantu yaha kArya itanA bar3A mahAbhArata hai ki sarakAra kI sahAyatA ke binA isakA pUrA honA azakya hai / san 1844 I0 meM landana kI raoNyala eziyATika sosAiTI ne IsTa iNDiyA kampanI se prArthanA kI ki sarakAra ko isa kArya meM sahAyatA karanI caahie| ataH san 1847 I0 meM lArDa hADija ke prastAva para borDa Apha DAyarekTarsa ne isa kArya ke lie kharcA dene kI svIkRti de dI ; parantu 1850 I0 taka isakA koI vAstavika pariNAma nahIM nikalA / san 1851 I0 meM saMyukta prAnta ke cIpha enjIniyara karnala kaniGghama ne eka yojanA taiyAra karake sarakAra ke pAsa bhejI aura yaha bhI sUcanA dI ki yadi gavarnameMTa isa kArya kI ora dhyAna nahIM degI to jarmana aura phreJca loga isa kArya ko hathiyA leMge aura isase aMgrejoM ke yaza kI hAni hogii| karnala kaniGkama kI isa sUcanA ke anusAra gavarnara janarala kI siphAriza se 1852 I0 meM oNkiyaoNlaoNjikala sarve nAmaka vibhAga sthApita kiyA gayA aura karnala kaniGkama hI isa vibhAga kA niyamana karane ke lie, 250 ru0 mAsika atirikta vetana para, DAirekTara niyukta hue| yaha eka asthAyI yojanA thii| sarakAra kI yaha dhAraNA thI ki bar3e-bar3e aura mahatvapUrNa sthAnoM kA yathAtathya varNana, tatsambandhI itihAsa evaM kimbadantiyoM Adi kA saMgraha kiyA jAve / nau varSoM taka sarakAra kI yaha nIti cAlU rahI aura tadanusAra kaniGkama sAhaba ne bhii| apanI nau riporTa prakAzita kii| san 1871 I0 se sarakAra kI isa dhAraNA meM kucha pheraphAra huA / kaniGkama kI riporToM se sarakAra ko yaha lagA ki sampUrNa hindustAna mahattvapUrNa sthAnoM se bharA par3A hai aura unakI vizeSa rUpa se zodha-khoja hone kI AvazyakatA hai / ataH samasta bhArata kI zodha-khoja karane ke lie kaniGghama sAhaba ko DAyarekTara janarala banAkara unakI sahAyatA karane ke lie anya vidvAnoM ko niyukta kiyA gayA / parantu 1874 I0 taka kaniGghama sAhaba uttarI hindustAna meM hI kAma karate rahe isalie usI varSa dakSiNI bhAga kI gaveSaNA karane ke lie DaoNkTara varjesa kI niyukti kI gii| isa vibhAga kA kArya kevala prAcIna sthAnoM kI zodha karane kA thA aura unake saMrakSaNa kA kArya prAntIya sarakAroM ke AdhIna thA, parantu ina sarakAroM dvArA isa ora pUrA dhyAna na dene ke kAraNa ucita saMrakSaNa ke abhAva meM kitane hI prAcIna sthAna naSTa hone laga gaye the| isa durdazA ko dekhakara lArDa liTana ne 1878 I0 meM "kyUreTara oNpha enazyaNTa maoNnyUmaNTas" nAmaka pada para eka navIna adhikArI kI niyukti karane kA vicAra kiyaa| usa adhikArI ke lie pratyeka prAnta ke saMrakSaNIya sthAnoM kI sUcI banAkara unameM se kauna-kauna se sthAna marammata karane lAyaka to nahIM parantu pUrNa rUpeNa naSTa nahIM hue haiM aura kauna-kauna se sthAna pUrI taraha naSTa ho cuke haiM ityAdi bAtoM kA vivaraNa taiyAra karane kA kArya nizcita kiyA gayA, isa yojanA ke anumAra 'sekreTarI Apha sTeTa' ko likhA gayA parantu unhoMne lArDa liTana ke prastAva ko asvIkarake yaha mAra DAyarekTara janarala ke hI Upara DAla dene ke lie likhaa| parantu 1880 I0 meM bhArata sarakAra ne bhArata maMtrI ko phira likhA ki DAyarekTara janarala ko isa kArya ke lie avakAza nahIM milatA hai aura dUsare prabandha ke binA bahuta se mahatva ke sthAna naSTa hote jA rahe haiM / taba 1881 I0 se 1883 I0 taka mejara kola A0 I0 kI niyukti kyUreTara ke pada para haI aura unhoMne ina tIna varSoM meM "prIja aanadaanasantANA AcAryapravara abhizApAryapravara AbhaH zrIAnanda zrIAnanda anya |
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya prava Yuan ha A 221 AAnaMda pa 174 itihAsa aura saMskRti rvezana Apha nezanala maoNnyUmaeNNTas Apha iNDiyA" nAma kI tIna riporTa prakAzita kiiN| isake pazcAt yaha pada kama kara diyA gayA / gra san 1885 I0 meM kaniGghama sAhaba apane pada se nivRtta hue / 1862 se 1885 I0 taka unhoMne 24 riporTeM prakAzita kIM, jinako dekhane se unake alaukika parizrama kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| itanI yogyatA ke sAtha itane bar3e kArya ko bahuta thor3e hI manuSya kara sakate haiM / kaniGghama ke bAda DAyarekTara janarala ke pada para varjesa sAhaba kI niyukti huI / gaveSaNA ke atirikta saMrakSaNa kA kArya bhI unhIM ke adhikAra meM sauMpA gayA / sarve karane ke lie hindustAna ko pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA aura pratyeka bhAga meM eka-eka sarveara niyukta kiyA gayA / bambaI, madrAsa, rAjapUtAnA aura sindha tathA paMjAba madhyapradeza aura vAyavya prAnta madhyabhArata aura AsAma tathA baMgAla, isa prakAra pA~ca bhAga niyata kiye gaye parantu sarvearoM kI niyukti kevala uttara bhArata ke tIna bhAgoM meM hI kI gaI bambaI tathA madrAsa prAntoM kA kArya DaoN0 varjesa ke hI hAtha meM rahA / parantu aba taka bhI sarakAra kI icchA isa vibhAga ko sthAyI banAne kI nahIM huI thii| vaha yaha samajhe hue thI ki pA~ca varSa meM yaha kArya pUrA ho jAvegA, isalie prAcIna lekhoM ko par3hane ke lie eka yUropiyana vidvAn kI niyukti karane, sAtha hI kucha sthAnIya vidvAnoM kI sahAyatA lene kA nizcaya kiyA / san 1886 I0 meM DaoN0 varjesa bhI apane pada se vilaga hue, isalie aba isa vibhAga kI dazA bigar3ane lagI / sarakAra ne etad vibhAgIya hisAba kI jA~ca karane ke lie eka kamIzana niyukta kiyA, jisane apanI riporTa meM kharce kI bahuta sI kATa-chA~Ta karane kI siphAriza kii| yaha kahane kI AvazyakatA nahIM hai ki aisI kATa-chA~Ta aura kamI kI siphArizeM sarakAra svIkAra kara hI letI hai / DaoN0 varjesa ke bAda DAyarekTara janarala kA pada khAlI rakhA gayA aura baMgAla va paMjAba ke sarvearoM ko bhI chuTTI milI / yaha kATa-chA~Ta karane ke uparAnta sarakAra ne isa yojanA ko kevala pA~ca hI varSa cAlU rakhane kA mantavya prakaTa kiyaa| parantu sarakArI AjJA mAtra se ekadama kAma kaise ho sakatA hai ? 1860 I0 se 1895 I0 taka ke pA~ca varSoM meM isa vibhAga kI dazA bahuta zocanIya rahI aura kAma pUrA na ho sakA / 1865 I0 se 1868 I0 taka sarakAra yaha vicAra karatI rahI ki isa viSaya meM kyA kiyA jAve ? phira, 1868 I0 meM yaha vicAra huA ki abhI isa vibhAga se zodha-khoja kA kAma banda karake kevala saMrakSaNa kA hI kAma lenA cAhie / isa naye vicAra ke anusAra nimnalikhita pA~ca kSetra nizcita kiye gaye-- (1) madrAsa aura kurga / (2) bambaI, sindha aura barAra / (3) saMyuktaprAnta aura madhyapradeza | (4) paMjAba, briTiza balucistAna aura ajamera | (5) baMgAla aura AsAma / san 1866 I0 ke pharavarI mAsa kI pahalI tArIkha ko laoNrDa karjana ne eziyATika sosAiTI ke
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva mImAMsA 175 *iaCEN samArambha meM isa vibhAga ko khUba unnata karane kA vicAra prakaTa kiyaa| isake pazcAt 1601 I0 meM isa vibhAga ke lie eka lAkha rupayA vArSika kharce kI svIkRti huI aura DAyarekTara janarala kI phira se niyukti kI gii| san 1602 I0 meM nae DAyarekTara janarala mArzala sAhaba bhArata meM Aye aura tabhI se isa viSaya kA nayA itihAsa Arambha hotA hai, jisake bAre meM Aja kucha kahanA merA viSaya nahIM hai| jaba isa viSaya para apanA kucha adhikAra hogA tabhI isakA vivecana kiyA jaavegaa| aMgreja sarakAra kA anukaraNa karate hue kitane hI dezI rAjyoM ne bhI apane yahA~ aise vibhAgoM kI sthApanA kii| bhAvanagara saMsthAna ke kitane hI paNDitoM ne kAThiyAvAr3a, gujarAta aura rAjapUtAne ke aneka zilAlekhoM aura dAnapatroM kI nakaleM prApta karake "bhAvanagara prAcIna zodha saMgraha" nAmaka pustaka meM prakAzita kii| kAThiyAvAr3a ke bhUtapUrva poliTikala ejenTa karnala vATasan kA prAcIna vastuoM para bahuta prema thA ataH vahA~ ke kucha rAjAoM ne milakara rAjakoTa meM "vATasan myUjiyama" nAmaka "purANa vastu saMgrahAlaya" kI sthApanA kI jisameM aneka zilAlekhoM, tAmrapatroM, pustakoM aura sikkoM Adi kA acchA saMgraha huA hai| maisUra rAjya meM bhI eka saMgrahAlaya kI sthApanA huI aura sAtha hI AkioNlaoNjikala DipArTameNTa bhI svataMtra rUpa se kholA gayA hai, jisake dvArA Aja taka aneka riporTa, pUstakeM aura lekhasaMgraha Adi chapakara prakAza meM Ae haiN| yahA~ se ethigrAphiA karnATikA nAma kI eka sirIja prakAzita hotI hai jisameM hajAroM zilAlekha, tAmrapatra ityAdi nikala cuke haiN| isI prakAra trAvaNakora, haidarAbAda aura kAzmIra rAjyoM meM bhI svataMtra rUpa se kArya hotA hai| isake atirikta udayapura, jhAlAvAr3a, bhopAla, bar3audA, jUnAgar3ha, bhAvanagara Adi rAjyoM meM bhI sthAnIya saMgrahAlaya banate jA rahe haiN| briTiza rAjya meM sarakAra aura anya saMsthAoM tathA vyaktiyoM dvArA saMgrahita purAnI vastuoM ko bambaI, madrAsa, kalakatA, nAgapura, ajamera, lAhora, lakhanaU, mathurA, sAranAtha, pezAvara Adi sthAnoM ke padArtha sagrahAlayoM meM surakSita rakhA jAtA hai; inhI meM se bahuta sI vastue~ landana ke briTiza myUjiyama meM bhI bheja dI jAtI haiN| ina viziSTa vastuoM kA varNana vibhinna saMsthAe~ apanI-apanI riporToM aura sUcIpatroM (kaiTelAgs) dvArA prakAzita karatI rahatI haiN| zilAlekhoM, tAmrapatroM aura sikkoM Adi vibhinna viSayoM kI alaga-alaga vizeSa pustakeM aura granthamAlAe~ nikalatI rahatI haiN| jisa prakAra hindustAna meM purAtattva kI gaveSaNA kA kArya cAlU haA usI prakAra yUropa meM bhI calA / phrAMsa, jarmanI, AsTriyA, iTalI, rUsa Adi rAjyoM ne isa viSaya ke lie apane yahA~ svataMtra sosAiTiyAM ekeDemiyAM Adi sthApita kI aura vahAM ke vidvAnoM ne bhAratIya sAhitya evaM itihAsa ko prakAza meM lAne ke lie atyanta parizrama kiyaa| hamAre naSTaprAyaH hajAroM granthoM kA saMgraha karake, unako par3hakara tathA prakAzita karake uddhAra kiyA hai| saMskRta aura prAkRta sAhitya ko prakAza meM lAne ke lie jitanA kAma jarmana vidvAnoM ne kiyA utanA dUsaroM ne nahIM kiyaa| tulanAtmaka bhASAzAstra para jarmanoM ne jitanA adhikAra prApta kiyA hai utanA dUsaroM ne nhiiN| anyAnya viSayoM para bhI bahata sI viziSTa maulika zodhe jarmana vidvAnoM ke hAthoM huI haiN| agrajoM kA to bhArata ke sAtha vizeSa sambandha thA, basa, isIlie unhoMne thor3A bahuta kArya karane kA upakrama kiyA thaa| astu / AE ALMARAALAALAA % WIMPPeranaam aanwarmiNavnawrtainmewamivorwom
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 itihAsa aura saMskRti isa prakAra deza meM aura videza meM vyaktiyoM aura saMsthAoM dvArA kiye gaye purAtattvAnusaMdhAna se hamArI prAcIna saMskRti ke bahuta se ajJAta adhyAya sAmane Aye haiN| zizUnAga, nanda, maurya, grIka, zAtakarNI, zaka, pArthIan, kuzANa, kSatrapa, AbhIra, gupta, haNa, yodheya, vaisa, licchavI, parivrAjaka, vAkATaka, maukharI, maitraka, guhila, cAvar3A, cAlukya, pratihAra, paramAra, cAhamAna, rASTrakUTa, kacchavAha, tomara, kalacurI, trekuTaka, candelA, yAdava, gurjara, mihira, pAla, sena, pallava, cola, kadamba, zilAra, sendraka, kAkatIya, nAga, nikumbha, vANa, matsya, zAlaMkAyana, zaila, bhaSaka Adi aneka prAcIna rAjavaMzoM kA eka vistRta itihAsa jisake viSaya meM hameM eka akSara bhI jJAta nahIM thA, inhIM vidvAnoM ke prayatnoM se prApta huA hai| aneka jAtiyoM, dharmoM, sampradAyoM dharmAcAryoM, vidvAnoM, dhanikoM, dAniyoM aura vIra puruSoM ke vRttAntoM kA paricaya milA hai aura asaMkhya prAcIna nagaroM, mandiroM, stUpoM aura jalAzayoM Adi kI mUla bAteM vidita huI haiM / sau varSa pUrva hameM inameM se kisI vastu ke bAre meM kucha bhI mAlUma nahIM thaa| uparyukta vivaraNa se spaSTatayA pratIta hotA hai ki purAtattvasaMzodhana kA kitanA adhika mahatva hai / yaha deza ke itihAsa ko zuddha aura sampUrNa banAtA hai / isase prajA ke bhUtakAla kA yathArtha jJAna prApta hotA hai aura bhaviSyat meM hameM kisa mArga kA avalambana karanA hai, isakA saccA mArgadarzana hotA hai| vidvAnoM kA kahanA hai ki bhAratavarSa meM jo purAtattva sambandhI kArya aba taka huA hai vaha deza kI vizAlatA eva vividhatA ko dekhate hue kevala bAla-bodha pustaka ke prathama pRSTha kA udghATana mAtra huA hai / unake aisA kahane meM koI atyukti nahIM hai / kyoMki isa deza meM abhI taka itanI adhika vastue~ chipI, gar3I aura dabI haI par3I haiM ki saikar3oM vidvAna kitanI hI zatAbdiyoM taka parizrama karake hI unako prakAza meM lA sakate haiN| bhArata ke rASTrIya jIvana ke navIna itihAsa sambandhI korI pustaka meM "zrI gaNezAya namaH" likhane kA viziSTa zreya gujarAta hI ko prApta hogA, aisA IzvarIya saMketa dikhAI par3atA hai| ataH hamArI aisI bhAvanA honI cAhie ki rASTrIya itihAsa ke pratyeka adhyAya ke Adi meM gujarAta kA prathama ullekha ho aura tadanusAra hI hamako pragati karanI cAhie, aura aise hI kisI ajJAta saMketa ke AdhAra para hamAre rASTrIya zikSaNa mandira ke sAtha purAtattva mandira kI bhI sthApanA huI hai| isako saphala banAne kA lakSya hamAre pratyeka vidyArthI meM prabhu utpanna kareM imI abhilASA ke sAtha meM apanA vyAkhyAna samApta karatA huuN| punazca koI 35 varSa pUrva, maiMne apanA yaha vyAkhyAna likhA thA aura usa samaya bhArata ke purAtAttvika saMzodhana ke itihAsa ke bAre meM jo khAsa-khAsa bAteM jAnane jaisI thIM, unakA saMkSepa meM-kevala digdarzana rUpa varNanamAtra isa vyAkhyAna meM kiyA thaa| gujarAta vidyApITha ke, mahAvidyAlaya (kAleja vibhAga) meM adhyayana karane vAle snAtakoM ko, apane deza ke prAcIna itihAsa kI sAdhana sAmagrI kA anveSaNa aura anusandhAna kaise kiyA gayA- isakA kucha AbhAsa mAtra karAne kA vaha prayatna thaa| videzI zAsana kI parAdhInatA se bhArata ko mukta karAne kA mahAtmA gAMdhIjI ne jo dRr3ha saMkalpa
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva mImAMsA 177 kiyA aura usake lie rASTravyApaka jo vizAla kAryakrama unhoMne banAyA, sadbhAgya se usa kAryakrama ke eka pramukha aMga kI sevA meM sarva prathama samAyoga dene kA suyoga mujhe milA / san 1920 meM navajIvanonmukha gujarAta meM, mere hI kSudra nimitta evaM prayatna se 'gujarAta purAtattva mandira' kI sthApanA huI thI aura lagabhaga 30 varSa ke bAda, 1650 meM nUtana saMghaTita suvizAla rAjasthAna meM bhI, usI prakAra ke kArya kI pragati aura pravRddhi ke nimitta, isI jana ke prayatna se, 'rAjasthAna purAtattva mandira' kI sthApanA hokara isakI sevA meM bhI sarvaprathama yoga dene kA saubhAgya mujhako milaa| apane jIvana kI dRSTi se, mujhe yaha bhI koI aitihAsika vidhAna-sA mAlUma detA hai / san 1920 meM, jaba gujarAta purAtattva mandira kI sthApanA huI, taba bhArata saba prakAra se parAdhIna thA / usa parAdhInatA se bhArata ko kaise mukti mile aura kaise yaha purAtana - garimA- gauravazAlI divya deza svatantra hokara saMsAra meM apanA gurupada prApta kare usakI utkaTa AkAMkSA se prerita hokara, ahiMsA evaM satya ke sarvazreSTha tattvadarzI maharSi svarUpa mahAtmAjI ne deza ke sanmukha ahiMsAtmaka satyAgraha rUpa adbhuta saMgrAma kA udghoSa kiyaa| isa satvaguNI saMgrAma meM aneka prakAra ke ahiMsaka AkramaNa - pratyAkramaNa hone ke bAda, anta meM san 1947 ke agasta kI 15vIM tA0 ko, bhArata ne sarva - prabhutva-sampanna svatantratA prApta kI / isa prakAra ahiMsaka saMgharSa dvArA sArvabhauma svAtantrya prApta karane kI ghaTanA bhI saMsAra ke itihAsa meM eka vismayakAriNI ghaTanA hai aura hamAre liye nahIM sAre saMsAra ke liye vaha itihAsa kI adbhuta anubhUti hotI jA rahI hai / sambhava hai AgAmI pIr3hiyoM ke liye yaha bhI eka sabase mahattva kA purAtAttvika saMzodhana kA viSaya bana jAya / bhArata kI isa svAtantrya prApti vAlI rASTrIya mahAkrAnti meM kucha anyAnya Antarika mahAkrAntisUcaka ghaTanAyeM bhI huIM, jinameM do ghaTanAe~ sabase mukhya haiN| inameM eka to yaha ki itihAsa ke AdikAla se lekara Aja taka puNyabhUmi bhArata kA kabhI koI aMga bhaMga nahIM huA thA; para isa mahAkrAnti meM anAdi svarUpa akhaNDa bhArata kA aMga bhaMga hokara usakA itihAsa prasiddha evaM saMskRti samRddha AryAvarta kA mUlabhUta aMga pRthaka ho, pAkistAna ke rUpa meM ghaTita ho gayA / gAndhAra, paJcanada, sindhu-sauvIra jaise isa puNyabhUmi ke prAcInatama pavitra pradeza, isase vilaga hokara, bhinna dharmIya aura bhinna jAtIya saMskRti ke kendra banane jA rahe haiM / isakA dUragAmI aitihAsika pariNAma kyA hogA aura samagra bhAratIya saMskRti kA bhAvI rUpa kaisA banegA - yaha to bhAvI itihAsakAra hI ke anveSaNa kA viSaya hogA dUsarI mahAkrAnti sUcaka ghaTanA hai-- bhArata meM itihAsAtIta kAla se apanA astitva batAne vAlI saba prakAra kI choTI bar3I rAjasattAyeM - jinakI saMkhyA kaI saikar3oM meM thI, bilkula zAMtipUrNa aura sahAnubhUtimaya DhaMga se vilupta hokara, sampUrNa bhArata meM, janasattAtmaka lokahitakArI sudRr3ha zAsana tantra kI sthApanA honA / saMsAra ke kisI bhI rASTra meM isa prakAra ke janasattAtmaka zAsanatantra kI aisI adbhuta rIti se, zAntimaya sthApanA nahIM huI hai / bhArata ke bhAvI itihAsa meM yaha bhI eka bahuta adbhuta ghaTanA ullikhita hogI / 'rAjasthAna purAtattva mandira' kI sthApanA bhI isI aitihAsika ghaTanA kA eka pariNAma hai / rAja abhinaMdana Aja nava Agande Abhanandana grantha
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI Ananda grantha zrI Ananda* granthA 32 178 itihAsa aura saMskRti sthAna pradeza, prAcInakAla se choTI-bar3I aneka rAjasattAoM kA eka viziSTa kendra rahA hai| samUce bhArata ke bhUtakAlIna itihAsa para isa kendra kA bar3A bhArI prabhAva rahA hai| pichalI 15 zatAbdiyoM se isa kendra ne bhArata ke gaurava, svAtantrya, svadharma aura sva jAtIya saMskRti kI rakSA meM jaisA prabala yoga diyA hai aura jo sarvasva tyAga kiyA hai vaha sarvathA anupama aura adbhuta hai / rAjasthAna kendra ke una bhUtakAlIna gauravazAlI rAjavaMzoM kI santAnoM ne bhI sadbhAva pUrvaka apanI rAjasattAe~, bhArata ke ekAtmaka janatantra ko samarpaNa kara bhUtakAlIna apane puNya nAma pUrvajoM kI hI taraha, nUtana bhArata ke punarutthAna meM, apanI rASTrabhakti pradarzita kI hai; aura isa prakAra aba yaha vizAla rAjasthAna nAmaka janatantrAtmaka rAjya pradeza banakara samagra bhArata kA avibhAjya evaM ananya rUpa aMga bana gayA hai / 'rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira' isI vizAla rAjasthAna kI purAtattva viSayaka saba prakAra kI sAdhana sAmagrI kA anveSaNa, anusandhAna, saMgraha, saMrakSaNa, sampAdana, prakAzana Adi kArya karane kI dRSTi se sthApita huA hai aura vigata kaI varSoM se yaha yathAsAdhana, evaM yathAyogya kArya utsAha pUrvaka kara rahA hai| maiMne Upara mudrita ahamadabAda vAle vyAkhyAna meM san 1920 se pUrva, bhAratIya purAtattva viSayaka vikAsa krama ke bAre meM jo viziSTa bAteM jAnane jaisI thIM, unakA kucha digdarzana kiyA hai / usake bAda pichale 30-40 varSoM meM jo kucha naI bAteM jAnane jaisI huI haiM unakA bhI kucha thor3A sA yahA~ ullekha kara diyA jAya to upayukta hogA, yaha socakara maiMne yaha anupUrti likhane kA prayatna kiyA hai / saMsAra ke purAtattvavettAoM ne yaha to bahuta pahale hI svIkAra kara liyA thA ki bhAratIyoM kA prAcIna sAhitya jo saMskRta bhASA meM upalabdha hai, vaha saMsAra kA sabase prAcIna upalabdha vAG maya hai; para usameM grathita aitihAsika anuzrutiyoM ke AdhAra para tathyapUrNa itihAsa kA saMkalana karanA sambhava nahIM mAnA jAtA / purANoM meM jo prAcIna rAjavaMzoM kI vaMzAvaliyA~ dI gaI haiM unake anusAra to bhArata kA prAcIna itihAsa, bIsoM hajAra varSa pahale se prArambha hotA hai para itihAsa ke mukhya AdhArabhUta jo anyAnya sAdhana jaise zilAlekha, tAmrapatra, sikke, pASANa ghaTita mUrti, mRNamayapatra Adi mAne jAte haiM / unake AdhAra se to bhArata ke prAcIna itihAsa kA prArambha vikrama yA IsvI san ke prArambha se pUrva koI 1000-1500 varSa ke andara andara hI anumAnita kiyA jAtA hai / isase adhika prAcInakAla ke nizcAyaka koI vaise pramANa upalabdha nahIM haiN| isa abhiprAyAnusAra, san 1920 taka, purAtattvavettAoM ke mata meM bhArata kI prAcIna saMskRti kA udgama koI 3000-3500 varSa se adhika purAtana nahIM mAnA jAtA thA / san 1921 meM, pazcimI paMjAba ke mAMTagomarI jile ke haDappA nAmaka sthAna meM purAne TIle kI khudAI karate hue, bhAratIya purAtattvajJa dayArAma sAhanI ko jamIna meM se kucha aise purAtana avazeSa prApta hue, . jo purAtattvavettAoM kI paribhASA ke anusAra 'kalkoM lithika' 'prastara - tAmrayuga' samaya ke sUcaka haiM / usake dUsare varSa (1922) meM sindha ke moheM-jo-dar3o nAmaka sthAna meM bhI usI prakAra ke anekAneka purAtana avazeSa, prasiddha itihAsajJa rAkhAladAsa benarjI ko mile| ina viziSTa prakAra ke avazeSoM kI vizeSa prakAra se, chAnabIna karane para aura balUcistAnAdi meM prApta unase milate-julate vaise hI avazeSoM kA tulanAtmaka adhyayana evaM anusandhAna karane se, purAvidoM kA nizcita mata banA ki bhArata meM prApta prAgati
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattva mImAMsA 176 Le Xiang hAsika athavA Adya-aitihAsika sAmagrI meM yaha sabase adhika prAcIna sAmagrI hai| isa sAmagrI kI prApti se bhAratIya itihAsa kA prAcInatama samaya koI 5000 varSa se bhI adhika purAtana mAnA jAne lagA hai| har3appA aura moheM-jo-dar3o meM jo prAgaitihAsika avazeSa mile haiM unakA vizleSaNa karane para purAvidoM kA abhimata banA hai ki ye avazeSa kisI aise-jana samUha vizeSa se sambandhita haiM, jo AryoM ke bhArata meM Ane ke pUrva, usa pradeza meM nivAsa karatA thA / sindhu nadI ke nikaTastha pradeza meM ina avazeSoM kI prApti hone se vidvAnoM ne isako 'sindha sabhyatA' yA 'sindha saMskRti' ke nAma se Alekhita karanA ucita mAnA hai| isa sindhu sabhyatA kI khoja se bhArata ke prAgaitihAsika athavA Adya-aitihAsika samaya ke bAre meM aneka naye mantavya aura naye jJAtavya prakAza meM A rahe haiN| deza aura videza ke aneka vidvAnoM dvArA isa viSaya para aneka bar3e-bar3e grantha likhe gaye haiM aura likhe jA rahe haiN| para yaha sArA viSaya, abhI taka anumAna pramANAdhIna hai| nizcita tathyajJApaka koI vastu prastuta nahIM ho sakI hai / mohe-jo-dar3o meM kucha aisI sAmagrI bhI upalabdha huI hai jisa para saMketAtmaka kucha rekhAcinha aMkita haiN| purAvid ina cinhoM ko kisI lipi vizeSa ke saMketa mAna rahe haiN| eka prakAra kI koI citralipi ke dyotaka ye saMketa samajhe jAte haiN| deza aura videza ke kaI vidvAnoM ne isa lipi ke saMketoM kA rahasyodghATana yA artha jJAna prApta karane ke bhI nAnA prakAra ke prayatna kiye haiN| para usameM sarvasammata saphalatA abhI taka kisI ko prApta nahIM huI hai| aura jaba taka isa lipi kA nirdhAnta jJAna na ho jAya taba taka isa viSaya para nizcayAtmaka mantavya prastuta nahIM kiyA jA sakatA, yaha svAbhAvika hai / para isameM to koI zaMkA kI bAta nahIM hai ki sindhu sabhyatA kI zodha ne bhArata ke prAcIna itihAsa kI kAlamaryAdA ko kaI hajAra varSa pUrva prasthApita kara diyA hai| isa prakAra pichale 30-35 varSa daramyAna bhArata ke purAtAttvika saMzodhana ke viSayoM meM 'sindhusabhyatA' kA AviSkAra sabase mahatva kA viSaya banA hai| isa 'sindhu sabhyatA' kI khoja kA kSetra bhI dinapratidina bar3hatA jA rahA hai / moheM-jo-dar3o aura har3appA (jo aba to bhArata ke adhikAra pradeza meM bhI nahIM rahe aura pAkistAna ke AdhIna ho gaye haiM) ke atirikta, paMjAba ke ambAlA jile meM rUpar3a nAmaka sthAna meM, tathA saurASTra (gujarAta) ke raMgapura nAmaka sthAna meM bhI 'sindhu sabhyatA ke sUcaka purAtattva avazeSa prApta hue haiN| rAjasthAna ke bIkAnera pradeza meM bhI purAtana nAmAva zeSa ghagghara nadI ke tIrastha bhUbhAga meM 'sindhu sabhyatA' ke paricAyaka avazeSa upalabdha hote jA rahe haiN| bhArata aba sarva prabhutvasampanna mahAgaNarAjya hai| saMsAra meM isakI pratiSThA dina-pratidina baDhatI jA rahI hai| vizva ke sabhI loga hamAre deza kI prAcIna saMskRti ke bAre meM adhikAdhika ruci aura jijJAsA rakha rahe haiM / 1620 meM bhArata kA sarakArI purAtattva vibhAga (ArkiyaoNlaoNjikala DipArTameMTa) videzI sattA ke niyantraNa meM thaa| usa samaya isake kAryakalApa ke viSaya meM koI vizeSa AzAjanaka bAta kahane meM, hameM vaisA utsAha nahIM thaa| ataH isa bAta ko lakSya kara hamane Upara ullikhita yaha vAkya kahA thA ki 'jaba isa viSaya para apanA kucha adhikAra hogA tabhI isakA vivecana kiyA jAyegA' / ukta vAkya likhate samaya (1920 meM) yaha koI kalpanA nahIM thI, ki hameM apane hI jIvanakAla meM aisA sudina bhI ansamwamanuarAAAAMANAANAADAANIMARAirABADASHIANAAJanamaAamirmikAILANGANA AcApravabhiAcAryapravarabhiH zrAAnandagranthazrAAnandAntha5.2 NiravinviviwrnNK.yrAVyavirneyNTAAVATIKATA rrrrrrrrrrrrr
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Marwasenaw marsuramanarsanaraaaaaauremarriawaaonounswomadiseonainaasaadalabadlabarsaseccidenside view MarwwwimwarwwwvivatmarAmAvie 180 itihAsa aura saMskRti dekhane ko mila jAyagA, jisameM hamArI mana:kAmanA pUrNa hokara rahegI, aura bhArata kA purAtattva vibhAga, svatantra bhArata ke sArvabhauma adhikAra ke nIce, apanA gaurava prasthApaka anveSaNAtmaka kArya, utsAhavardhaka sthiti meM karatA huA dekhane ko milegaa| svatantratA kI prApti ke bAda bhArata sarakAra ne apane purAtattva vibhAga ko mI suvyavasthita aura susaMgaThita karane kA prayatna kiyA hai| isa vibhAga kI ora se 1953 meM, san 1902 se lekara 1950 taka ke 50 varSoM kA 'AkiyaoNlaoNjikala sarve oNpha iNDiyA' ke kArya kA vivaraNa prakAzita kiyA hai, jisameM bhArata ke purAtattva viSayaka anveSaNa, anusandhAna, saMrakSaNa, samutkhanana Adi kAryoM ke bAre meM yathAprApta vivecana likhA gayA hai| sAtha meM aba bhaviSya meM kyA-kyA kAma kiye jAne cAhie, isakA bhI kucha digdarzana karAyA gayA hai| AzA hai isa 'rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira' dvArA bhI isa kArya meM yathAyogya jJAnavRddhi karane-karAne kA abhISTa prayatna hotA rhegaa|