Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજયપાદ દાદાગુરુ પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજ્યજી મહારાજ
મારા પરમ ઉપકારી પૂજ્યપાદ દાદાગુરુશ્રીનું જ્યારે પણ પુણ્ય સ્મરણ કરું છું ત્યારે, સાચા ગુરુના જ્ઞાન અને ચારિત્રના પ્રભાવનું વર્ણન કરતી રોજૂ મન ચાહ્યાવં શિષ્યઃ સદનસંસારા: એ કાવ્યપંક્તિ અંતરમાં ગુંજી ઊઠે છે, અને એની યથાર્થતા સમજાઈ જાય છે. સાચા ગુરુનું તો જીવન અને આચરણ જ શિષ્યની શંકાઓનું નિવારણ કરી દે છે. મેં મારા દાદાગુરુશ્રીમાં એક આદર્શ ધર્મગુરુ, વિદ્યાગુરુ અને દીક્ષાગુરુ તરીકે આ મહિમા પ્રત્યક્ષ અનુભવ્યો છે. એમની હાજરી માત્રથી -કેવળ એમનાં દર્શનથી જ-કંઈક શાસ્ત્રીય બાબતોના સંશાનું નિરાકરણ થઈ જતું, એટલું જ નહીં, જીવનસાધના અને ચારિત્રની આરાધનાને લગતી અનેક શંકા-કુશંકાઓનું પણ જાણે આપમેળે જ શમન થઈ જતું. આવા જીવનસિદ્ધ પ્રભાવક મહાપુરુષ હતા મારા પરમ પૂજ્ય દાદાગુરુ પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજ, આજે આ ઉંમરે અને છ દાયકા જેટલા દીક્ષા-પર્યાય પછી પણ લાગે છે કે આવા વાત્સલ્યમૂર્તિને શિરછત્ર તરીકે મેળવવામાં હું કેટલો બધે ભાગ્યશાળી હતો ! એમનું સ્મરણ અંતરને ગદ્ગદ બનાવી મૂકે છે, અને જાણે આજે પણ હું એમની આગળ બાળમુનિ હોઉં એવું સંવેદન ચિત્તમાં જગાડે છે. સાચે જ, તેઓશ્રીના મહાન ઉપકારની કઈ સીમા જ નથી.
કુટુંબના સંસ્કારને લીધે અને ખાસ કરીને મારાં પ્રાતઃસ્મરણીય માતુશ્રીની હિતચિંતા અને પ્રેરણાને લીધે મારામાં જે કંઈ અલ્પ-સ્વલ્પ ધર્મસંસ્કારે પડ્યા હતા, અને દેવ-ગુરુ-ધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાનું જે કંઈ સામાન્ય બીજારોપણ થયું હતું, તેને જ્ઞાન પાસના અને સંયમઆરાધનારૂપે જે કંઈ વિકાસ થયો, તે મારા પરમપૂજ્ય દાદાગુરુદેવ અને મારા પરમ પૂજ્ય ગુરુજી શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજની મારા પ્રત્યેની નિઃસીમ ધર્મકૃપાને પ્રતાપે જ. શીલ અને પ્રજ્ઞાથી સમૃદ્ધ એમના સ્ફટિક સમા નિર્મળ જીવનનું સ્મરણ અને આલેખન એક ધર્મમાર્ગદર્શક અને આત્મભાવપ્રેરક ધર્મકથા જ બની રહે છે.
આપણું આસન્મોપકારી, ચરમ તીર્થકર, ભગવાન શ્રી મહતિ-મહાવીરવર્ધમાનવામીના શાસનમાં સમગ્ર જૈન આગમને દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુયેગ, ચરણકરણનુયોગ અને ધર્મકથાનુગ, એમ ચાર
* આ ગ્રંથના સંપાદકોની વિનતિથી પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ આ “જ્ઞાનાંજલિ” ગ્રંથ માટે લખી આપેલ લેખ.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનાંજલિ વિભાગમાં વહેંચીને એમાં ધર્મકથાનુયોગને પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યું છે, તે ઉપરથી પણ સમજી શકાય છે કે ધર્મની પ્રભાવનામાં અને આત્મસાધનામાં ધર્મકથાનું કેટલું મહત્ત્વ છે. જ્ઞાનયોગ, ધ્યાગ, કર્મયોગ અને ભક્તિગ, એ ચાર પ્રકારના યોગોમાંના ભક્તિયોગની જેમ, સામાન્ય બુદ્ધિના, એ છા ભણેલા, ભલા-ળા બાળ-જીવોને ગમ્મત સાથે જ્ઞાન આપીને એમને સરળતા અને સુગમતાપૂર્વક નીતિ, સદાચાર અને ધર્મની સમજૂતી આપવામાં ધર્મકથાનુયોગની ઉપયોગિતા અને ઉપકારકતા ઘણું વ્યાપક છે. મારા દાદાગુરુની જીવનકથા એ ધર્મબોધક એક પાવનકારી ધર્મકથા છે
અહિંસા-સમભાવ-અનેકાંતવાદમૂલક વાત્સલ્યસભર સાધુતા જૈનધર્મો પ્રરૂપેલ આત્મસાધનાના રાજમાર્ગનો અને પૂજ્ય પ્રવર્તકજી મહારાજની અખંડ જીવનસાધનાનો વિચાર કરીએ છીએ તો એમ જ લાગે છે કે તેઓશ્રીમાં એ બને એકરૂપ બની ગયાં હતાં; અને તેથી તેઓનું જીવન જૈનધર્મ અને સંસ્કૃતિના એક સાચા પ્રતિનિધિ કહી શકાય એવા ધર્મપ્રભાવક પુરુષનું કે સ્વ-પર ઉભયનું કલ્યાણ સાધનાર મહર્ષિ સાધુ–સંતપુરુષનું આદર્શ જીવન હતું.
જૈન તીર્થકરે અને મહર્ષિઓએ ભવભ્રમણના અંતને એટલે કે મોક્ષપ્રાપ્તિને આત્મસાધનાનું એટલે કે અધ્યાત્મસાધનાનું અંતિમ ધ્યેય માનીને, એના મુખ્ય ઉપાય તરીકે, જીવનમાં અહિંસાની સાધના અને પ્રતિષ્ઠા કરવાનું ફરમાવ્યું છે. અને અહિંસાને સિદ્ધ કરવાના મુખ્ય સાધન તરીકે સંયમ અને તપની આરાધનાને સ્થાન આપ્યું છે. વળી, આપણા શાસ્ત્રકાર ભગવંતોએ હવામાનં સામvi–શ્રમણજીવનનો સાર તો ઉપશમ એટલે કે શાંતિ અને સમતા છે–એમ કહીને ધર્મસાધનામાં સમતા કે સમભાવનું કેટલું મહત્વનું સ્થાન છે, એ સમજાવ્યું છે. આ રીતે વિચારીએ તો સમતા એટલે કે સમભાવની પ્રાપ્તિ એ જ આત્મસાધના કે ધર્મસાધનાનું ધ્યેય કે કેન્દ્ર બની જાય છે. ઉપરાંત, માનસિક અહિંસાના પાલનના અને સત્યના નાના-મેટા એક-એક અંશને શોધી કાઢવાના અને સ્વીકારવાના એક અમોઘ ઉપાય તરીકે જૈનધર્મે નયવાદ અને સ્વાદાદ એટલે કે અનેકાંતદષ્ટિની પ્રરૂપણા કરી છે. આ અનેકાંતવાદ એ આત્મસાધના અને તત્ત્વવિચારણાના ક્ષેત્રમાં જૈન દર્શનનું એક આગવું કહી શકાય એવું પ્રદાન છે. આ રીતે જૈનધર્મની સાધના–પ્રક્રિયામાં અહિંસા, સમભાવ અને અનેકાંતદષ્ટિ એ રત્નત્રયી કેન્દ્રસ્થાને બિરાજે છે, અથવા કહે કે એ પ્રક્રિયાનું એ જ અંતિમ સાધ્ય કે ધ્યેય છે. અને આત્મસાધનાની યાત્રામાં આગળ વધતાં વધતાં છેવટે એ ત્રણે એકરૂપ બની જાય છે; આનું જ નામ મોક્ષ એટલે કે ભવસાગરના છેડા. (ખરી રીતે એ ત્રણે એકબીજામાં એવાં તો એ તપ્રોત છે કે જે એ ત્રણમાંના ગમે તે એકની યથાર્થ અને જીવનસ્પશી સાધના કરવામાં આવે તો બાકીનાની સાધના પણ આપોઆપ થતી રહે; અને જે એકની પણ ઉપેક્ષા કરવામાં આવે તો બીજાની સાધનામાં ક્ષતિ આવ્યા વગર ન રહે.)
અહિંસા, સમતા અને અનેકાંતદષ્ટિ : આત્મસાધનાના સાધનરૂપ તેમ જ સાગરૂપ આ ગુણસંપત્તિની અપ્રમત્ત આરાધનાની દૃષ્ટિએ જ્યારે મારા દાદાગુરુશ્રીની સંયમસાધનાનો વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે એમ જ લાગે છે કે એ ત્રણેનો પવિત્ર ત્રિવેણીસંગમ એમના જીવનમાં સાવ સહજપણે સધાયે હતો; અને તેઓએ શ્રમણજીવનનો એક શ્રેષ્ઠ આદર્શ પિતાની સદા અપ્રમત્ત ધર્મ સાધના દ્વારા જીવી બતાવ્યો હતો, એ મેં પ્રત્યક્ષ જોયું છે. એમની આવી સિદ્ધિ આગળ મસ્તક નમી જાય છે.
અહિંસા તે શ્રમણ-જીવનનું મહાવત જ છે; અને પૂરી જાગૃતિ રાખવામાં આવે તો જ એનું પાલન થઈ શકે છે. એકેન્દ્રિય અને કીડી-કુંથુઆ જેવા સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ જીવોથી લઈને તે કુંજર સુધીના કોઈ પણ જીવને જરા પણ કિલામણ ન થાય, અને માનવીની તો લાગણી પણ ન દુભાય,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજ્યપાદ દાદાગુરુ પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજ
[ ૨૭૭
આવી રીતે આહાર, નિહાર અને વ્યવહાર ગેાઠવવામાં આવે એ આ મહાવ્રતની રક્ષા માટે જરૂરી છે. પૂજ્ય પ્રવર્તકજી મહારાજ આ માટે તેા સતત જાગ્રત હતા, અને જાણ્યે-અજાણ્યે પણ કોઈ દોષ કે અતિચારનું સેવન ન થઈ જાય એની પણ પૂરેપૂરી સાવચેતી રાખતા હતા; પણ આ મહાવ્રત અંગે એમની વિશેષતા મેં તેએશ્રીની કરુણાપરાયણતામાં જોઈ છે. કોઈનું જરા પણ દુ:ખ જુએ કે એમનુ હૈયું કરુણાભીનું થઈ જતું—બીજાનું કષ્ટ એમનાથી જેઈ શકાતું જ નહીં. અને આવે પ્રસ ંગે, સંકટમાં આવી પડેલા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ બતાવીને, એને દિલાસા આપીને કે બીન્નકાઈ તે એને સહાયતા કરવાની પ્રેરણા કરીને જ સતે।ષ ન માનતાં, તે જાતે જ કઈ પણ કરતા ત્યારે જ એમને સ ંતેષ થા; અને એવે વખતે પેતે વાતૃ છે, જ્ઞાનવૃદ્ધ છે કે ચારિત્રવૃદ્ધ છે, એવા કોઈ વિચાર એમતે ન આવતે. પેાતાના કે બીન્ન સમુદાયને કે નાના-મેટાના ભેદ રાખ્યા વગર બિમાર સામેની તે સમાનભાવે અને લાગણીપૂર્વક વૈયાવચ્ચ કરતા એ તો ખરું જ, પણ એમની પાસે આવેલ કે કામ કરતા કોઈ ગૃહસ્થ માંદગીમાં આવી પડે તે એની સંભાળ રાખવાનું પણ તે ન ચૂકતા. અને એમની પવિત્ર નિશ્રામાં કામ કરતા લહિયાઓના તે તે હેતાળ શિરછત્ર જ હતા. એમને જરા પણ અસુખ ઉપજતું તેા તેએ ખેચેન બની જતા, અને એ મુશ્કેલીનું નિવારણ થાય ત્યારે જ તેઓ નિરાંત અનુભવતા. પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીના વૈયાવચ્ચનેા અને દયાળુતાને આ ગુણુ અતિ વિરલ હતેા. ઉંમર વૃદ્ધ થઈ, શરીર અશક્ત બની ગયું અને આંખાનું તેજ પણ અંદર સનાઈ ગયું, છતાં એમને આ ગુણ જરાય ઓછો થયા ન હતા. આવી સ્થિતિમાં પણ લાકડીને ટેકે કે કોઈ ને સહારે ઉપાશ્રયમાં માંદા થયેલ સાધુએ કે લહિયાએ પાસે જઈ ને એમને સુખપૃચ્છા કરતા અને એમના માથે અને શરીરે વાત્સલ્યપૂર્વક હાથ ફેરવતા મેં અનેક વાર જોયા છે. આવા તેા કેટલાય પ્રસંગેા મારા સ્મરણમાં સધરાયેલા પડયા છે. એની યાદ આવતાં, એમની અહિંસકતા અને કરુણાળુતાના વિચારથી, અંતર ગદ્ગદ બની જાય છે. આ બધું તેએને એટલા માટે સાવ સહજપણે સાધ્ય બની શકયું કે એમના જીવનમાં કટુતાને અશમાત્ર ન હતેા અને જીવમાત્ર પ્રત્યે એમના હૃદયમાં વાસણ્યને અખૂટ ઝરા સતત વહ્યા જ કરતા હતા. fમત્તૌ મે સબ્વમૂત્તુ એ જિનેશ્વરદેવના સ ંદેશ એમના રોમરોમમાં
ધક્ષકતા હતા.
જેવી નિળ તેઓશ્રીની અહિંસા મહાવ્રતની આરાધના હતી, એવી જ ઉત્તમ એમની સમતાની સાધના હતી. એમ લાગે છે કે સમતા કે સમભાવનું અમૃત તે એમના જીવનના અણુઅણુમાં સિંચાયેલું હતું; સમતાના તેા તેએ સાગર જ હતા. તેથી જ નિંદાથી ન કયારેય અકળાવું, સ્તુતિથી ન કદી ફુલાવું અને વેર-વિરાધના વિનાશકારી વમળમાં કેઈ દિવસ ન અટવાવું—આવી સ્થિતપ્રજ્ઞતા તેઓને સજપણે સિદ્ધ થઈ હતી. અંદરથી મનનું કે તનનું કોઈ દુ:ખ જાગી ઊઠયુ હાય કે સંધ, સમાજ કે કોઈ વ્યક્તિ નિમિત્તે બહાર ઝંઝાવાત જાગી ઊઠ્યો હાય, છતાં મારા દાદાગુરુશ્રીને, હિમાલયની જેમ એ બધાથી અવિચલિત અને અસ્પષ્ટ રહીને, પ્રશાંતપણે, સ્વસ્થતાપૂર્વક અને અપ્રમત્તભાવે સંયમની આરાધના કરતા મેં જોયા છે. વળી, કેઈ બાબતમાં કાઈ એમને પેાતાના વિરોધી માની
તા, એમ થતું અટકાવવું એમના હાથની વાત ન હતી, પણ તેએ પોતે તેા કાઈ પ્રત્યે આવી અણગમાની કે તિરસ્કારની લાગણી ન ધરતા; અને સંસારમાં પ્રવર્તતા કષાય આદિ ક્ષુદ્ર ભાવેને વિચાર કરીને સામાના દોષને પણ વીસરી જતા. તેની ક્ષમાશીલતા આદર્શ હતી; તેએ સાચા અમાં ક્ષમાશ્રમણ હતા. એમણે સમભાવ એવા કેળવી જાણ્યા હતા કે એમાં મારા-તારાના ભેદ દૂર થઈ ગયા હતા. તીર્થંકર ભગવંતનુ સમયા! સમળો હોર્ર—સાચા શ્રમણ થવું હોય તેા સમતા
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮ ]
જ્ઞાનાંજલિ કેળવવી જ જોઈએ—એ વચન પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીના અંતરમાં બરાબર વસી ગયું હતું. અને તેથી સમભાવની ક્યારેય ઉપેક્ષા ન થઈ જાય, એની તેઓ સદા સાવધાની રાખતા હતા. સમતાની આવી લબ્ધિ મેળવીને તેઓશ્રી સાચા શ્રમણ બન્યા હતા
અને, અહિંસા અને સમતાની જેમ અનેકાંતદષ્ટિ એટલે કે સ્યાદ્વાદ અને નયવાદનો મહિમા એમના જીવનમાં તાણ-વાણની જેમ વણાઈ ગયો હતો; કારણ કે તેઓ સત્યના એક-એક અંશના ખપી હતા; અને મતાગ્રહ કે સાંપ્રદાયિક સંકુચિતતાને કારણે સત્યના કોઈ પણ અંશની જાણતાં કે અજાણતાં ઉપેક્ષા થઈ જાય એ એમને કઈ રીતે મંજુર ન હતું. તેથી જ તેઓ “માતે સાચું” એવી હઠાગ્રહી મનોવૃત્તિથી દૂર રહીને “સાચું તે મારુ” એવી ગુણગ્રાહક અને સત્યઉપાસક દૃષ્ટિને અપનાવી શક્યા હતા, અને બધા ધર્મોના સારા સારા અંશને આદર કરી શકયા હતા. શાસ્ત્રાભ્યાસ અને શાસ્ત્રોના ઉદ્ધારના કાર્યમાં પણ તેઓ મારા-તારાપણુના ભેદભાવથી મુકત બનીને, હંસ-ક્ષીરનીર ન્યાયે, હમેશાં સાર ગ્રહણ કરતા રહેતા હતા, અને કોઈ પણ ધર્મ, પંથ કે સંપ્રદાયની નિંદાથી સદા દૂર રહેતા હતા સર્વ સTfમ સામ્ય –વિશ્વમાં સત્ય એ જ સારભૂત તવ છે—એ શાસ્ત્રવાણીનું હાર્દ તેઓ પૂરેપૂરું સમજી ગયા હતા, અને તેથી સત્યની ઉપાસના માટે સદા તત્પર રહેતા
કાયાને, રાગ-દ્વેષને કે કલેશકર મુમતને વશ થયા કે સત્ય ખંડિત થયા વગર ન રહે. બીજાની વાતને એની દૃષ્ટિથી સમજવાનો પ્રયત્ન ન કરીએ તોપણ સત્યની ઉપાસનાને આંચ આવી જાય. આટલા માટે તેઓ એક અપ્રમત્ત આત્મસાધક સંતની જેમ, પોતાની જાતને આવી બાબતોથી સદા બચાવી લઈને સત્યની શોધને આનંદ અનુભવતા રહેતા હતા. એમ જ કહેવું જોઈએ કે પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીનું જીવન જીવતા અનેકાંતવાદના એક જવલંત ઉદાહરણરૂપ હતું; એમના જીવન અને વ્યવહારમાંથી જાણે વગર બધે અનેકાંતદષ્ટિને જીવનસ્પણ બોધપાઠ મળી રહેતો હતો.
આ રીતે અહિંસા, સમભાવ અને અનેકાંતવાદની જીવનમાં એકરૂપતા સાધવાને લીધે પૂજ્ય દાદાગરશ્રીના જીવનમાં ગનીએટલે કે મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિની એકરૂપતા અતિસહજપણે જ સધાઈ ગઈ હતી. વિચારવું કંઈક, બેલવું કંઈક અને વર્તન-વ્યવહાર કંઈક એવો ચિત્તની અસ્થિરતા કે મલિનતા દર્શાવતો વિસંવાદ ક્યારેય એમનામાં જોવામાં નથી આવ્યો. ગીતાર્થ, સંઘસ્થવિર અને શાસનપ્રભાવક મહાપુરુષ કેવા હોઈ શકે, એ તેઓશ્રીના જીવનમાંથી બરાબર સમજી શકાતું હતું. તેઓ એવા શાંત, ધીરગંભીર, કઠાડાહ્યા, ઓછાબોલા અને હેતાળ હતા કે એમના પરિચયમાં આવનાર નાની-મોટી વ્યક્તિ–એમાં ચતુર્વિધ સંઘમાંની ગમે તે વ્યક્તિનો કે બીજી પણ ગમે તે વ્યક્તિનો સમાવેશ થતો–ના અંતરનાં દ્વાર એમની પાસે ઊઘડી જતાં; પોતાની ભૂલની કબૂલાત કરવામાં એવી વ્યક્તિને એક પ્રકારની નિરાંત થતી. અને પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રી તરફથી પણ એને એવી મધ્યસ્થ, શાણી અને શક્તિ મુજબની સલાહ કે આજ્ઞા મળતી કે એનું જીવન પલટાઈ જતું. કેઈની કંઈ ક્ષતિ જાણવામાં આવી હોય, અને ક્યારેક એ વ્યક્તિ પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીને પોતાના વિરોધી માનીને તેઓશ્રીનો અવર્ણવાદ કરતી હોય, તો પણ એની એ ખામીનું ઉચ્ચારણ કરવાનું કેવું ? ગમે તે વ્યક્તિની ભૂલ એમના સાગર સમા ગંભીર અંતરના ઊંડાણમાં સદાને માટે સમાઈ જતી. મતલબ કે કોઈ પણ પ્રસંગે, કષાય અને કલેશને કારણે કર્મબંધન થઈ જાય અને પોતાનો આત્મા હળુકર્મી અને અલ્પસંસારી બનવાને બદલે ભારેકમ અને ભવાભિનંદી ન બની જાય એની જ તેઓશ્રી સતત ચિંતા સેવતા અને એ માટે સદા પ્રયત્નશીલ રહેતા. ગાયભુત્તિઃ જિન મુવિ કે સમભાવમવિ
* ચાવવામનઃવર્ષે યોજઃ (તાવાર્થસૂત્ર)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજ્યપાદ દાદાગુરુ પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજ
[ ૨૯
બવ્વા નહેરૂ મુદ્દલ ન સંવેદ્દો—એ ભગવાન વીતરાગ તીર્થંકરદેવની વાણીને તેઓએ બરાબર અંતરમાં ઉતારી હતી. અને તેથી તેઓશ્રીનુ વન એક સાચા સંતપુરુષનું જીવન બની શક્યું હતું.
*
જીવનસ''ધી કેટલીક વિગત
હવે દાદાગુરુશ્રીના જન્મ, માતા-પિતા, દીક્ષા વગેરેની કેટલીક વિગતા ોઈ એ ઃ—
તેઓશ્રી વડાદરાના રહેવાસી હતા. વિ. સ'. ૧૯૬૭માં તેના જન્મ થયા હતા. તેઓની જ્ઞાતિ દશા શ્રીમાળી હતી. સંસારી અવસ્થામાં તેનું નામ છગનલાલ હતું. તે પરિણીત હતા, પણ એમનું અંતર તેા સચમમાની જ ઝ ંખના કરતું હતું, એટલે ઘરમાં રહ્યા છતાં તેએ જળકમળ જેવુ અલિપ્ત જીવન જીવવાના પ્રયત્ન કરતા હતા; અને સંસારી મટી યાગી કયારે બનાય, એની રાહમાં હતા. શાહ છેોટાલાલ જગજીવનદાસ પણ વડાદરાના વતની હતા. અને એમનું મન પણ વૈરાગ્યાભિમુખ હતું. એ સમાનધા જીવા વચ્ચે સહેજે ધર્મસ્નેહ બંધાઈ ગયા. અને વૈરાગ્યભાવના ઉત્કટ બનતાં, વિ. સં. ૧૯૩૫ની સાલમાં, જ્યારે છગનલાલ અઠ્ઠાવીસ વર્ષની ભરયુવાન વયમાં હતા ત્યારે, અન્તે મિત્રો, પરમપૂજ્યપાદ, શાસનરક્ષક, પંજાબદેશદ્વારક, ન્યાયાંભાનિધિ, અજ્ઞાનતિમિતરણિ આચાર્યદેવ શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી વિજયાન દસૂરીશ્વરજી ( પ્રસિદ્ધ નામ શ્રી આત્મારામજી) મહારાજશ્રીનાં ચરણામાં જઈ પહેાંચ્યા. પૂજ્ય આત્મારામજી મહારાજ મહાપ્રતાપી અને જ્ઞાન અને ચારિત્રની સાક્ષાભૂર્તિ હતા. એમનું તેજ, અન્ન અને પરાક્રમ સૂર્ય જેવું અપૂર્વ હતું; અને પંજાબમાં શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈનધર્મના પુનરુદ્ધારનું ભગીરથ કા કરીને તે જૈનધર્મના મહાપ્રભાવક જ્યેાતિર બન્યા હતા. આવા ધર્મની જાજવલ્યમાન મૂર્તિ સમા મહાપુરુષના વરદ હસ્તે, વિ. સં. ૧૯૩૫ના ભાહ વિષે ૧૧ના રાજ, બન્ને મિત્રોએ પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરી. છગનલાલનું નામ મુનિ કાંતિવિજયજી અને છેોટાલાલનું નામ મુનિ હંસવિજયજી રાખવામાં આવ્યું. મુનિ કાંતિવિજયજીની દીક્ષા પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી લક્ષ્મીવિજયજી મહારાજશ્રીના શિષ્ય તરીકે થઈ હતી, પરંતુ પાંચ વર્ષ બાદ એમની વડીદીક્ષા થઈ તે વખતે પૂજય શ્રી લક્ષ્મીવિજયજી મહારાજ કાળધર્મ પામ્યા હતા, એટલે તેઓને પૂજ્યપાદ શ્રી આત્મારામજી મહારાજના શિષ્ય બનાવવામાં આવ્યા. સાધુજીવનના આચારનું તેએ ખૂબ સન્નગપણે પાલન કરતા હતા, અને એમાં ખામી ન આવે એનું પણ પૂરેપૂરું ધ્યાન રાખતા હતા, છતાં શ્રમણ્ધની જવાબદારીને તેએ એટલી મેટ્ટી સમજતા હતા કે મુનિપદનું પાલન બરાબર થઈ શકે તે! તેથી જ તે પૂર્ણ સંતુષ્ટ હતા. એટલે તેઓશ્રીએ કયારેક કોઈ પદવીની ચાહના કરી ન હતી, એટલું જ નહીં, એનાથી હમેશાં દૂર જ રહેતા હતા. છેવટે ૫૦ વર્ષની ઉંમરે વિ. સં. ૧૯૫૭માં, પાટણના શ્રીસંધના અને સમુદાયના આગ્રહને કારણે, તેઓએ પ્રવક પદવીનેા સ્વીકાર કર્યાં હતા. આ પછી પછી ૪૧ વર્ષ સુધી સાવ નિર્મા, ભાવે, કેવળ ધર્માંકર્તવ્યની બુદ્ધિથી અને કર્મોની નિરાકરવાની વૃત્તિથી, વિવિધ રીતે શાસન, શ્રીસંધ અને સમાજની સેવા કરીને, વેસડ વર્ષ જેટલા સુદી સમય સુધી નિર્મળ ચારિત્રનુ પાલન કરીને, ૯૧ વર્ષની પરિપકવ વયે, વિ. સં. ૧૯૯૮ના અષાડ સુદિ ૧ને દિવસે, પાટણમાં તેઓશ્રી સ્વર્ગીવાસી થયા. આ પહેલાં બે વર્ષ અગાઉ મારા પરમ ઉપકારી ગુરુશ્રી સ્વર્ગવાસી બન્યા હતા. ઉપરાઉપરી વડીલાનુ શિરચ્છત્ર દૂર થઈ જવાથી હું એક પ્રકારની નિરાધારતા અનુભવી રહ્યો. પણ છેવટે સયાગાની વિયાગાન્તતાને વિચારીને અને મુખ્યત્વે પૂજ્ય દાદાજોગાનુજોગ પૂજ્ય આચાર્ય ભગવાન શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી મહારાજ પણ વાદરાના વતની હતા, અને એમનું નામુ.પણ છગનલાલ હતું.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦ ]
જ્ઞાનાંજલિ ગુરુશ્રી અને ગુરુશ્રીએ આપેલ ત્યાગ-વૈરાગ્યના બળે મેં મારા મનને રવસ્થ કરવાનો અને યથાશક્તિ સંયમમાર્ગની આરાધના કરવા સાથે જ્ઞાનભકિત અને અધ્યયન-સંશોધનની સાધના દ્વારા ચિત્તને એકાગ્ર અને ગ્લાનિમુક્ત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. શાસનના પ્રાણ સમા અને જૈન સંસ્કૃતિના અમૂલ્ય વારસા સમા આપણું પ્રાચીન શાસ્ત્રગ્રંથ તેમ જ આપણા દેશના પ્રાચીન સાહિત્યની સાચવણી, એના સંશોધન-સંપાદન અને જ્ઞાનભંડારોની સુવ્યવસ્થા અને સ્થાપનાનું કામ મારા આ બંને ઉપકારી વડીલને કેટલું પ્રિય હતું, તે કેવળ હું કે અમારા સમુદાયનાં સાધુ-સાવીઓ જ નહીં, પણ તેઓના પરિચયમાં આવનાર જૈન-જૈનેતર વિકાને પણ સારી રીતે જાણે છે. મારે કહેવું જોઈએ કે જ્ઞાનસેવા અને જ્ઞાનોદ્ધારના તેઓના આ વારસાએ મને જીવનમાં ખૂબ સધિયારો આપ્યો છે, અને મારા ચિત્તને સદા પ્રસન્ન રાખ્યું છે. એક અદનો વારસદાર પોતાના વડીલે કે પૂર્વપુરુષ પાસેથી આથી વધારે સારો વારસો મેળવવાની શી અપેક્ષા રાખી શકે ? મને તો એમ જ લાગે છે કે આજે પણ એ બન્ને પુણ્યચરિત પૂજ્યની કૃપા મારા ઉપર સતત વરસી રહી છે.
જ્ઞાનેદ્ધારનું કાર્ય પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રી શાસ્ત્રોદ્ધારના કામમાં એવા તો ઓતપ્રોત બની ગયા હતા કે જાણે એ એમનું જીવનકાર્ય કે એમને જીવન-આનંદ જ ન હોય ! પૂર્વાચાર્યો અને અન્ય વિદ્વાનોએ મહાશ્રમ અને સાધનાપૂર્વક રચેલ પ્રાચીન-અર્વાચીન સ્વદર્શનના કે ઇતર ગ્રંથોની રક્ષા, એના મૂલ્યાંકન, લેખન આદિ બાબતમાં તેઓ ખૂબ ઊંડા ઊતર્યા હતા. એમની આવી અવિહડ જ્ઞાનપ્રીતિને લીધે જ આજથી આશરે પોણોસો વર્ષ પહેલાં (વિ. સં. ૧૯૫૨માં) વડોદરામાં શ્રી આત્માનંદ જેન જ્ઞાનમંદિરનીઅને કેટલાંક વર્ષે છાણીમાં છીણી જ્ઞાનભંડારની સ્થાપનાની પ્રેરણા આપી હતી. આ જ્ઞાનભંડારોમાં નવ હજાર ઉપરાંત ગ્રંથેનો સંગ્રહ છે, જેમાં તાડપત્રીય અને કાગળ ઉપર લખાયેલી, એમ બંને પ્રકારની પ્રતો છે. એમાં પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશ, રાજસ્થાની, ગુજરાતી આદિ ભાષામાં રચાયેલ શાસ્ત્રીય ગ્રંથો ઉપરાંત વ્યાકરણ, કાવ્ય, કેષ, છંદ, અલંકાર, નાટક, આયુર્વેદ, શિલ્પ, જ્યોતિષ જેવા વિવિધ વિષયના તેમ જ જુદાં જુદાં દર્શને આવરી લેતા ગ્રંથોનો વિપુલ અને બહુમૂલ સંગ્રહ છે. આ ભંડારોમાં આવી નિર્ભેળ જ્ઞાનોપાસનાની વ્યાપક દૃષ્ટિએ જ ગ્રંથેનો સંગ્રહ કરવામાં આવેલ હોવાથી એ દેશ-વિદેશના જૈન અને જૈનેતર વિદ્વાનોને માટે સમાન રીતે ઉપયોગી અને ઉપકારક બની શક્યા
૧. આ જ્ઞાનમંદિરની સ્થાપના અંગે પ્રોસિડિંગ બુકમાં જે નોંધ સચવાઈ રહી છે, તે નીચે મુજબ છે :
અહ. પરમપૂજ્ય જૈનધર્માચાર્ય ૧૦૦૮ શ્રી વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી-આત્મારામજી મહારાજ કૈલાસવાસી થવાથી તેમની યાદગીરી રાખવા માટે વડોદરામાં થયેલી જાહેરસભા-સં. ૧૯૫રના જેઠ સુદિ ૧૧ રવિવાર તા. ૨૧ જૂન સને ૧૮૯૬ના રોજ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજની અધ્યક્ષતામાં જૈનો (અ) જૈનેતરો, વડોદરા શહેરમાં વિદ્યાધિકારી, વિદ્વાનો, નાગરિકોની જાહેરસભા જાનીશેરીની પૌષધશાળામાં મળી હતી. તે સભામાં તે વખતના પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજની પ્રેરણાથી શ્રી આત્મારામજી મહારાજના નામથી ફ્રી જૈન લાયબ્રેરી સ્થાપવામાં આવે તે તેમાં મગનલાલ ચુનીલાલ વૈધે પોતાને સરકારમાંથી શ્રીમંત સયાજીરાવ ગાયકવાડ મહારાજે કુમારપાળપ્રબંધનું ભાષાંતર તેમના ફરમાન મુજબ કરવાથી પરિતોષિક-ઇનામ દાખલ ભળેલી રકમમાંથી રૂ. ૫૦૧) આપવાની ભાવના તેમના પિતાશ્રીની સંમતિથી દર્શાવી તે વધાવી લેવામાં આવી, અને આત્માનંદ જૈન જ્ઞાનમંદિરની સ્થાપનાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો.”
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજ્યપાદ દાદાગુરુ પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજ
[ ૨૧
છે. પ્રાચીન ગ્રંથેાના આવે! ઉત્તમ સંગ્રહ કરવા ઉપરાંત ખીજું મહાન કાર્ય તેઓએ એ કર્યું કે જે ગ્રંથેાની પ્રતિએ અન્યત્ર અપ્રાપ્ય, અતિવિલ કે જીર્ણશીણુ હતી, એવા જૈન-જૈનેતર સ`ખ્યાબંધ ગ્રંથાની પેાતાની જાતદેખરેખ નીચે, કુશળ લહિયાઓને હાથે, નકલા કરાવી હતી. એક જમાનામાં તેઓશ્રીના હાથ નીચે એકીસાથે પચીસ-પચીસ, ત્રીસ-ત્રીસ લહિયાએ કામ કરતા હતા. એ દૃશ્યનુ આજે પણ સ્મરણ થઈ આવતા જાણે એમ જ લાગે છે કે કઈ જ્ઞાનેાહારક મહિષ જ્ઞાનેાદ્વારની એક મહાશાળા ચલાવી રહ્યા છે, અને એમાં પેાતાની સર્વ શક્તિનું સિંચન કરી રહ્યા છે.
વળી, પ્રાચીન ગ્રંથૈાના સંગ્રહ અને રક્ષણ માટે જેમ તેએએ નવા જ્ઞાનભંડારા સ્થપાવ્યા હતા, તેમ જૂના જ્ઞાનભંડારાને વ્યવસ્થિત અને સુરક્ષિત બનાવવા માટે પણ ખૂબ જહેમત ઉઠાવી હતી. પાટણ, લીંબડી આદિમાં રહેલા ભડારા તેની આવી જ્ઞાનભક્તિની કીર્તિગાથા બની રહે એમ છે.
અને પાટણમાં નવું સ્થપાયેલ શ્રી હેમચંદ્રાચાય જૈન જ્ઞાનમ ંદિર તેા, પાટણના સંખ્યાબંધ અવ્યવસ્થિત બની ગયેલ ગ્રંથભંડારાના સુવ્યવસ્થિત મહાભડારરૂપ બની ગયેલ હાવાથી, જૈન વિદ્યા અને ભારતીય વિદ્યાના દેશ-વિદેશના અભ્યાસીએ માટે જ્ઞાનતી સમાન બની ગયેલ છે. આ જ્ઞાનમદિરની સ્થાપનામાં પૂજ્ય દાદાગુરુદેવે જે ઝંખના સેવી હતી અને પ્રેરણા આપી હતી તે સૌકાઈ તે માટે દાખલારૂપ બની રહે એમ છે.
નવા જ્ઞાનભડારાની સ્થાપના અને જૂના જ્ઞાનભંડારાની સુરક્ષાની સાથે સાથે જ પ્રાચીન શાસ્ત્રગ્રંથાના ઉદ્ધાર તરફ પણ તેઓશ્રીનું પૂરેપૂરું ધ્યાન હતું. અને એટલા માટે આવા ગ્રંથોના સ ંશાધન –સંપાદન અને શુદ્ધીકરણ માટે તેઓ જાતે કામ કરતા અને બીજાઓને પ્રેરણા આપતા. ભાવનગરની શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા તરફથી પ્રસિદ્ધ થતી શ્રી આત્માનંદ જૈન ગ્રંથમાલા, પ્રવક શ્રી કાંતિવિજયજી જૈન ઐતિહાસિક ગ્રંથમાલા વગેરેના સંચાલન અને વિકાસ માટે તેઓ હમેશાં પ્રયત્નશીલ રહેતા હતા. આ કાર્યમાં પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી મહારાજ, પૂજ્યપાદ આચા મહારાજ શ્રી વિજયદાનસૂરિજી મહારાજ, પૂજ્યપાદ શ્રી હંસવિજયજી મહારાજના સુશિષ્ય મુનિવર શ્રી દાલતવિજયજી આદિ ઘણાના ક્રૂાળેા છે, છતાં આ ગ્રંથમાળાને એની શરૂઆતથી જ જીવિત રાખવામાં મારા પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીનેા અને પૂજ્ય ગુરુશ્રીને ફાળેા અતિ મહત્ત્વને અને માટે છે, એ સત્ય
હકીકત છે.
અહીં એક વાત તે સમજી જ લેવાની છે કે પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીની જ્ઞાતાદ્વારની કે શાસનપ્રભાવનાની દરેકેદરક પ્રવૃત્તિમાં, કાયાની છાયાની જેમ, મારા પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજને હંમેશાં ધ પુરુષાર્થભર્યાં ઘણા મોટા કાળા રહેતા. આ ઉપરથી સોકેાઈ તે નિશ્ચિતરૂપે લાગશે કે ગુરુ-શિષ્યની આ જોડીએ જ્ઞાનેાહારના પુણ્યકાર્યની પાછળ જ પેાતાનુ` સમગ્ર જીવન સમર્પિત કરી દીધું હતું. મારામાં શાસ્ત્રસ ંશાધનની જે કંઈ અતિ અલ્પ-સ્વલ્પ સ્ક્રૂતિ કે દૃષ્ટિ આવી છે, તે મારા આ બંને શિરસ્ત્રોને જ આભારી છે, એટલું જ નહિ, પણ મારામાં જે કંઈ સારું છે, તે આ ગુરુયુગલની કૃપાનું જ ફળ છે.
વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વ
પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રી કેવા કરુણાળુ અને વાત્સલ્યમૂર્તિ હતા, એમને સ્વભાવ કેવા શાંત અને પરગજુ હતા, તેઓ કેટલા બધા ધીર-ગંભીર અને ખેાલવા કરતાં કરવામાં માનનારા હતા, એમનામાં મધ્યસ્થતા, ગુણુપ્રાહક વૃત્તિ અને સત્યશોધક દૃષ્ટિના કેવા સુમેળ સધાયા હતા અને એમનું જીવન કેવું વિમળ નાનાં ૩૬
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨ ]
જ્ઞાનાંજલિ
હતું, અને આવી બધી ગુણવિભૂતિને બળે એમનું વ્યક્તિત્વ કેવુ પ્રભાવશાળી અને ઉજજવલ હતું, એ અંગે તેા, પુનરુક્તિના દોષ વહોરીને પણ, એમના એ દિવ્ય ગુણાનું વારંવાર સંકન કરવાનુ મન થઈ આવે છે.
એમના આવા વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વની છાપ એમના પરિચયમાં આવનારના જંતર ઉપર પડયા વગર ન રહેતી. સૌકોઈ તે તેઓ પેાતાના હિતચિંતક સ્વજન સમા જ લાગતા. દાદાગુરુશ્રીના આવા વ્યક્તિત્વથી લીંબડીના દરબાર શ્રી દેોલતસિંહબાપુ વગેરે ખૂબ પ્રભાવિત બન્યા હતા. તેઓને કાઈ પણ કારણસર જામનગર કે પાટણ આવવાનું થતું ત્યારે તેઓ દાદાગુરુશ્રીનાં દર્શને અવશ્ય આવતા. એક વાર તેા તેએ એક નેકરને લઈને એકલા જ આવ્યા હતા. તેઓશ્રી પ્રત્યેના આવા આદર કે આકર્ષણનું એક કારણ એ પણ હતું કે તે જેમ સૌ પ્રત્યે સમાન ધર્મસ્નેહ ધરાવતા હતા, તેમ જૂની-નવી ગમે તે પ્રકારની વિચારસરણીને સમભાવે સમજી, વિચારી અને આવકારી શકતા હતા; અમુક પ્રકારની વિચારસરણીને કારણે કાઈ પણ વ્યક્તિ પ્રત્યે અનાદરના ભાવ દર્શાવવાનું એમની પ્રકૃતિમાં જ ન હતું. તેથી રૂઢિચુસ્ત, સુધારક કે ઉદ્દામ વિચારો ધરાવનાર સૌકેાઈ તે માટે તે પૂછ્યાઠેકાણું બની શક્યા હતા. આના સાર એ કે તેએશ્રીમાં માનવતાને સદ્ગુણુ આટલી કોટિએ ખાલ્યા હતા.
સમદર્શી પણુ, સ્નેહાળતા, વૈય્યાવચ્ચ કરવાનેા ભાવ વગેરે વગેરે તેઓશ્રીના વિશિષ્ટ ગુણૈાને લીધે તેએનેા પેાતાના સાધુસમુદાય નાના હોવા છતાં એમની છત્રછાયામાં વિશાળ સાધુસમુદાય રહેતા હતા. તેઓનુ` સમુદાયમાં એવુ બહુમાન હતુ અને સમુદાયના હિતની તેએ એવી ચિંતા સેવતા હતા કે એક વખત, વિ. સં. ૧૯૫૭માં, પૂજય મુનિ શ્રી વલ્લભવિજયજીને આચાર્ય પદવી આપવાની વાત આવી ત્યારે તેઓએ . દીદિષ્ટ અને સમયજ્ઞતા વાપરીને એ બધ રાખવાની સલાહ આપી; અને સૌએ એમની આ સલાહ માનપૂર્વક વધાવી લીધી. વળી, પ ંડિતવ શ્રી ખેચરદાસજી સામે શ્રીસધમાં વિરાધ જાગ્યો કે મુનિ શ્રી જિનવિજયજીએ દીક્ષાનેા ત્યાગ કર્યાં તે વખતે, તેઓ પ્રત્યે જરા પણ હીનભાવ સેવ્યા વગર, પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીએ એમને આશ્વાસન, હિતશિખામણુ અને માર્ગદર્શન આપીને એમની વિશિષ્ટ શક્તિમાને લાભ સમાજને મળતે રહે એ માટે જે પ્રયત્ન કર્યા હતા, તે પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીની ઉદારતા, સાધુતા અને મહાનુભાવતાની સાક્ષીરૂપ બની રહે એમ છે. એમના જીવનમાં આવા તે અનેક પ્રસંગો મે જોયા છે.
ડૅ. દેવવ્રત ભાંડારકર, શ્રી ચીમનલાલ ડાહ્યાભાઇ દલાલ જેવા આપણા દેશના વિદ્વાનેા અને ડૉ. હર્મન યાકોબી, તાન બ્રાઉન જેવા વિદેશી વિદ્યાતાએ દાદાગુરુશ્રીની પાસેથી ઘણી પ્રેરણા મેળવી હતી. આ લખતી વખતે વિ. સં. ૧૯૯૭ કે ૧૯૯૮ની સાલતા એક પ્રસંગ યાદ આવે છે. ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ સાક્ષર, લેખક અને કવિ અને ગુજરાત યુનિવર્સિટીના અત્યારના ઉપકુલપતિ ભાઈશ્રી ઉમાશંકર દ્વેષી પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રી પાસે પાટણ આવ્યા હતા. એ જવાના હતા એને બીજે જ દિવસે મહાવીર જયંતીનું પર્વ આવતું હાવાથી મારી વિનંતીને માન્ય રાખી તેઓ રોકાઈ ગયા હતા. આ જયંતી પ્રસંગે પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીએ, અતિ સાહજીકપણે, ભગવાનના ગુણાનુવાદ તરીકે, થેડીક મિનિટ સાવ સાદી અને સરળ વાણીમાં વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. અંતરની લાગણીની સહજ અભિવ્યક્તિરૂપે અપાયેલા આ પ્રવચનથી ભાઈશ્રી ઉમાશ`કર જોષી ખૂબ પ્રભાવિત થયા હતા. આ વક્તવ્યના પેાતાના હૃદય ઉપર અંકિત થયેલ પ્રતિબિબતે ઉલ્લેખ, પાછળથી, તેઓએ મારા ઉપરના એક પત્રમાં કર્યાં હતા. તેમાં તેઓએ જણાવ્યું હતું કે “ પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ અતિવૃદ્ અવસ્થા
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજ્યપાદ દાદાગુરુ પ્રત્રક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજ
[ ૨૮૩
હોવા છતાં મહાવીર જયંતીના પ્રસંગે જે સાજિક વ્યાખ્યાન આપ્યું, તેથી મને લાગ્યું કે ભારતમાં હજી પણ ઋષિતેજ જાગતું છે.''
આવેા જ એક બીજો પ્રસંગ પણ અહીં નોંધવા જેવા છે. ભારતીય કળાના અભ્યાસી શ્રી એન. સી. મહેતા (શ્રી નાનાલાલ ચીમનલાલ મહેતા) એક વાર દાદાગુરુશ્રીને મળવા પાટણ આવેલા. મારી યાદ પ્રમાણે તે પંડિત શ્રી સુખલાલજી સાથે આવ્યા હતા. શ્રી મહેતા પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રી તથા શાંતિભૂતિ પૂજ્ય હંસવિજયજી મહારાજએ ત્રણેએ એકાંતમાં લાંબા વખત સુધી વાતે કરી. એ પછી આ બે સ ંતપુરુષોની પેાતાના ચિત્ત ઉપર પડેલી છાપ અંગે તેએએ કંઈક એવી મતલબનુ કહેલું કે–સામાન્ય રીતે હું બીજાએથી ભાગ્યે જ અજાઉ છું; પણ આ એ સાધુપુરુષોથી હું ખૂબ પ્રભાવિત બન્યો છું. બન્ને ઋષિ જેવા કેવા સૌમ્ય, અને શાંત છે!
વિહાર
પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રીએ જ્ઞાનભડારાના ઉદ્ધાર આદિને પેાતાનું એક જીવનકા માનેલું હાવાથી મોટે ભાગે તેઓને એ કા માં જ એતપ્રેત રહેવુ પડતું; અને તેથી તેઓ વિહાર એછો કરી શકતા. છતાં તેઓશ્રીએ પન્નબ, રાજસ્થાન, ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર આદિ પ્રદેશમાં વિચરીને ત્યાંની ભૂમિને પવિત્ર કરી હતી અતે ત્યાંની જનતાને પેાતાની સમદર્શી સાધુતાના લાભ આપ્યા હતા. જ્ઞાનભંડારાના ઉદ્ધારની દૃષ્ટિએ પાટણ તેા તેઓશ્રીની કર્મભૂમિ જ બન્યું હતું .
'ચર્ચના
તેઓશ્રીએ ખાસ કોઈ સ્વતંત્ર ગ્રંથની રચના નથી કરી. તે છતાં તેઓએ જૈન તત્ત્વસાર નામના ગ્રંથને ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદ કર્યાં હતા, જે છપાઈ ગયા છે. પણ તેએની આત્મશુદ્ધિની અને પ્રભુના માર્ગનું અનુસરણ કરવાની તીવ્ર ઝંખના અને પેાતાના દોષોના દર્શનથી થતી વેદના તેઓશ્રીની સ્તવન, સજ્ઝાય અને વૈરાગ્યપદેશરૂપ કાવ્યકૃતિઓમાં જોવા મળે છે. આ કૃતિએ સંખ્યામાં ભલે એછી હેય પણ, પહાડમાંથી નીકળતી સરિતાની જેમ સંવેદનશીલ અંતરના ઊંડાણમાંથી સહજપણે પ્રગટેલી હાવાથી, ગુણવત્તામાં ચઢિયાતી છે. તેએાશ્રીની આ હૃદયસ્પર્શી કાવ્યકૃતિઓ ‘આત્મકાંતિ પ્રકાશ' નામે પ્રસિદ્ધ થયેલી છે. એમ કહેવુ' જોઈ એ કે અંતરસ્પર્શી જ્ઞાનરસ એ તેને જીવનરસ હતેા. જ્યારે શરીર અશક્ત થઈ ગયું અને આંખાનુ તેજ પણ અંદર સમાઈ ગયું, ત્યારે પણ કોઈ ને કોઈ વાચકને પાસે રાખીને તેઓ નિર ંતર શાસ્ત્રશ્રવણુ કરતા જ રહેતા; એમાં તે દુઃખમાત્રને વીસરીને આત્મિક આનંદને અનુભવ કરતા. કારેક મનમાં કાઈ કવિતા સ્ફુરી આવે તેા પાસે રાખેલી સલેટ ઉપર મેટામેટા અક્ષરાથી ટપકાવી લેતા.
ઉપસંહાર
દાદાગુરુશ્રીના ગુણાનું સ્મરણ અને સ`કીન કરતાં થાક તેા મુદ્દલ લાગતા જ નથી, અને એક પરમ ઉપકારી મહાપુરુષના ઉપકારાનું સ્મરણ કરતાં ચિત્ત અનેરા આહ્લાદ અનુભવે છે, પણ હવે આ ધર્મકથા પૂરી કરું.
આ ધકથાને પૂરી કરતી વખતે એક પાવન પ્રસ`ગ યાદ આવે છે: દાદાગુરુશ્રીની બીમારીના છેલ્લા દિવસેા હતા. એમને સાથળ ઉપર ગૂમડુ થઈ આવ્યુ, તે ફૂટયું તે! ખરું, પણ કઈ રીતે રુઝાય નહીં. મને થયું, હવે સ્થિતિ ગભીર છે. આમ તે એમને શાતા પૂછ્યાને મારેા ક્રમ ન હતા —પૌત્ર દાદાને શી શાતા પૂછે? પણ તે દિવસે તેએની પાસે જઈ ને પૂછ્યું : “ કેમ સાહેબ, શાતા છે ને ? ” દાદાગુરુશ્રીએ આછું સ્મિત કરીને મારા શરીરે વાત્સલ્યભર્યાં હાથ ફેરવતાં કહ્યું : “ નાનું સરખું
,,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] જ્ઞાનાંજલિ ટબુકડું આવ્યું હતું અને આવડું મોટું થઈ ગયું !" અને એમ કહીને હેત વરસાવતો તેઓશ્રીને વરદ હાથ મારા માથે મૂક્યો ! આવું વાત્સલ્ય પાપીને હું ધન્ય બની ગયો ! તે પછી 4-5 દિવસે જ તેઓ સ્વર્ગવાસી થયા. મારા જીવન-ઘડતરમાં અને મારા શાસ્ત્રાભ્યાસના વિકાસમાં મારા પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રી અને પૂજ્ય ગુરુશ્રીના ફાળાનો વિચાર કરું છું તો મને તો એમ જ લાગે છે કે આ કઈ જન્મ-જન્માંતરના પુણ્યનું ફળ જ મને મળતું રહ્યું છે. વિશાળ વટવૃક્ષ જેવા એમના વાત્સલ્યસભર આશ્રયને મેં જીવનભર અનુભવ કર્યો; એક પણ ચતુર્માસ તેઓથી અલગ કરવાનો પ્રસંગ ને આવ્યો; પોતાના જીવનપ્રસંગોનું વર્ણન કરી અનેક વાર તેઓએ મને જીવનદર્શન કરાવ્યું; તેઓશ્રીના ચરણે બેસીને જ્ઞાન અને ચારિત્રની યથાશક્તિ આરાધના કરવાનો સોનેરી અવસર મળ્યો અને પ્રભુના શાસનની યથામતિ-શક્તિ સેવા કરવાની ભાવનાની ભેટ આવા પરમોપકારી મહાપુરુષો પાસેથી મળી, એ કંઈ જેવું તેવું સદ્ભાગ્ય ન કહેવાય. આ બધાનો વિચાર કરતાં મારા અંતરતમ અંતરમાંથી એક જ વનિ નીકળે છે કે અત્યારે હું જે કંઈ છું તે મારા પૂજ્ય દાદાગુરુશ્રી અને પૂજ્ય ગુરુશ્રીના પ્રતાપે * મારા આ પરમ ઉપકારી મહાપુરુષો પ્રત્યેની મારી આભારની ઊંડી લાગણીને, કોઈ અજ્ઞાત કવિના સુભાષિતને ઉપયોગ કરીને, વ્યક્ત કરું તો મારે કહેવું જોઈએ કે– न मैंने हँसके सीखा है, न मैंने रोके सीखा है। मैंने जो कुछ भी सीखा है, इन्हींका हो के सीखा है / સ્તંભતીર્થ, પોષ વદિ 3, વિ. સં. 2025