Book Title: Prakrut Angreji Bruhad Kosh ka Nirman Author(s): Nalini Joshi Publisher: ZZ_Anusandhan Catalog link: https://jainqq.org/explore/229561/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva ke samUce jainiyoM ke lie lalAmabhUta prakalpa : prAkRta- aMgrejI bRhad koSa kA nirmANa ( 1 ) lekha kA prayojana : 5 janavarI 2004 ke dina bhANDArakara prAcya vidyA saMsthA meM jo vidhvaMsakArI ghaTanA ghaTI, usakI tIvra pratikriyAe~ deza-videza meM umaDa uThI / pUjya AcAryazrI puNyavijayajI bhANDArakara saMsthA ke eka prabhAvI phAuNDaramembara tathA DaoN. rA. ga. bhANDArakarajI ke nijI dosta bhI the| jainavidyA ke kSetra meM anusandhAna kA kAma karanevAle sabhI jaina skaoNlarsa tathA vidvAna sAdhuvarga pANDulipiyoM ke (manuscripts, hastalikhita) sandarbha meM lagabhaga eka sadI se bhANDArakara saMsthA ke samparka meM raha cuke haiN| pUjya zrI vijayazIlacandrasUrIzvarajI apane vihAra ke daurAna kama se kama 3-4 bAra to saMsthA meM padhAra cuke haiN| mArca 2004 meM bhI puNe vAstavyameM Apane saMsthA ke samparka kiyaa| saMsthA ke hAlAta dekhakara gauDI pArzvanAtha mandira TrasTa ko prerita karake eka lakSa rUpayoM kI dhanarAzi dekara bharasaka sahAyatA kii| Age bhI sahAyatA dilavAne kA intajAma kiyA 1 bhANDArakarake prAkRta- aMgrejI bRhad - kozakArya meM mahArAjasAhaba ko apUrva dilacaspI thI / Apane khuda padhArakara pUre do ghaMTe taka DikzanarI ke zabdasaMgraha (Scriptorium) aura arthA nirdhAraNa paddhati ke bAre meM bArIkiyoMse tahakIkAta kI / saba sisTima jAnakara Apa tahedila se prasanna hue| pUre bhAratavAsiyoM ko jAnakArI milane ke lie Apane mujhako preraNA dii| usIke phalasvarUpa yaha dIrghalekha likha rahI hU~ / ( 2 ) DikzanarI kI pariyojanA aura Arambha : samUce prAcIna jaina graMthoM ko samAviSTa karanevAlA bRhad -koza (Comprehensive dictionary) nirmANa karane kI mUla pariyojanA, bhArata ke mazahUra udyogapati sva. zrI navalamalajI phirodiyA kI thI / unhoMne san 1986 meM 'sanmati - tIrtha' nAma kA TrasTa sthApana kiyaa| isa praoNjekTa ke lie usa meM dasa lAkha rUpayoM kI rAzi jamA kii| bhANDArakara saMsthA ke usa samayake sekreTarI DaoN. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 anusaMdhAna-29 rAM.nA.dANDekarajI se saMparka kiyA / vizva ke jAnemAne bhASAvid aura prAkRtajainavidyA ke mahArathI DaoN. amRta mAdhava ghATagejI se bhI kolhApura meM jAkara saMparka kiyA / koza ke mukhya saMpAdakatva kI jimmedArI svIkRta karane ke lie unhoMne unako rAjI kiyaa| puNe meM saMsthA ke najadIka unake rahane kA bhI iMtajAma kiyaa| DikzanarI kA prArUpa (Scheme) banAne kI jimmedArI unapara sauMpa dii| DaoN. ghATagejIne chaha mahIne taka pUrI yojanA banAyI, praznAvalI banAkara dezavideza bhejI, koza kArya ke lie 1000 prAkRta jainisama saMbaMdho kitAboM kA graMthAlaya taiyAra kiyA aura iMTaravyU lekara cAra asisTaMTa cune / 1 apraila 1987 meM DikzanarI ke kAma kA prAraMbha huaa| Aja isa mahattvAkAMkSI prakalpa kI preraNAbhUta tInoM hastiyA~ isa duniyAmeM nahIM hai, phira bhI tInoM ke uttarAdhikArI baDI lagana se isa prakalpa ko yathAzakti Age bar3hAne meM juTe haiM ! prakalpa kA sAlabhara kA kharcA lagabhaga dasa lAkha rUpaye haiN| bhANDArakara saMsthA aura sanmati-tIrtha ke adhyakSa zrImAn abhayajI phirodiyA kharca kA AdhA-AdhA hissA uThA rahe haiN| (3) bRhad-koza ko AvazyakatA aura usakA sAmAnya svarUpa : isa koza kA pUrA. nAma isa prakAra hai A Comprehensive and Critical Dictionary of Prakrit Languages (with special reference to Jain Literature) pahale to yaha bAta hai ki isa prakAra ke naye koza kI kyA AvazyakatA hai ? isake pahale banI huI DikzanariyA~ kyA kAphI nahIM hai ? isake pahale bane hue kozoM kI kamiyA~ batAne ke badale isakI vizeSatAe~ kahatI huuN| (1) isa prakAra kA koza aMgrejI meM nahIM banA hai| bhaviSyakAla meM bhI bananekI AzA lagabhaga nahIM ke barAbara hai| eka bAra koza aMgrejI meM baneM to duniyA kI sabhI bhASAoM meM rUpAMtarita ho sakatA hai| (2) isa koza ke AdhArabhUta graMtha lagabhaga 500 haiN| pahale banI huI DikzanariyoMse yaha vyApti kAphI bar3I hai| (3) isa meM sabhI jaina aura jainetara graMtha upayoga meM lAeM haiM, jo prAkRta bhASAmeM likhe haiM / jaina saMskRta ke zabda yahA~ samAviSTa nahIM hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ August-2004 (4) 'prAkRta' yaha nAma bilakula sarvasAdhAraNa hai| isa kozameM sAta prakAra kI prAkRta bhASAoM kA samAveza kiyA hai / ardhamAgadhI, jaina mAhArASTrI, jaina zaurasenI, mAhArASTrI, zaurasenI, mAgadhI aura apabhraMza / mAhArASTrI, zaurasenI aura mAgadhI ina bhASAoM meM jainetara sAhitya aura nATakIya prAkRta sAhitya likhA huA hai| tAkI 4 bhASAoM meM samUcA prAcIna jaina sAhitya pAyA jAtA hai| prAya: zvetAMbara prAkRta sAhitya ardhamAgadhI aura jaina mAhArASTrI meM hai| digaMbara AcAryoM ne tAttvika graMtho ke lie jaina zaurasenI aura carita graMtho ke lie apabhraMza bhASA apanAyI hai| (5) isa koza meM bhASAoM kA itihAsa aura kAlakrama dhyAna meM rakhA hai| (6) DikzanarI praoNjekTa zurU honepara pahale pA~ca sAlataka zabdoM kA cayana karake pA~ca lAkha zabdapaTTikAe~ (word-slips) taiyAra kI / ve saba akArAnukrama se (Alphabetically) lagAkara zabdasaMgraha (Scriptorium) pUrA kiyA hai| pAca sAla ke bAda eDiTiMga kA kAma zuru huA / abataka zabdakoSa ke 1000 pRSTha taiyAra hue hai| 'a' se zuru honevAle sabhI zabda 1000 pRSThoMmeM aMkita hai| (4) koza-kArya kI pragati aura vega bar3hAnekI yojanA : hara sAla lagabhaga 100 pRSTha taiyAra hote haiM (isakA matalaba hara sAla 25,000 zabda artha aura avataraNa (meaning with citations) sahita aMkita kiye jAte haiN| hara sAla 100 pRSThoMkA eka laghukhaMDa (Fasicule) taiyAra hotA hai| 3 yA 4 sAla bAda laghukhaMDa ekatrita karake khaMDa (Volume) banatA hai| philahAla tIsare vhaoNlyUma kA tIsarA phaeNsikyUla bana rahA hai| 'A' se zurU honevAle sabhI zabda eka sAla meM pUre ho jaaeNge| zrImAna abhayajI phirodiyA DikzanarI kA aura eka yuniTa banAnA cAhate haiN| usa yaniTa kA TreniMga zarU haA hai| agara usa yUniTa kA kAma svataMtrarUpa se cale to DikzanarI kA vega DeDha gunA ho jaaegaa| matalaba AnevAle 20 sAla meM DikzanarI pUrI karane kI ummIda rakhate haiM / (5) koza meM zabda dene kA tarIkA; eka udAharaNa : prAkRta zabda kA prAthamika rUpa prathama bolDa TAipameM dete haiM / usake bAda koSThaka meM sopasarga zabda toDakara prathama prAkRta ke anusAra romanAyajhezana karake dete haiN| isake bAda usake najadIka ke saMskRta zabda kA romanAyajhezana dete haiN| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 anusaMdhAna-29 koSThaka samApta karake usakA nizcita vyAkaraNa dete haiN| pahale zabda ke artha alaga alaga karake avataraNa sahita dete haiM / avataraNa meM bhASAkrama (linguistic order) aura kAlakama (Chronology) dhyAna meM rakhate haiN| eka udAharaNa prastuta karatI huuN| {aNusaTThi (anu-satthiPage #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ August-2004 95 (8) bRhad-koza meM kAma karanevAle rIsarca skaoNlarsa (1) pro. Ara.pI.poddAra (mukhya saMpAdaka) (sanmati-tIrtha) (2) DaoN. nalinI jozI (sahAyaka saMpAdaka) (bhANDArakara) (3) DaoN. kamalakumAra jaina (sahAyaka saMpAdaka) (bhANDArakara) (4) DaoN. mInAkSI koDaNIkara (sahAyaka saMpAdaka) (bhANDArakara) (5) pro.jI.bI.panasule (asosieTa eDiTara) (bhANDArakara) (6) DaoN. lalitA marAThe (jyUniyara) (sanmati-tIrtha) (9) atyaMta jaTila tathA bauddhika kasauTI kA kArya : __aneka dezI-videzI vidvAna tathA anusaMdhAnAtmaka kArya ke prati lagAva rakhanevAle sAdhu-sAdhviyoM ne isa kozakArya ke jaTilatA kI tathA arthAnirdhAraNa ke kArya meM nihita bauddhika AhvAna kI muktakaMTha se prazaMsA kI hai| yaha kArya isI taraha Akhirataka acchI tarahase saMpanna hone kI zubhakAmanAeM bhI dI hai| (10)bhANDArakara saMsthA meM kozakArya ke lie alaga dhanarAzi kI AvazyakatA : sanmati-tIrtha TrasTa isa kozakArya ke lie prativarSa 5 lAkha rUpayoMkA dhanarAzi kharca kara rahA hai| bhANDArakara saMsthA ke dvArA prativarSa 5 lAkha rUpayoM kI vyavasthA kI jAtI hai| yaha saMsthA prAya: samAjake dvArA pradAna kiye hue dhanarAzi para hI calatI hai| Ajataka ke itihAsa se yaha siddha huA hai ki isa saMsthA ke dvArA aMgIkRta kArya kitanA bhI vizAla ho, samUce samAjane apane Arthika sahayoga se vaha saMpanna karAne meM sadaiva sahAyatA kI hai| pUre vizva ke jainiyoM ke lie isa lekha dvArA maiM AvAhana karatI hU~ ki pUre jinavANI ke eka-eka zabdArthanirdhAraNa se bananevAle isa bRhad-koza ke lie Apa bhANDArakara prAcya vidyA saMzodhana maMdira kI dilojAna se sahAyatA kareM ! jaya jinendra ! jaya bhArata ! DaoN. nalinI jozI sahAyaka saMpAdaka, prAkRta DikzanarI praoNjekTa, bhANDArakara prAcya vidyA saMsthA puNe-4 (mahArASTra)