Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pAnI : sacitta aura acitta : samasyA evaM samAdhAna pAnI sajIva hai / usakA pratyeka aNu bhI sajIva hai | sAtha-sAtha vaha dUsare jIvoM kI utpatti kA sthAna bhI hone se usameM bahuta se prakAra ke sUkSma jIvANu-kITANu utpanna hote haiM, jo apane zarIra meM vibhinna prakAra ke roga paidA ho sakate haiM / ataH svAsthya kI dRSTi se bhI pAnI ubAlakara hI pInA cAhiye / vartamAna meM kahIM kahIM pAnI ko acitta / prAsuka banAne ke liye usameM thor3I sI bhasma yA cUnA yA zakkara DAla dete haiM / yadyapi zAstrIya dRSTi se bhasma yA cUnA yA zakkara DAlane se pAnI acitta prAsuka ho jAtA hai tathApi bhasma yA zakkara kitanA DAlanA aura DAlane ke bAda kitane samaya meM pAnI acitta ho pAtA hai usakI koI jAnakArI kisI bhI zAstra se yA kahIM se bhI prApta nahIM hai / vAstava meM isa prakAra acitta haA pAnI sirpha sAdhu-sAdhvI ke liye hI kalpya hai kyoMki unake liye kisI zrAvaka-gRhastha bhI pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati Adi sacitta dravyoM kI hiMsA kare to usakA doSa unako lagatA hai kintu sirpha sAdhu-sAdhvI ke liye hI isa prakAra bhasma Adi DAlakara pAnI acitta kiyA jAya to vaha pAnI acitta hone ke bAvajUda bhI sAdhu-sAdhvI ke liye akalpya/aneSaNIya hai / prAcIna kAla meM gaucarI gaye hue sAdhu-sAdhvI ko svAbhAvikarUpa se dAla yA cAvala ko dhoyA huA pAnI yA ATe ko capATI ke liye taiyAra karane ke bAda usI baratana kA dhoyA huA pAnI mila jAya jisameM kisI bhI prakAra ke khAdya padArtha kA svAda na ho aura vahI pAnI tRSA ko samApta karane vAlA ho to ve apane pAtra meM le lete the / kintu zrAvakoM ke liye to tapazcaryA ke daurAna sAmAnyatayA tIna bAra ubalA huA acitta pAnI hI lene kA niyama hai / Upara batAyI huii| vaha prAcIna jaina zvetAmbara paraMparA thI aura vaha bhI zAstrAdhArita / vartamAna meM | yaha paraMparA jaina sAdhu-sAdhvI ke kucha gaccha, saMpradAya yA vibhAga meM Aja bhI bAlU hai / unakA bhaktavarga unake liye isa prakAra bhasma Adi DAlakara pAnI ko acitta karate haiM jo sarvathA anucita hai / khAsa taura para sAdhu-sAdhvI ke liye hI banAyA huA isa prakAra kA acitta pAnI lene se acitta pAnI lene kA mukhya uddeza hI khatma ho jAtA hai / ataeva zvetAmbara mUrtipUjaka | 67
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhu-sAdhvI samudAya meM aba tIna bAra ubalA huA acitta pAnI hI liya jAtA hai / jise pakkA pAnI bhI kahA jAtA hai / jabaki sabhya saMskRta bhA meM use acitta pAnI aura zAstrIya paribhASA meM ise prAsuka pAnI kahA jA __kucha loga aisI zaMkA karate haiM ki hauja meM ikaTThA kiyA huA bAri kA mIThA pAnI, ku~e kA khArA pAnI, nagarapAlikA/ grAmapaMcAyata Adi dvAra vitarita klorinayukta pAnI, zuddha kiyA huA gaMgAjala, khanija jala gaMdhakayukta kuMDoM kA garma pAnI Adi sabhI prakAra ke pAnI ko acitta kara ke liye kyA eka hI padArtha bhasma yA cUnA hai ve mAnate haiM ki bhinna bhi prakAra ke pAnI ko acitta karane ke liye bhinna bhinna padArtha hone cAhi kintu yaha unakA bhrama hai / _zAstra meM sacitta pRthvI, pAnI Adi ko acitta karane kI do prakAra prakriyAyeM batAyI gaI haiM | jaba eka prakAra kI sacitta miTTI dUsare prako kI sacitta miTTI ke saMparka meM AtI hai taba donoM prakAra kI miTTI adi ho jAtI hai / donoM prakAra kI miTTI eka dUsare ke liye svakAyazasa banatI hai aura jaba miTTI meM pAnI DAlA jAtA hai taba vahI miTTI va pAna paraspara parakAyazastra banakara eka dUsare ko acitta karate haiM / yahA~ bharsa vanaspatikAya yA pRthvIkAya hai, jabaki cUnA pRthvIkAya hai / ataH kisI bhI prakAra kA pAnI bhasma yA cUne se acitta ho sakatA hai | jainadharma ke susthApita niyamo meM se eka niyama yaha hai ki saba ko ubAle huA pAnI hI pInA cAhiye / usameM sAdhu-sAdhvI aura gRhastha jo tapa karate usako isa niyama meM koI chUTa nahIM hai / jaina jIvavijJAna ke anusAra pArna svayaM sajIva hai| vartamAna meM jainadarzana ke kisI bhI vidvAna/niSNAta/paMDita/tattvajJa sAmAnya vijJAnavid se pUchA jAya ki jaina dharma meM pAnI ko ubAlakara pIra kA vidhAna kyoM kiyA gayA hai, to sabhI ekasAtha kaha dete haiM ki 'kaccaM pAnI svayaM sajIva hai aura usameM bhinna bhinna prakAra ke jIvANu bhI hote / jisase zarIra meM bahuta se roga hone ki saMbhAvanAe~ hai / sacitta pAnI / usakI niraMtara utpatti cAlU rahatI hai, jo pAnI ubAlane ke bAda baMda hai jAtI hai / ataH pAnI ubAla kara pInA cAhiye / yahA~ aisA prazna kiya 68
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai ki jainadarzana ke anusAra kisI bhI prANI yA vyakti ko apanI vRddhi karane ke liye yA vaMzavRddhi baMda karane ke liye preraNA karanA ucita nahIM hai kyoMki usameM bhI pUrNataH aneka doSo kI saMbhAvanA hai / hameM to sirpha sRSTA banakara nirapekSa bhAva se, udAsIna bhAva se dekhanA cAhiye / to kisI mI jIva kI vaMzavRddhi rokane kA hameM kyA adhikAra hai ? isa prazna kA uttara nA hama saba ke liye muzkila hai / arthAt pAnI ubAlanA hamAre liye hiMsA pravRtti hI hai / cAhe vaha apane liye ho yA dUsare ke liye / saMkSepa meM ubAlakara kyoM pInA cAhiye ? prazna yathAvat hI rahatA hai / isa prazna uttara vartamAna anusaMdhAna ke AdhAra para isa prakAra diyA jA sakatA hai / vijJAna ke anusAra pratyeka pravAhI meM dhanavidyut Avezayukta va RNavidyud jiyukta aNu hote haiM / kue~, tAlAba, nadI, bAriza ityAdi ke pAnI meM hote haiM sAtha-sAtha usameM RNa vidyut Avezayukta aNu jyAdA hote haiN| T sA pAnI pIne se zarIra meM tAjagI kA anubhava hotA hai kintu aisA pAnI pat vikAra paidA karatA hai kintu jaba use ubAlA jAtA hai taba vaha to ho hI jAtA hai kintu sAtha-sAtha usameM sthita RNa vidyud rAyukta aNu taTastha ho jAte haiM / pariNAmataH ubAlA huA pAnI rika va mAnasika vikAra paidA nahIM kara sakatA hai / ataeva sAdhu-sAdhvI pazcaryA karane vAle gRhasthoM ko ubAlA huA acitta pAnI hI pInA ye / isa bAta ke vaijJAnika sabUta ke rUpa meM maiM kahanA cAhatA hU~ ki amarikA vikasita deza meM abhI abhI pichale kucha sAla se vAtAnukUlita galiyoM meM vAtAvaraNa ko dhanavidyud Avezamukta yA RNa vidyud Avezayukta ke viziSTa sAdhana IjAda kiye gaye haiM aura usakI bahuta khapata bhI hai| sakA mukhya kAraNa yaha hai ki vAtAnukUlita sthAnoM meM jahA~ havA ThaMDI kI hai vahA~ tanika bhI garmI nahIM lagatI hai tathApi vahA~ baiThakara kAma bAloM ko kAma karane kI icchA nahIM hotI hai aura una logoM meM rika va mAnasika jar3atA paidA ho jAtI hai / isa prakAra jitanA cAhe kAma nahIM hotA hai / usake bAre meM anusaMdhAna karane para patA calA ki kUlita sthAnoM meM dhana vidyud Avezayukta aNuoM kI saMkhyA bahuta hotI hai, yadi use kama kiyA jAya yA RNa vidyut Avezayukta 69
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuoM kI saMkhyA baDhAyI jAya to vAtAvaraNa tAjagIpUrNa va sphUrtidAyaka vana jAtA hai / ina anusaMdhAnoM ke AdhAra para AyonAIjezana mazIna banAyI garva hai / yaha yaMtra prati saikaMDa araboM kI saMkhyA meM RNavidyud Avezayukta a paidA karake bAhara pheMkatA hai / bAriza ke dinoM meM hama anubhava karate haiM vi usa samaya hameM sirpha khA-pIkara so jAne kI icchA hotI hai, aura kisa kAma meM mana lagatA nahIM hai kyoMki usa samaya vAtAvaraNa meM dhanavidyu Avezayukta aNuoM kI saMkhyA bahuta hI hotI hai / ataH garma kiyA huA pAna sirpha jIvadayA va ArogyavijJAna kI dRSTi se hI nahIM api tu mana va prasannatA ke liye bhI kAphI jarUrI hai / Upara jo kucha kahA gayA vaha pUrNada | vaijJAnika hai / __kucha loga aisA tarka karate haiM ki dharatI ke Upara prApta sabhI prakAra pAnI meM miTTI, bhasma ityAdi padArtha hote hI haiM ataH vahI pAnI acitta hotA hai / to use punaH acitta kyoM karanA ? zuddha pAnI to sika prayogazAlA meM hI milatA hai / unakI yaha bAta bhI avazya vicAraNIya kintu usakA bhI samAdhAna hai / isa prakAra prApta pAnI acitta bhI ho sakA hai aura sacitta bhI / kintu apane pAsa aisA koI viziSTa jJAna nahIM hai ada hameM zata pratizata yakIna nahIM hai ki yaha pAnI acitta hI hai / isa kAraNa kadAcita vaha pAnI acitta hone para bhI hameM use punaH acitta karanA jarU hai| __ kucha loga bAriza ke pAnI kI rasoIghara ke bartana kI sataha para jame bAra ke pAnI ke sAtha tulanA karake kahate haiM ki bAriza kA pAnI yadi sajIva to rasoIghara meM bartana kI sataha kA pAnI bhI sajIva mAnanA cAhiye / kina unakI yaha bAta bhrama paidA karane vAlI hai / Upara Upara se donoM prakriyA samAna mAluma par3atI hai tathApi donoM meM kAphI antara hai / vikrama kI bArahavIM zatAbdi meM hue zrI zAMtisUrijI viracita jIvavicAra " nAmaka prakaraNa va "jIvAbhigama " ityAdi Agama meM bAriza pAnI ko sacitta aphAya batAyA hai / kvacit kvacit bAriza ke pAnI, machaliyA~ bhI pAyI jAtI hai / ataH bAriza ke pAnI ko acitta nahIM mAna cAhiye / sAmAnyataH zrAvaka dina meM eka bAra subaha meM pAnI chAna lete hai 70
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka kAla meM cAra prahara (maNakAla (nidAgha) paraMparA ke " acitta pAnI sacitta hotA hai / pUrNa garma kiye huye arthAt tIna bAra ubale hue acitta pAnI ke samaya kI maryAdA zvetAmbara mUrtipUjaka paraMparA ke " pravacanasAroddhAra " nAmaka graMtha ke anusAra uSNakAla (nidAgha) meM pA~ca prahara (15 ghaMTe) taka, zItakAla meM cAra prahara (12 ghaMTe) taka va varSA Rtu meM tIna prahara (9 ghaMTe) taka kI hai / bAda meM vaha sacitta ho jAtA hai / ataeva rasoIghara meM garama bartana ke Dhakkana para jamI haI bASpa se pAnI meM rUpAMtarita jala acitta hI hotA hai kyoMki usameM Upara batAye hue samaya kI maryAdA se adhika samaya vyatIta nahIM huA hai / jabaki bAriza ke pAnI ko pAnI meM parivartana hone ke bAda uparyukta samaya se jyAdA samaya vyatIta ho gayA hotA hai / ataeva zAstrakAroM ne bAriza ke pAnI ko sacitta batAyA hai / __ saMkSepameM, pratyeka sAdhu-sAdhvI va zrAvaka-zrAvikA evaM Arogyaprada jIvana jIne kI icchAvAle sabako tIna bAra ubalA huA acitta pAnI hI pInA cAhiye / The Eastem spiritual traditions show their followers various ways of going beyond the ordinary experience of time and of freeing themseves from the chain of cause and effect--from the bondage of karma, as the Hindus and Buddhists say. It has therefore been said that Eastern mysticism is a liberation from time. In a way same may be said of relativistic physics. Fritjof Capra