Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 96 Saapas Se sanAtana jainagraMthamAlA / 10 AcAryavarya zrIdharma bhUSaNayativiracitA nyAyadIpikA / prakAzikAbhAratIyajainasiddhAMtaprakAzinIsaMsthA /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadhanmeMTa kAlikAttAsaMskRta nyaayprthmpriikssaapaatthygrNthH|| - - - - mamo'nekAMtAya / mnaatnjaingrNthmaalaa| bhIdharmabhUSaNayativiracitA nyaaydiipikaa| kAvyatIrtha-zrIzrIlAla vyAkaraNazAstriNA sNshodhitaa| zrIbhAratIyajaina siddhAMtaprakAzinIsaMsthAyAH mahAmatriNA pannAlAla jainena prakAzitA kAtrIstha-caMdraprabhAyaMtra layasya prabaMdhakena zrIgaurIzaMkaralAleta mudraapitaa| vIranirvANa saMvat 2441 / khISTAndaH 1915 / | prathamAvRttiH] [mUlyamANakacatuSka
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNAtmakazabdAnAmanukramaH / pR.saM. paM.saM. pR.saM. paM.saM. mAptaH 39 32 bhakicitkarahetvAbhAsaH 36 17 bhaticyAptiH 2 17 anvayavyatirekI hetuH 29 15 anabhyavasAyaH 3 9 / uddezaH anAtmabhUtaM 2 ra upanayaH anumAnaM anaikAntikahetvAbhAsaH 36 1 / keklavyatirekI hetuH 30 arthaH 103 | kevalAnvayI hetuH 29 avaktavyanayaH avaprahaH 10 24 guNaH bhavadhijJAnaM avAya: bhavyAsi asaMbhavaH 142 akhidahetvAmAsaH 34 17/ dravyArthikanayaH 426 dRSTAntaH bhAgamaH 38 22 AtmabhUta 2 7 dhAraNA 40 21
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) pR.saM. paM.saM. pR.saM. paM.saM. vyAptiH nayaH... 424 | vyAptiH 24 7 18 7 nikamanaM 38 20 vikalajJAnaM 122 viparyayaH pratijJA viruddhahetvAbhAsaH 34 24 pratyabhijJAnaM 17 7 pratyakSapramANaM. 83 smRtiH pramANaM svArthAnumAnaM 22 10 parArthAnumAnaM 2320 sakalajJAnaM 12 8 parIkSA 2 22 sat parokSajJAnaM 15 saMzayaH sAdhyaH 21 13 pAramArthikapratyakSaM 11 24 sAdhanaM 21 12 sAMvyavahArikapratyakSa 10 20 manaHparyayajJAnaM 125 hetvAbhAsaH 34 15 lakSaNaM 24 8 415
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 namaH siddhebhyaH / sanAtana jaina graMthamAlA | 10 zrIdharmabhUSaNayativiracitA nyAyadIpikA | zrIvardhamAnamarhataM natvA bAlaprabuddhaye / viracyate mita spaSTa saMdarbhanyAyadIpikA // 1 // I " pramANanayairadhigamaH" iti mahAzAstratattvArthasUtraM / tatkhalu paramapuruSArthaniHzreyasasAdhanasamyagdarzanAdiviSayabhUtarja, vAditavAdhigopAyanirUpaNaparaM / pramANanayAbhyAM hi vivecitA jIvAdayaH samyagadhigamyate / tadvyatirekeNa jIvAdyadhigame prakArAMtarAsaMbhavAt / tata eva jIvAdyadhigamopAyabhUtI pramANanayAvapi vivektavyau / tadvivecanaparAH prAktanagraMthAH saMyeva, tathApi kecidvistRtA: kecigaMbhIrA iti na tatra bAlAnAmadhikAraH / tatasteSAM sukheopAyena pramANanayAtmakanyAyasvarUpapratibodhakazAstrAdhikAra saMpattaye prakaraNamidamArabhyate / iha hi pramANanayavivecanamuddeza lakSaNanirdeza parIkSAdvAreNa kriyate / anuddiSTasya lakSaNanirdezAnupapatteH / anirdiSTalakSaNasya parIkSitumaza -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM kyatvAt / aparIkSitasya vivecanAyogAt / lokazAstrayorapi tathaiva vastuvivecanaprasiddheH / ___ tatra vivektavyanAmamAtrakathanamuddezaH / vyatikIrNavastuvyAvRttiheturlakSaNaM / tadAhurtikakArapAdAH - "parasparavyatikare sati yenAnyasvaM lakSyate tallakSaNaM" iti / dvividhaM lakSaNamAtmabhUtamanAtmabhUtaM ceti / tatra yadvastusvarUpAnupraviSTaM tadAtmabhUtaM / yathAgnerauSNyaM / auSNyaM hyagneHsvarUpaM tadagnimabAdibhyo vyAvartayati / tadviparItamanAtmabhUtaM yathA-daMDaH puruSasya / daDinamAnayatyukte hi daMDaH puruSAnanupraviSTa eva puruSaM vyAvartayati / tadbhASyaM "tatrAtmabhUtamagnerauSNyamanAtmabhUtaM devadattasya daMDaH" iti / asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNamiti kecit / tadanupapanna,-- lakSyadharmivacanasya lakSaNadharmavacanena sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaMgAt / daMDAderataddharmasyApi lakSaNatvAcca / kiM ca avyAtAbhidhAnasya lakSaNAbhAsasyApi tathAtvAt / tathA hi-trayo lakSaNAbhAsabhedAH / avyAptamativyAptamasaMbhavi ceti / tatra lakSyaikadezavRttyavyAptaM, yathA-goH zAvaleyatvaM / lakSyAlakSyavRttyativyAptaM, yathA-tasyaiva pazutvaM / bAdhitalakSyavRttyasaMbhavi yathA narasya viSANitvaM / atra hi lakSyaikadezavartinaH punaravyAptasyAsAdhAraNadharmatvamasti na tu lakSyabhUtagomAtravyAvartakatvaM / tasmAdyathotameva lakSaNaM / tasya kathanaM lakSaNanirdezaH // . viruddhanAnAyuktiprAbalyadaurbalyAvadhAraNAya pravatamAnA vicAraH parIkSA / sA khalvevaM cedevaM syAdevaM cedevaM syAdityevaM pravartate / pramANanayorapyudazaH sUtra eva kRtaH / lakSaNamidAnI nirdeSTavyaM parIkSA ca yathocityaM bhaviSyati / uddezAnusAreNa lakSaNakathanamiti nyAyAtpradhAnatvena prathamoddiSTasya pramANasya tAvalkSaNamanuziSyate,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| samyagjJAnaM pramANaM / atra pramANaM lakSyaM / samyagjJAnatvaM tasya lkssnnN| goriva sAsnAdimattvaM, agnerivauSNyaM / atra samyakpadaM saMzayaviparyayAnadhyavasAyanirAsAtha kriyate / apramANatvAdeteSAM jJAnAnAmiti / tathA hi viruddhAnekakoTisparzi jJAnaM saMzayaH / yathA'yaM sthANurvA puruSo veti / sthANupuruSasAdhAraNordhvatAdidarzanAttadvizeSasya vakrakoTaraziraHpANyAdeH sAdhakapramANasyAbhAvAdanekakoTyavalaMbitvaM jJAnasya / viparItaikakATinizcayo viparyayaH / yathA zuktikAyAmidaM rajatamiti jJAnaM / atrApi sAdRzyAdinimittavazAcchuktiviparIte rajate nizcayaH / kimityAlocanamAtramanadhyavasAya: / yathA pathi gacchatastRNaspazAdijJAnaM / idaM hi nAnAkoTyavalaMbanAbhAvAnna saMzayaH / viparAtaikakoTinizcayAbhAvAnna viparyayaH / iti pRthageva / etAni ca svaviSayapramitijanakatvAbhAvAdapramANAni jJAnAni bhavaMti, samyagjJAnAni tu na bhavaMtIti samyakpadena vyudasyate // jJAnapadena pramAtuH pramitezca vyAvRttiH / asti hi nirdoSatvena tatrApi samyaktvaM, na tu jJAnatvaM / / nanu pramitikartuH pramAtutRitvameva na jJAnatvamiti, yadyapi jJAnapadena pramAturvyAvRttistathApi pramitirna vyAvartayituM zakyA, tasyA api samyagjJAnatvAditi ced bhavedevaM yadi bhAvasAdhanamiha jJAnapadaM / karaNasAdhanaM khalvetajjJAyate'neneti jnyaanmiti| "karaNAdhAre cAnaT!' 2 / 3 / 112 iti karaNa'pyanadpratyayAnuzAsanAt / bhAvasAdhanaM tu jJAnapadaM pramitimAha / anyaddhi bhAvasAdhanAtkaraNasAdhanaM padaM / evameva pramANapadamapi pramIyate'neneti karaNasAdhanaM kartavyaM, anyathA samyagjJAnapadena sAmAnAdhikaraNyA'ghaTanAt / na pramitikriyAM prati yatkaraNaM tatpramANamiti siddhaM / taduktaM pramANanarNaye "idameva hi pramANasya pramA 1 janeMdravyAkaraNasyedaM sUtraM /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM NatvaM yatpramitikriyAM prati sAdhakatamatvena karaNatvaM" iti / . nanvevamapyakSaliMgAdAvativyAptilakSaNasya tatrApi pramitirUpaM phalaM prati karaNatvAt / dRzyate hi-cakSuSA pramIyate, dhUmana pramIyate, zabdena pramIyate iti vyavahAraH iti cenna, akSAdeH pramiti pratyasAdhakatamatvAt / tathA hi pramitiH pramANasya phalamiti na kasyApi vipratipattiH / sA cAjJAnanivRttirUpA, tadutpattau karaNena bhavatA satA tAvadajJAnavirodhinA bhavitavyaM / na cAkSAdikamajJAnavirodhi, acetanatvAt / tasmAdajJAnavirodhinazcetanadharmasyaiva karaNatvamucitaM / loke'pyaMdhakAravighaTanAya tadvirodhI prakAza evopAsyate, na punarghaTAdi, tdvirodhitvaat| kiMcAsvasaMviditatvAdakSAdernArthapramitau sAdhakatamatvaM svAvabhAsanAzaktasya parAvabhAsakaravAyogAt / jJAnaM tu svaparAvabhAsakaM pradIpAdivatpratIta / tataH sthitaM pramitAvasAdhakatamatvAdakaraNamakSAdaya iti / cakSuSA pramIyate ityAdivyavahAre punarupacAraH shrnnN| upacArapravRttau ca sahakAritvaM nibaMdhanaM / na hi sahakAritvena tatsAdhakamidamiti karaNaM nAma, sAdhakavizeSyasyAtizayavataH karaNatvAt / taduktaM jaineMdre "sAdhakatama karaNaH " tasmAna lakSaNasyAkSAdAvativyAptiH / ___ athApi dhArAvAhikabuddhiSvativyAptistAsAM samyagjJAnatvAt / na ca tAsAmArhatamate prAmANyAbhyupagama iti / ucyate ekasminneva ghaTe ghaTaviSayAjJAnavighaTanArthamAye jJAne pravRtte tena ghaTapramitA siddhAyAM punarghaTo'yaM ghaToyamityevamutpannAnyuttarottarajJAnAni khalu dhArAvAhikajJAnAni / na hyaSAM pramiti prati sAdhakatamatvaM prathamajJAnenaiva pramiteH siddhatvAt / kathaM tatra lakSaNamativyApnoti teSAM gRhItagrAhitvAt / nanu ghaTe dRSTe punaranyavyAsaMge pazcAd ghaTa eva dRSTe pazcAttamaM jJAnamapra
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| mANaM prApnoti dhArAvAhikavaditi cenna dRSTasyApi madhye samArope satyadRSTatvAt / taduktaM "dRSTo'pi samAropAttAhak" iti / etena nirvikalpake sattAlocanarUpe darzane'pyativyAptiH parihatA / tasyAvyavasAyarUpatvena pramitiM prati karaNatvAbhAvAt / nirAkArasya darzanasya jJAnatvAbhAvAcca / "nirAkAraM darzanaM sAkAraM jJAnaM" iti prvcnaat| tasmAt pramANasya samyagjJAnamiti lakSaNaM nAtivyAptaM nApyavyAptaM lakSyayoH pratyakSaparokSayoApyavRtteH / nApyasaMbhavi lakSyavRtterabAdhitatvAt / kimidaM pramANasya prAmANyaM nAma ? pratibhAtaviSayAvyabhicAritvaM / tasyotpattiH kathaM ? svata eveti miimaaNskaaH| prAmANyasya svata . utpattiriti jJAnasAmAnyasAmagrImAtrajanyatvamityarthaH / taduktaM, "jJAnotpAdakahetvanatiriktajanyatvamutpattau svatastvaM" iti / na te mImAMsakAH jJAnasAmAnyasAmagnyAH saMzayAdAvapi jJAnavizeSe sattvAt / vayaM tu bemahe-jJAnasAmAnyasAmagyAH sAmye'pi saMzayAdirapramANaM, samyagjJAnaM pramANamiti vibhAgastAvadanibaMdhano na bhavati / tataH saMzayAdau yathA hetvaMtaramaprAmANye doSAdikamaMgIkriyate tathA pramANe'pi prAmANyanibaMdhanamanyadavazyamabhyupagaMtavyaM, anyathA pramANApramANavibhAgAnupapatteH / evamapyaprAmANyaM parataH prAmANyaM tu svata iti na vaktavyaM, viparyaye'pi samAnatvAt / zakyaM hi vaktumaprAmANya svataH prAmANyaM tu parata iti / tasmAdaprAmANyavatprAmANyamapi parata evotpadyate / na hi paTasAmAnyasAmagrI raktapaTe hetustadvanna jJAnasAmAnyasAmagrI pramANajJAne hetuH, bhinnakAryayorbhinnakAraNaprabhavatvAvazyaMbhAvAt / kathaM tasya jJaptiH ! abhyaste viSaye svataH, anabhyaste tu prtH| ko'yamabhyasto viSayaH ko vA'nabhyastaH ? ucyate-paricita
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jaina graMthamAlAyAM svagrAmataTAkajalAdiramyastaH, tadvyatirikto'nabhyastaH / kimidaM svata iti kiM nAma parata iti ? jJAnajJApakAdeva pramANasya jJaptiH svata iti / tato'tiriktAd jJaptiH parata iti / tatra tAvadabhyastaviSaye jalamidamiti jJAne jAte jJAnasvarUpajJatisamaya eva tadgataM prAmANyamapi jJAyata eva, anyathottarakSaNa eva nizzaMkapravRtterayogAt / asti hi jalajJAnottarakSaNa eva nizzaMkA pravRttiH / anabhyaste tu viSaye jalajJAne jAte jalajJAnaM mama jAtamiti jJAnasvarUpanirNaye'pi prAmANyanirNayo'nyata eva / anyathottarakAle saMdehAnupapatteH / asti hi saMdeho jalajJAnaM mama jAtaM taki jalamuta marIciketi / tataH kamalaparimalaziziramaMda maruttracAraprabhRtibhiravadhArayati / pramANaM - prAktanaM jalajJAnaM, kamalaparimalAdyanyathAnupapatteriti / utpattivatprAmANyasya jJaptirapi parata eveti yaugAH / tatra prAmAyasyotpattiH parata iti yuktaM / jJaptiH punarabhyastaviSaye svata eveti sthitatvAjjJaptirapi parata evetyavadhAraNAnupapattiH / tato vyavasthitametatprAmANyamutpattau parata eva jJaptau tu kadAcit svataH kadAcit parata iti / taduktaM pramANaparIkSAyAM jJaptiM prati pramANAdiSTasaMsiddhiranyathAtiprasaMgataH / prAmANyaM tu svataH siddhamabhyAsAtparato'nyathA // 1 // iti / tadevaM suvyavasthite'pi pramANasvarUpe durabhinivezavazaM gataiH saugatAdibhirapi kalpitaM pramANalakSaNaM sulakSaNamiti yeSAM bhramastAnanugRhNImaH / tathA hi - " avisaMvAdi jJAnaM pramANaM" iti bauddhAH / tadidamavisaMvAditvamasaMbhAvitvAdalakSaNaM / bauddhena hi pratyakSamanumAnamiti pramANadvayamevAnumanyate / taduktaM nyAyaviMdau "dvividhaM samya
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| rajhAnaM pratyakSamanumAnaM ca" iti| tatra na tAvatpratyakSasyAvisaMvAditvaM, tasya nirvikalpakatvena svaviSayAnizcAyakasya samAropavirodhitvAbhAcAt / nApyanumAnasya, tanmatAnusAraNa tasyApyaparamArthabhUtasAmAnyagocaratvAditi / "anadhigatatathAbhUtArthanizcAyakaM pramANaM" iti bhATTAH / tadapyavyAptaM, taireva pramANatvenAbhimateSu dhArAvAhikajJAneSvanadhigatatathAbhUtArthanizcAyakatvAbhAvAt / uttarottarakSaNavizeSaviziSTArthAvabhAsakatvena teSAmanadhigatArthanizcAyakatvaM nAzaMkanIya, kSaNAnAmatisUkSmANAmAlakSayitumazakyatvAt / "anubhUtiH pramANaM" iti prAbhAkarAH / tadapyasaMgataM, anubhUtizabdasya bhAvasAdhanatve karaNalakSaNapramANAvyApteH, karaNasAdhanatve tu bhAvalakSaNapramANAvyApteH, karaNabhAvayorubhayorapi tanmate prAmANyAbhyupagamAt / taduktaM zAlikAnAthena "yadA bhAvasAdhanaM tadA saMvideva pramANaM karaNasAdhanatve tvAtmanaH sannikarSaH" iti / __ "pramAkaraNaM pramANaM" iti naiyaayikaaH| tadapi pramAdakRtaM lakSaNamIzvarAkhye tadaMgIkRta eva pramANe avyApteH / adhikaraNaM hi mahezvaraH pramAyAH na tu karaNaM / na cAyamanuktopAlaMbha: "tanme pramANaM zivaH" iti yaugAgrasareNodayanenoktatvAcca / tatparihArAya kecana bAlizAH sAdhanAzrayayoranyataratve sati pramAvyAptaM pramANamiti vrnnyNti.| tathApi sAdhanAzrayAnyatarapAlocanAyAM sAdhanamAzrayo veti phalati / tathA ca parasparAvyAptilakSaNasya / ____ anyAnyapi parAbhimatAni pramANasya sAmAnyalakSaNAnyalakSaNa - svAdupekSyaMte / tasmAtsvaparAvabhAsanasamartha savikalpamagRhItagrAhakaM samyagjJAmamevAjJAnamarthe nivartayatpramANamityAhataM mataM / iti prathamaH prkaashH|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jainagraMthamAlAyAM atha dvitIyaH prakAzaH / atha pramANavizeSasvarUpa prakAzanAya prastUyate - pramANaM dvividha pratyakSaM parokSaM ceti / tatra vizadapratibhAsaM nAma pratyakSaM / iha pratyakSaM lakSyaM, vizadapratibhAsatvaM lakSaNaM / yasya pramANabhUtasya jJAnasya pratibhAso vizadastatpratyakSamityarthaH / kimidaM vizadapratibhAsatvaM nAma ? ucyate, - jJAnAvaraNasya kSayAdviziSTakSayopazamAdvA zabdAnumAnAdyasaMbhavi yannairmalyamanubhavasiddhaM / dRzyate khalvagnirastItyAptavacanAdbhamAdiliMgAccotpannAjjJAnAdayamagnirityutpannasyaidriyikasya jJAnasya vizeSaH / sa eva nairmalyaM vaizadyaM spaSTatvamityAdibhiH zabderabhidhIyate / taduktaM bhagavadbhirakalaMkadevairnyAyavinizcaye-"pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaMjasA " iti / vivRtaM ca syAdvAdavidyApatinA " nirmalapratibhAsatvameva spaSTatvaM / svAnubhavaprasiddhaM caitatsarvasyApi parIkSakasyeti nAtIva nirbAdhyate " iti / tasmAt suSThakaM vizadapratibhAsAtmakaM jJAnaM pratyakSamiti / "kalpanApoDhamabhrAMtaM pratyakSaM" iti tAthAgatAH / atra hi kalpanApoDhapadena savikalpakasya vyAvRttiH, abhrAMtamiti paMdana tvAbhAsasya / tathA ca, samIcInaM nirvikalpakaM pratyakSamityuktaM bhavati / tadetadbalaceSTitaM / nirvikalpakasya prAmANyameva durlabhaM, samAropAvirodhitvAt / kutaH pratyakSatvaM vyavasAyAtmakasyaiva prAmANyavyavasthApanAt / nanu 'nirvikalpakameva pratyakSapramANamarthajatvAt / tadeva hi paramArthe sat svalakSaNajanyaM, na tu savikalpakaM, tasyAparamArthabhUtasAmAnyaviSayatvenArtha jatvAbhAvAt' iti cenna, arthasyAlokavanjJAnakAraNatvAnupapatteH /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| sadyathA- anvayavyatirekagamyo hi kAryakAraNabhAvaH / tatrAlokastAvanna jJAnakAraNaM tadabhAvepi naktaMcarANAM mArjArAdInAM jJAnotpatteH, tadbhAve'pi cUkAdInAM tadanutpatteH / tadvadarthopi na jJAnakAraNaM, tadabhAvepi kezamazakAdijJAnotpatteH / tathA ca, kutorthajatvaM jJAnasya ? taduktaM parIkSAmukhe "nAloko kAraNaM" iti / prAmANyasya cAvyabhicAra eva nibaMdhanaM, na tvarthajanyatvaM, svasaMvedanasya viSayAjanyatvepi prAmANyAbhyupagamAta / na hi kiMcisvasmAdeva jaayte| namvatajanyasyAnyasya kathaM tatprakAzakatvamiti cet,-ghaTAdyajanyasyApi pradIpasya tatprakAzakatvaM dRSTA saMtoSTavyamAyuSmatA / atha kathamayaM viSayaM prati niyamaH ? yaduktaM ghaTajJAnasya ghaTa eva viSayo, na para iti / arthajavaM hi viSayaM prati niyamakAraNaM, tajanyatvAt / yadviSayameva caitaditi / tattu bhavatA nAbhyupagamyate / iti cet , yogyataiva viSayaM prati niyamakAraNamiti brUmaH / ___ kA nAma yogyateti, ucyate-svAvaraNakSayopazamaH / taduktaM"svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamartha vyavasthApayati" iti / etena tadAkAratvAttatprakAzakatvamityapi pratyuktaM, atadAkArasyApi pradIpAdestatprakAzakatvadarzanAt / tatastadAkAravattajanyatvamaprayojakaM prAmANye / savikalpakaviSayabhUtasya sAmAnyasya paramArthatvamevAbAdhitatvAt / pratyuta saugatAbhimata eva svalakSaNe vivAdaH / tasmAnna nirvikalpakarUpatvaM pratyakSasya sannikarSasya ca yogAbhyupagatasyAcetanatvAtkutaH pramitikaraNatvaM kutastarAM pramANatvaM kutastamA pratyakSatvaM ! kiM ca rUpapramiterasannikRSTameva cakSurjanakaM / aprApyakAritvA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM sasya / tataH sannikarSAbhAvepi sAkSAtkAripramotpatterna sannikarSarUpataiva pratyakSasya / na cAprApyakAritvaM cakSuSo'prasiddhaM, pratyakSatastathaiva pratIteH / nanu pratyakSAgamyAmapi cakSuSo viSayaprAptimanumAnena / sAdhayiSyAmaH paramANuvat / yathA pratyakSAsiddhopi paramANuH kAryAnyathAnupapattyAnumAnena sAdhyate, tathA cakSuH prAptArthaprakAzakaM bahiridriyatvAttvagiMdriyavadityanumAnAtprAptisiddhiH / prAptireva hi sannikarSaH / tato na sannikarSasyAvyAptiriti cenna, asyAnumAnAbhAsatvAt / tadyathA- cakSurityatra kaH pakSo'bhipretaH, kiM laukikaM cakSurutAlaukikaM ? Aye-hetoH kAlAtyayApAdaSTatvaM golakAkSasya cakSuSo viSayaprAptaH pratyakSabAdhitatvAt / dvitIye tvAzrayAsiddhaH, alaukikasya cakSuSo'dyApyasiddheH / zAkhAsudhAdIdhitisamAnakAlagrahaNAdyanyathAnupapatteH cakSuraprApyakArIti nizcIyate / tadevaM sannikarSAbhAbepi cakSuSA rUpapratItirjAyate iti sannikarSo'vyApakatvAt pratyakSasya svarUpaM na bhavatIti sthitaM / asya ca prameyasya prapaMcaH prameyakamalamArtaMDe sulabhaH / saMgrahagraMthatvAttu neha pratanyate / evaM ca na saugatAbhimataM nirvikalpaka pratyakSaM / nApi yogAbhimata iMdriyArthasannikarSaH / kiM tarhi ! vizadapratibhAsaM jJAnameva pratyakSaM siddhaM / tatpratyakSaM dvividhaM sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ceti / tatra dezato vizadaM sAMvyavahArikaM pratyakSaM / yajjJAnaM dezato vizadamISannirmalaM tatsAMvyavahArikapratyakSamityarthaH / taccaturvidha-avagrahaH, IhA, avAyo, dhAraNA ceti / tatraMdriyArthasamavadhAnasamanaMtarasamutthasattAlocanAnaMtarabhAvI sattAvAMtarajAtiviziSTavastugrAhI jJAnavizeSo'vagrahaH / yathA'yaM puruSa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadIpikA / 11 iti / nAyaM saMzayaH, viSayAMtaravyudAsena svaviSayanizcAyakatvAt / tadviparItalakSaNo hi saMzayaH / yadrAjavArtikaM "anekArthAnizcitAparyudAsAtmakaH saMzayaH, tadviparIto'vagrahaH" iti / bhASyaM ca "saMzayo hi nirNayavirodhI na tvavagrahaH" iti / avagrahagRhItArthasamudbhUtasaMzayanirAsAya yatna IhA / yathA puruSa iti nizcite'rthe kimayaM dAkSiNAtya utaudIcya iti saMzaye sati dAkSiNAtyena bhavitavyamiti tannirAsAyehAkhyaM jJAnaM jAyata iti / bhASAdivizeSanirjJAnAdyAthAtmyAvagamanamavAyaH / yathA dAkSiNAtya evAyamiti / kAlAMtarAvismaraNayogyatayA tasyaiva jJAnaM dhAraNA / yadvazAduttarakAlepi sa ityevaM smaraNa jAyate / nanu pUrvapUrvajJAnagRhItArthagrAhakatvAdeteSAM dhArAvAhikavadaprAmANyaprasaMga H iti cenna viSayabhedenAgRhItagrAhakatvAt / tathAhi - yo' * vagrahasya viSayo nAsAvIhAyAH / yaH punarIhAyA nAyamavAyasya yazcAvAyasya naiSa dhAraNAyA iti parizuddhapratibhAnAM sulabhamevaitat / tadetadavagrahAdicatuSTayamapi yadeMdriyeNa janyate tadeMdriya pratyakSamityucyate yadA punaraniMdriyeNa tadAniMdriyapratyakSaM gIyate / iMdriyANi sparzanarasanaghrANacakSuH zrotrANi paMca / aniMdriyaM tu manaH / taddUyanimittakamidaM lokasaMvyavahAre pratyakSamiti prasiddhatvAtsAMvyavahArikapratyakSamucyate / taduktaM "iMdriyAniMdriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikaM " idaM cAmukhyapratyakSamupacArasiddhatvAt / vastutastu parokSameva matijJAnatvAt / kuto nu khalvetanmatijJAnaM parokSamityucyate " Aye parokSaM" iti sUtraNAt / Aye matizrute parIkSamiti hi sUtrArthaH / upacAramUlaM punaratra dezato vaizadyamiti kRtaM vistareNa / sarvato vizadaM pAramArthikaM pratyakSaM / yajjJAnaM sAkalyena spaSTaM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 sanAtanajaina graMthamAlAyAM tatpAramArthikapratyakSaM mukhyapratyakSamiti yAvat / tad dvividhaM sakalaM vi. kalaM ca / tatra katipayaviSayaM vikalaM / tadapi dvividhamavadhijJAnaM manaHparyayajJAnaM ceti / tatrAvadhijJAnAvaraNakSayopazamAdvI-tarAyakSayopazamasahakRtAjjAtaM rUpidravyamAtraviSayamavadhijJAnaM / manaHparyayanAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamasamutthaM paramanogatArthaviSayaM manaHparyayajJAnaM / matijJAnasyevAvadhimanaHparyayayoravAMtarabhedAstattvArthavArtikarAjavArtikazlokavArtikabhASyAbhyAmavagaMtavyAH / / sarvadravyaparyAyaviSayaM sakalaM / tacca ghAtisaMghAtaniravazeSaghAtanAtsamunmIlitaM kevalajJAnameva "sarvadravyaparyAyeSu kevalasya" ityAjJApitatvAt / tadevamavadhimanaHparyayakevalajJAnatrayaM sarvato vaizadyAtpAramArthikaM pratyakSaM / sarvato vaizA cAtmamAtrasApekSatvAt / navastu kevalasya pAramArthikatvamavadhimanaHparyayayostu na yuktaM vikalatvAditi cenna sAkalyavaikalyayoratra viSayaupAdhikatvAt / tathAhi, sarvadravyaparyAyaviSayamiti kevalaM sakalaM / avadhimanaH paryayau tu katipayaviSayatvAdvikalau / naitAvatA tayoH pAramArthikatvacyutiH, kevalavattayorapi vaizA svaviSaye sAkalyena samastIti tAvapi pAramArthikAveva / ___ kazcidAha "akSaM nAma cakSurAdikamiMdriyaM tatpratItya yadutpadyate tadeva pratyakSamucitaM nAnyat" iti tadapyasat / AtmamAtrasApekSANAmavAdhimanaHparyayakevalAnAmiMdriyanirapekSANAmapi pratyakSatvAvirodhAt / spaSTatvameva hi pratyakSatvaprayojakaM neMdriyajanyatvaM / ata eva hi matizrutAvavimanaHparyayakevalAnAM jJAnatvana pratipannAnAM madhye "Adye parokSaM" "pratyakSamanyat" ityAdyayormatizrutayoH parokSatvakathanamanyeSAM tvavadhimanaHparyayakevalAnAM pratyakSatvavAcoyuktiH /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| kathaM punareteSAM pratyakSazabdavAcyatvamiti cet rUDhita iti brUmaH / athavA akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA tanmAtrApekSotpattikaM pratyakSamiti kimanupapanna ! tarhi iMdriyajanyamapratyakSaM prAptamiti cat haMta vismaraNazIlatvaM vatsasya / avocAma khalvopacArikaM pratyakSatvamakSajajJAnasya tatastasyApratyakSatvaM kAmaM prApnAtu, kA no hAniH ? etenAmebhyaH parAvRttaM parokSamityapi prativihitaM / avaizadyasyaiva parokSalakSaNatvAt / syAdetat 'atIMdriyaM pratyakSamastItyatisAhasamasaMbhAvitatvAt / yadyasaMbhAvitamapi ta gaganakusumAdikamapi kalpyaM syAt / na syAdgaganakusumAdiraprasiddhatvAt atIMdriyapratyakSasya tu pramANasiddhatvAt / tathA hi- kevalajJAnaM tAvatkiMcijjJAnAM kapilasugatAdInAmasaMbhavadapyarhataH saMbhavatyeva / sarvajJo hi sa bhagavAn / nanu sarvajJatvamevAprasiddhaM kimucyate sarvajJo'rhanniti kacidapyaprasiddhasya viSayavizeSe vyavasthApayitumazaktariti cenna, sUkSmAMtaritadUrArthAH kasyacitpratyakSA anumeyatvAdagnyAdivadityanumAnAtsarvajJatvasiddheH / taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve"sUkSmAMtaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH" // 1 // sUkSmAH svabhAvaviprakRSTAH paramANvAdayaH, aMtaritAH kAlavipra. kRSTA rAmAdayaH, dUrArthI dezaviprakRSTA mervAdayaH ete svabhAvakAladezaviprakRSTAH padArthA dharmitvana vivakSitAsteSAM kasyacitpratyakSatvaM sAdhyaM / iha pratyakSatvaM pratyakSajJAnaviSayatvaM / viSayidharmasya vissye'pyupcaaropptteH| anumeyatvAditi hetuH, agnyAdidRSTAtaH / agnyAdAvanumeyatvaM kasyacipratyakSatvena sahopalabdhaM paramANvAdAvapi kasyacitpratyakSatvaM sAdhayatyeva /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajaina graMthamAlAyAM na cANvAdAvanumeyatvamaprasiddha, sarveSAmapyanumeyamAtre vivAdAbhAvAt / astvevaM sUkSmAdInAM pratyakSatvasiddhidvAreNa kasyacidazeSaviSayaM pratyakSajJAnaM / tatpunaratIMdriyamiti kathaM ? ittha-yadi tajjJAnamaiMdriyikaM syAdazeSaviSayaM na syAt , iMdriyANAM svayogyaviSaya eva jJAnajanakatvazakteH sUkSmAdInAM ca tadayogyatvAditi / tasmAtsiddhaM tadazeSa. viSayaM jnyaanmtiiNdriymeveti| asmiMzcArthe sarveSAM sarvajJavAdinAM na vivAdaH yadvAhyA apyAhuH "adRSTAdayaH kasyacitpratyakSAH prameyatvAt' iti / nanvastvevamazeSaviSayasAkSAtkAritvalakSaNamatIMdriyapratyakSajJAnaM, taccAhata iti kathaM ? kasyaciditi sarvanAmaHmAnyajJApakAditi cet , satyaM, prakRtAnumAnAtsAmAnyataH sarvajJatvasiddhiH / arhata etaditi punaranumAnAMtarAt / tathA hi- arhan sarvajJo bhavitumarhati nirdoSatvAt / yastu na sarvajJo nAso nirdoSo, yathA rathyApuruSa iti kevalavyatirokiliMgakamanumAnaM / ___ AvaraNarAgAdayo doSAstebhyo niSkrAMtatvaM hi nirdoSatvaM / tatkhallu sarvajJamaMtareNa nopapadyate kiMcijjJasyAvaraNAdi doSarahitatvavirodhAt / tato nirdoSatvamarhati vidyamAnaM sArvaiyaM sAdhayatyeva / nirdoSatvaM punarahatparameSThini yuktizAstrAvirodhivAktvAsidhyati / yuktizAstrAvirodhivAktvaM ca tadabhimatasya muktisaMsAratatkAraNatvasyAnekadharmAtmakacebanAcetanAtmakatattvasya pramANAbAdhitatvAtsuvyavasthitameva / evamapi sarvajJatvamarhata eveti kathaM kapilAdInAmapi saMbhAvyamAnatvAditi ceducyate-kapilAdayo na sarvajJAH sadoSatvAt , sadoSatvaM tu teSAM nyAyAgamaviruddhabhASitvAt / taca tadabhimatamuktyAditattvasya sarvathaikAMtasya ca pramANabAdhitatvAt / taduktaM svAmibhireva "sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhi vaak|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadIpikA | avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // 1 // tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAMtavAdinAM / AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 2 // " 15 iti kArikAdvayenaitayoreva parAtmAbhimatatattvabAdhAbAdhayoH samarthanaM prastutya bhAvaikAMte ityupakramya syAtkAraH satyalAMchana ityaMta AptamImAMsAsaMdarbha iti kRtaM vistareNa / tadevamatIMdriyaM kevalajJAnamarhata eveti siddhaM / tadvacanaprAmANyAccAvadhimanaH paryayayoratIMdriyayoH siddhirityatIMdriyapratyakSamanavadyaM / tataH sthitaM sAMvyavahArikaM pAramArthika ceti dvividhaM pratyakSamiti / iti dvitIya prabhAsa Qusana samra atha tRtIyezu atha parokSapramANanirUpaNaM prakramyate patiko atra parokSaM lakSyaM, avizadapratibhAsatvaM lakSaNaM / yasya jJAnasya pratibhAso vizado na bhavati tatparokSapramANamityarthaH / vaizadyamuktalakSaNaM / tvatA'nyadavaizadyamaspaSTatvaM / tadapyanubhavasiddhameva / yA sAmAnyamAtraviSayatvaM parokSapramANamiti kecit tanna pratyakSasyeva parokSasyApi sAmAnya vizeSAtmakavastuviSayatvena tasya lakSaNasyAsaMbhavAt / tathA hi / ghaTAdiviSayeSu pravartamAnaM pratyakSapramANaM tadgataM sAmAnyAkAraM ghaTatvAdikaM vyAvRttAkAraM ca vyaktirUpaM yugapade prakAzayadupalabdhaM tathA parokSamapi / iti na sAmAnyamAtravi - yatvaM parokSalakSaNaM / api tvavaizadyameva / sAmAnyavizeSayorekataraviSayatve tu pramANatvasyaivAnupapattiH, sarvapramANAnAM sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayatvAbhyanujJAnAt / taduktaM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM " sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH" iti / tasmAtsuSThuktaM 'avizadAvabhAsanaM parokSa' iti / tatpaMcavidhaM-smRtiH pratyabhijJAnaM tarko'numAnamAgamazceti / paMcavidhasyApyasya parokSasya pratyayAMtarasApekSatvanaivotpattiH / tadyathA, smaraNasya prAktanAnubhavApekSA, pratyabhijJAnasya smaraNAnubhavApekSA, tarkasyAnubhavasmaraNapratyabhijJAnApekSA, anumAnasya ca liMgadarzanAdyapekSA, Agamasya zabdazravaNasaMketagrahaNAdyapekSA / pratyakSaM tu na tathA svAtaMtryeNaivotpatteH / smaraNAdInAM pratyayAMtarApekSA tu tatra tatra nivedyissyte| ___ tatra kA nAma smRtiH / tadityAkArA prAganubhUtavastuviSayA smRtiH / yathA sa devadatta iti / atra hi prAganubhUta eva deva- . dattastattayA pratIyate, tasmAdeSA pratotistattollekhinyanubhUtaviSayA ca, ananubhUte viSaye tadanutpatteH / tanmUlaM cAnubhavo dhAraNArUpa eva / avagrahAdyanubhUte'pi dhAraNAyA abhAve smRtijananAyogAt / dhAraNA hi tathA AtmAnaM saMskaroti yathAsAvAtmA kAlAMtare'pi tasmin viSaye jJAnamutpAdayati / tadetaddhAraNAviSaya samutpannaM tattollekhijJAnaM smRtiriti siddhaM / nanvevaM dhAraNAgRhIta eva smaraNasyotpattau gRhItagrAhitvAdaprAmANyaM prasajyata iti cenna, viSayavizeSasadbhAvAdIhAdivat / yathA hi-avagrahAdigRhItaviSayANAmIhAdInAM viSayavizeSasadbhAvAtsvaviSayasamAropavyavacchedakatvena prAmANyaM tathA smaraNasyApi dhAraNAgRhItaviSayapravRttAvapi prAmANyameva / dhAraNAyA hIdaMtAvacchinno viSayaH, smaraNasya tu tattAvacchinnaH / tathA ca smaraNaM svaviSayAsmaraNAdisamAropavyavacchedakatvAtpramANameva / taduktaM prameyakamalamArtaDe "vismaraNasaMzayaviparyAsalakSaNaH samAropo'sti tannirAkaraNAccAsyAH smRteH
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| prAmANyaM" iti / yadi cAnubhUte pravRttamityetAvatA smaraNamapramANaM syAttarhi-anumite'gnA pazcAtpravRttaM pratyakSamapyapramANaM syAt / ____avisaMvAditvAcca pramANaM smRtiH pratyakSAdivat / na hi smRtvA nikSepAdiSu pravartamAnasya viSayavisaMvAdosti / yatra tvasti visaMvAdastatra smaraNasyAbhAsatvaM pratyakSAbhAsavat / tadevaM smaraNAkhyaM pRthak pramANamastIti siddhaM / anubhavasmRtihetukaM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnaM / idaMtollakhi jJAnamanubhavaH / tattollakhi jJAnaM smaraNaM / tadubhayasamutthaM pUrvottarekyasAdRzyavailakSaNyAdiviSayaM yatsaMkalanarUpaM jJAnaM jAyate tatpratyabhijJAnamiti jJAtavyaM / yathA sa evAyaM jinadatto, gosadRzo gavayo, govilakSaNo mahiSa ityAdi / ___atra hi pUrvasminnudAharaNe jinadattasya pUrvottaradazAdvayavyApakamekatvaM pratyabhijJAnasya viSayaH, tadidamekatvapratyabhijJAnaM / dvitIya tu pUrvAnubhUtagopratiyogikaM gavayaniSThaM sAdRzyaM / tadidaM sAdRzyapratyabhijJAnaM / tRtIye tu punaH-prAganubhUtagopratiyogikaM mahiSaniSThaM vaisAdRzyaM / sadidaM vaisAdRzyapratyabhijJAnaM / evamanye'pi pratyabhijJAnabhedA yathApratIti svayamutprekSyAH / atra sarvatrApi anubhavasmRtisApekSatvAttaddhetukalaM / kecidAhuH "anubhavasmRtivyatiriktaM pratyabhijJAnaM nAsti" iti tadasata, anubhavasya vartamAnakAlavartivivartamAtraprakAzakatvaM, smRtezvAtItavivartadyotakatvamiti tAvadvastugatiH / kathaM nAma tayoratItavartamAnakAlasaMkalitaikyasAdRzyAdiviSayAvagAhitvaM / tasmAdasti smRtyanubhavAtiriktaM tadanaMtarabhAvi saMkalanajJAnaM / tadeva pratyabhijJAnaM / apare tvekatvapratyabhijJAnamabhyupagamyApi tasya pratyakSatarbhAvaM kalpayaMti / tadyathA, yadidriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi natpratyakSamiti tAva
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM prasiddhaM / iMdriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi cedaM pratyabhijJAnaM tasmAt pratyakSamiti / tanna, iMdriyANAM vartamAnadazAparAmarzamAtropakSINatvena vartamAnAtItadazAvyApakaikyAvagAhitvAghaTanAt / na hyaviSayapravRttiriMdrayANAM yuktimatI, cakSuSA rasAderapi pratItiprasaMgAt / nanu satyametadidriyANAM vartamAnadazAvagAhitvameveti, tathApi tAni sahakArisamavadhAnasAmarthyAddazAdvayavyApinyekatvepi pratItiM janayaMtu, aMjanasaMskRtaM cakSuriva vyavahite'rthe / nahi cakSuSo vyavahitArthapratyAyanasAmarthyamasti, aMjanasaMskAravazAttu tathAtvamupalabdhaM / tadvadeva smaraNAdisahakRtAnIMdriyANyeva dazAdvayavyApakamekatvaM pratyApayiSyaM. tauti kiM pramANAMtarakalpanAprayAseneti, tadapyasat / sahakArisahasrasamavadhAne'pyaviSaye pravRtterayogAt / cakSuSo hi aMjanasaMskArAdiH sahakArI svaviSaye rUpAdAveva pravartako na tvaviSaye rasAdau / aviSayazca pUrvottarAvasthAvyApakamaketvamiMdriyANAM / tasmAtta. pratyAyanAya pramANAMtaramanveSaNIyameva / sarvatrApi viSayavizeSadvoraNa pramANabhedavyavasthApanAt / - kiMcAspaSTevayaM tadevedamiti pratiprattiH, tasmAdapi na tasyAH pratyakSe'tarbhAva iti / avazyaM caitadevaM vijJeyaM cakSurAderaikyapratAtijananasAmarthya nAstIti / anyathA liMgadarzanavyAptismaraNAdisahakRtacakSurAdikameva vayAdiliMgijJAnaM janayediti nAnumAnamapi pRthaka pramANaM syAt / svaviSayamAtra eva caritArthatvAccakSurAdikamiMdriyaM na liMgini pravartituM pragalbhamiti ceta prakRtena kimaparAddhaM ? tataH sthitaM pratyabhijJAnAkhyaM pRthakpramANamastIti / sAdRzyapratyabhijJAnamupamAnAkhyaM pRthak pramANamiti kecit kathayati tadasata, smRtyanubhavapUrvakasaMkalanajJAnatvena pratyabhijJAnatvAnativRtteH /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 nyaaydiipikaa| anyathA govilakSaNo mahiSa ityAdivisadRzatvapratyayasya idamasmAddaramityAdezca pratyayasya sapratiyogikasya pRthakapramANatvaM syaat| tato vaisAdRzyAdipratyayavat sAdRzyapratyayasyApi pratyabhijJAnalakSaNAkrAMtatvena pratyAbhijJAnatvameveti prAmANikapaddhatiH / ___ astu pratyabhijJAnaM, kastarhi tarkaH ? vyAptijJAnaM tarkaH / sAdhyasAdhanayogamyagamakabhAvaprayAjako vyabhicAragaMdhAsahiSNuH saMbaMdhavizeSo vyAptiradhinAbhAva iti ca vyapadizyate / tatsAmarthyAtkhalvanyAdi dhUmAdireva gamayati natu ghaTAdistadabhAvAt / tasyAzcAvinAbhAvAparanAmnyA vyAptaH pramitau yatsAdhakatamaM tadidaM tarkAkhyaM pRthaka pramANamityarthaH / taduktaM zlokavArtikabhASye "sAdhyasAdhanasaMbaMdhyAnavivRttarUpe hi phale sAdhakatamastarkaH" iti| uha iti tarkasyaiva vyapadezAMtaraM sa ca tarkastAM vyApti sakaladezakAlopasaMhAreNa viSayIkaroti / kimasyodAharaNaM ! ucyate, yatra yatra ghUmavatvaM tatra tatrAgnimattvamiti / atra hi dhUme sati bhUyognyupalaMbhe 'sarvatra sarvadA dhUmo'gniM na vyabhicarati' evaM sarvopasaMhAreNAvinAbhAvijJAnaM pazcAdutpannaM tarkAkhyaM pratyakSAdeH pRthageva / pratyakSasya sannihitadeza eva dhUmAgnisaMbaMdhaprakAzanAnna vyAptiprakAzakatvaM / sarvopasaMhAravatI hi vyaaptiH| ____ nanu yadyapi pratyakSamAtraM vyAptiviSayIkaraNe saktaM na bhavati tathApi viziSThaM pratyakSaM tatra zaktameva / tathA hi mahAnasAdau tAvatprathama dhUmAgnyordarzanamekaM pratyakSaM / tadanaMtaraM bhUyo bhUyaHpratyakSANi pravartate / tAni ca pratyakSANi na sarvANi vyAptiviSayIkaraNe samarthAni, api tu pUrvapUrvAnubhUtadhUmAgnismaraNatatsajAtIyatvAnusaMdhAnarUpapratyabhijJAnasahakRtaH kopi pratyakSavizeSo vyAptiM gRhAti / tathA ca, smaraNapratyabhijJAnasahakRte pratyakSavizeSe vyAptiviSayIkaraNasamarthe kiM tarkA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 sanAtanajainagraMthamAlAyAM khyena pRthakpramANeneti kecit, te'pi nyAyamArgAnabhijJAH "sahakArisahasrasamavadhAne'pyaviSaye pravRttina ghaTate" ityuktatvAt / tasmApratyakSeNa vyAptigrahaNamasamaMjasaM / idaM samaMjasaM-smaraNaM pratyabhijJAnaM bhUyodarzanarUpaM pratyakSaM ca militvA tAdRzamakaM jJAnaM janayaMti yadvyAptigrahaNasamarthamiti tarkazca sa eva / anumAnAdikaM tu vyAptigrahaNaM pratyasabhAvyameva / bauddhAstu pratyakSapRSThabhAvI vikalpo vyAptiM gRhNAtIti manyate / ta evaM praSTavyAH, sa hi vikalpaH kimapramANamuta pramANamiti / yadyapramANaM kathaM nAma tadgahItAyAM vyAptI samAzvAsaH ! atha pramANaM kiM pratyakSamathavA'numAnaM? na tAvatpratyakSamaspaSTapratibhAsatvAt, nApyanumAnaM liMgadarzanAdyanapekSatvAt / tAbhyAmanyadeva kiMcitpramANamiti cedAgatastarhi tarkaH / tadevaM tarkAkhyaM pramANaM nirNItaM / idAnImanumAnamanuvarNyate / ___sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM / ihAnumAnamiti lakSyAnirdezaH, sAdhanAtsAdhyavijJAnamiti lakSaNakathanaM / sAdhanAdbhUmAdeliMgAtsAdhye. 'gnyAdau liMgini yadvijJAnaM jAyate tadanumAnam / tasyaivAgnyAyavyutpattivicchittikaraNatvAt / na punaH sAdhanajJAnamanumAnaM, tasya sAdhanAvyutpattivicchedamAtropakSINatvena sAdhyAjJAnanivartakatvAyogAt / tato yaduktaM naiyAyikaiH "liMgaparAmarzo'numAna" iti anumAnalakSaNaM tadavinItavilasitamiti niveditaM bhavati / vayaM tvanumAnapramANasvarUpalAbhe vyAptismaraNasahakRto liMgaparAmarzaH karaNamiti manyAmahe / smRtyAdisvarUpalAbhe anubhavAdivat / tathA hi, dhAraNAkhyo'nubhavaH smRtau hetuH / tAdAtvikAnubhavasmRtI pratyAbhajJAne, smRtipratyabhijJAnAnubhavAH saadhysaadhnvissyaastkeN| tadvaliMgajJAnaM vyAptismaraNAdisahakRtamanumAnotpattau nibaMdhanamityetatsusaMgatameva / .
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 nyaaydiipikaa| nanu bhavatAM mate sAdhanamevAnumAne hetuna tu sAdhanajJAnaM, sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnamiti vacanAditi cenna, sAdhanAdityatra nizcayapathaprAptAdbhUmAderiti vivakSaNAt / anizcayapathaprAptasya dhUmAdeH sAdhanatvasyaivAghaTanAt / tathA coktaM zlokavArtike "sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM vidurbudhAH" iti / sAdhanAjjJAyamAnAdbhUmAdeH, sAdhye'gnyAdau liMgini yadvijJAnaM tadanumAnaM / ajJAyamAnasya tasya sAdhyajJAnajanakatve hi suptAdInAmagRhItadhUmAdInAmapyagnyAdijJAnotpattiprasaMgaH / tasmAjjJAyamAnaliMgakAraNakasya sAdhyajJAnasyaiva sAdhyAvyutpattinirAkArakatvenAnumAnatvaM / na tu liMgaparAmarzAderiti budhAH prAmANikA viduriti vaartikaarthH| kiM tatsAdhanaM yaddhetukaM sAdhyajJAnamanumAnamiti ceducyate nizcitasAdhyAnyathAnupapattikaM sAdhanaM / yasya sAdhyAbhAvAsaMbhavaniyamarUpA vyAptyavinAbhAvadyaparaparyAyA sAdhyAnyathAnupapattistakhyeina pramANena nirNItA tatsAdhanamityarthaH / taduktaM kumAranaMdibhaTTArakaiH "anyathAnupapattyekalakSaNaM liMgamabhyata" iti / ____kiM tatsAdhyaM yadavinAbhAvaH sAdhanalakSaNaM ! ucyate / zakyamabhipretamaprasiddha sAdhyaM / yatpratyakSAdipramANAbAdhitatvena sAdhayituM zakyaM, vAdyabhimatatvenAbhipretaM, saMdehAdyAkrAMtatvenAprasiddhaM, tadeva sAdhyaM / azakyasya sAdhyatve vahnayanuSNatvAderapi sAdhyatvaprasaMgAt / prasiddhasya sAdhyatve punaranumAnavaiyarthyAt / taduktaM nyAyavinizcaye "sAdhyaM zakyamabhipretamaprAsaddhaM tato'paraM / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH // iti / ayamarthaH-yacchakyamAbhipretamaprAsaddhaM tatsAdhyaM / tato'paraM sAdhyAbhAsaM / kiM tat ! viruddhAdi / viruddha pratyakSAdibAdhitaM / AdizabdA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 sanAtana jaina graMthamAlAyAM danAbhipretaM prasiddhaM ceti / kuta etat ? sAdhanAviSayatvataH sAdhanena . gocarIkartumazakyatvAt / ityakalaMkadevAnAmabhiprAyalezaH, tadabhiprAyasAkalyaM tu syAdvAdavidyApatirviveda / sadhAnasAdhyadvayamadhikRtya zlokavArtikaM ca - - "anyathAnupapattyekalakSaNaM tatra sAdhanaM / sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhamudAhRtaM " // iti tadevamavinAbhAvaikalakSaNAt sAdhanAcchakyAbhipretAprasiddharUpasya sAdhyasya jJAnamanumAnamiti siddhaM / tadanumAna dvividhaM svArthaM parArthe ca / tatra svayameva nizcitAtsAdhanAtsAdhyajJAnaM svArthAnumAnaM / paropadezamanapekSya svayameva nizcitAprAktarkAnubhUtavyAptismaraNasahakRtAdbhUmAdeH sAdhanAdutpannaM parvatAdau dharmiNyagnyAdeH sAdhyasya jJAnaM svArthAnumAnamityarthaH / yathA parvato'yamagnimAndhUmavattvAditi / ayaM hi svArthAnumAnasya jJAnarUpasyApi zabdenollekha:, yathAyaM ghaTa iti zabdena pratyakSasya parvatoyamagnimAndhUmavattvA dityanena prakAreNa pramAtA jAnAtIti svArthAnumAnasthitiravagaMtavyA / asya ca svArthAnumAnasya trINyaMgAni-dharmI, sAdhyaM, sAdhanaM ca / tatra sAdhanaM gamakatvenAMgaM / sAdhyaM tu gamyatvena / dharmI punaH sAdhyadharmAdhAratvena / AdhAravizeSaniSThatayA hi sAdhyasiddhiranumAnaprayojanaM, 1 dharmamAtrasya tu vyAptinizcayakAla eva siddhatvAt, yatra yatra dhUmavattvaM tatra tatrAgnimattvamiti / pakSo heturityaMgadvayaM svArthAnumAnasya, sAdhyadharmaviziSTasya dharmiNaH pakSatvAt / tathA ca svArthAnumAnasya dharmisAdhyasAdhanabhedAzraNyiMgAni pakSasAdhanabhedAdaMgadvayaM ceti siddhaM vivakSAyA vaicitryAt / pUrvatra hi dharmidharmabhedAvivakSA / uttaratra tu tatsamudAyavivakSA / sa eva dharmitvenAbhimataH prasiddha eva / taduktamabhiyuktaiH "prasiddho dharmoM" iti /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| prasiddhatvaM ca dharmiNaH kacitpramANAtvacidvikalpAkacitpramANavikalpAbhyAM / tatra pratyakSAdyanyatamAvadhRtatvaM pramANaprasiddhatvaM / anizcitaprAmANyAprAmANyapratyayagocaratvaM vikalpaprasiddhatvaM / tavayaviSayatvaM pramANavikalpaprasiddhatvaM / tatra pramANasiddho dharmI yathA ghUmavattvAdagnimattve sAdhye parvataH khalu prtykssennaanubhuuyte| vikalpasiddho yathA, sarvajJaH asti sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAdityastitve sAdhye sarvajJaH / athavA kharaviSANaM nAstIti nAstitve sAdhye kharaviSANaM / sarvajJo hyastitvasiddhaH prAG, na pratyakSAdipramANasiddhaH / api tu pratItimAtrasiddha iti vikalpasiddho'yaM dhrmii| tathA kharAviSANamapi nAstitvAsiddheH prAg vikalpasiddhaM / ubhayasiddho dharmI yathA zabdaH pariNAmI kRtakatvAdityatra zabdaH / sa hi vartamAnaH pratyakSagamyaH, bhUto bhaviSyaMzca vikalpagamyaH / sa sarvo'pi dharmAti pramANavikalpasiddho dharmI / pramANobhayasiddhayoH sAdhyaM kAmacAraH / vikalpasiddhe tu dharmiNi sattAsattayoreva sAdhyasvamiti niyamaH, taduktaM "vikalpasiddhe tasminsattetare sAdhye" iti / tadevaM paropadezAnapekSiNaH sAdhanAd dRzyamAnAddharminiSThatayA sAdhye yadvijJAnaM tatsvArthAnumAnamiti sthitam / taduktaM "paropadezAbhAve'pi sAdhanAtsAdhyabodhanaM / yadraSTurjAyate svArthamanumAnaM taducyate' / iti / paropadezamapekSya sAdhanAtsAdhyavijJAnaM tatparArthAnumAnaM / prati. jJAheturUpaparopadezavazAcchroturutpannaM sAdhanAtsAdhyavijJAnaM parArthAnumAnamityarthaH / yathA parvato'yamagnimAn bhavitumarhati dhUmavattvAnyathAnupapatteriti vAkye kenacitprayukte tadvAkyAthaM paryAlocayataH smRtavyAptikasya zroturanumAnamupajAyate /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 . sanAtanajainagraMthamAlAyAM paropadezavAkyameva parArthAnumAnamiti kecita, ta evaM praSTavyAH, tatkiM mukhyAnumAnamathavA gauNAnumAnamiti ! na tAvanmukhyAnumAnaM, vAkyasyAjJAnarUpatvAt / gauNAnumAnaM tadvAkyamiti tvanumanyAmahe, tatkAraNe tavyapadezopapatterAyurvai ghRtamityAdivat / tasyaitasya parArthAnumAnasyAMgasampattiH svArthAnumAnavatparArthAnumAnaprayojakasya ca vAkyasya dvAvavayavau, pratijJA hetuzca / __tatra dharmadharmisamudAyarUpasya pakSasya vacanaM pratijJA / yathA parvato'yamagnimAniti / sAdhyAvinAbhAvisAdhanavacanaM hetuH| yathA dhUmavattvAnyathAnupapatteriti, tathaiva dhUmavattvopapatteriti vA / anayorhetupra. yogayoruktivaicitryamAtraM / pUrvatra dhUmavattvAnyathAnupapatteriti / ayamarthaHyUmavattvasyAMgnimattvAbhAve'nupapatteriti niSedhamukhena pratipAdanaM / dvitIye tu tathaiva dhUmavattvopapattariti athamartha:-agnimattve satyeva dhUmavattvopapattariti vidhimukhena kathana / arthastu na bhidyate, ubhayatrApyavinAmAvisAdhanAbhidhAnAvizeSAt / tatastayorhetuprayogayoranyatara eva vaktavya ubhayaprayoge paunaruktyAt / tathA coktalakSaNA pratijJA, etayoranyataro hetuprayogazcetyavayavadvayaM parArthAnumAnavAkyasyeti, vyutpannasya zrotustAvanmAtreNaivAnumityudayAt / naiyAyikAstu parArthAnumAnaprayogasya yathoktAbhyAM dvAbhyAmavayavAbhyAM samamudAharaNamupanayo nigamanaM ceti paMcAvayavAnAhuH / tathA ca te sUtrayaMti "pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH" iti / tAMzca te lakSaNapurassaramudAharati / tadyathA-"pakSavacanaM pratijJA, yathA parvatoyamagnimAniti / sAdhanatvaprakAzanArtha paMcamyataM liMgavacanaM hetuH, yathA dhUmayattvAditi / vyAptipUrvakadRSTAMtavacanamudAharaNaM / yathA yo yo ghUmavAnasAvasAvAgnimAnyathA mahAnasaH / iti saadhodaahrnnN|yo yo'gnimAna
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa|| bhavati sa se dhUmavAnna bhavati yathA mahAhradaH / iti vaidhyodaahrnnN / pUrvatrodAharaNabhede hetoranvayavyAptiH pradaryate / dvitIye tu vyatirekavyAptiH / tadyathA-anvayavyAptipradarzanasthAnamanvayadRSTAMtaH / vyatirekavyAptipradarzanapradezo vytirekdRssttaaNtH| evaM dRSTAMtadvaividhyAttadvacanasyodAharaNasyApi dvaividhyaM boddhavyaM / anayozcodAharaNayoranyataraprayogeNeva paryAptavAditarAprayogaH / dRSTAMtApekSayA pakSahetorupasaMhAravacanamupanayaH tathA cAyaM dhUmavAniti / hetupUrvakaM pakSavacanaM nigamanaM, tsmaadgnimaaneveti| ete paMcAvayavAH parArthAnumAnaprayogasya / tadanyatamAbhAve vItarAgakathAyAM vijigISukathAyAM vA nAnumitirudeti" iti naiyAyikAnAmabhimataM / tadetadavimRzyAbhimananaM / vItarAgakathAyAM tu pratipAdyAzayAnu. rodhenAvayavAdhikye'pi vijigISukathAyAM pratijJAheturUpAvayavadvayenaiva paryApteH kimaprayojanairanyairavayavaiH / tathA hi, vAdiprativAdivoH svamatasthApanArtha jayaparAjayaparyaMta parasparaM pravartamAna vAgvyApAro vijigiissukthaa| guruziSyANAM viziSTaviduSAM vA rAgadveSarahitAnAM tattvanirNayaparyaMte parasparaM pravartamAno vAvyA. pAro viitraagkthaa| tatra vijigISukathA vAda iti cocyte| kecidvItarAgakathA vAda iti kathayati tatpAribhASikameva / nahi loke guruziSyAdivAgvyApAre vAdavyavahAraH, vijigISuvAgvyavahAra eva vAdatvaprasiddhaH yathA svAmisamaMtabhadrAcAryaiH sarve sarvathaikAMtavAdino vAde jitA iti / tasmiMzca vAde parArthAnumAnavAkyasya pratijJA heturityavayavadvayamevopakAraka, nodAharaNAdikaM / tadyathA, liMgavacanAtmakena hetunA tAvadavazyaM bhavitavyaM / liMgajJAnAbhAve'numiterevAnudayAt / pakSavacanarUpayA pratijJayApi ca bhavitavyaM, anyathA'bhimatasAdhyanizcayAbhAve sAdhyasaMdehavataH zroturanumityanudayAt / taduktaM " etad dvayamevAnu.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 sanAtana jaina graMthamAlAyAM mAnAMgaM, iti / ayamarthaH - etayoH pratijJAhetvordvayamevAnumAnasya parArthAnumAnasyAMgaM / vAde iti zeSaH / evakAreNAvadhAraNapareNa nodAharaNAdikamiti sUcitaM bhavati / vyutpannasyaiva hi vAdAdhikAraH / pratijJAhetuprayoga mAtreNaivodAharaNAdipratipAdyasyArthasya gamyamAnasya vyutpannena jJAtuM zakyatvAt / gamyamAnasyApyabhidhAne paunaruktyaprasaMgAt / syAdetat / pratijJAprayoge'pi paunaruktyameva, tadabhidheyasya pakSasyApi prastAvAdinA gamyamAnatvAt / tathA ca liMgavacanalakSaNo hetureka eva vAde prayoktavyaH" iti vadan bauddhaH pazurAtmano durvidagdhatAmughoSayati / hetumAtraprayoge vyutpannasyApi sAdhyasaMdehAnivRtteH / tasmAdavazyaM pratijJA prayoktavyA / taduktaM "sAdhyasaMdehApanodArthaM gamyamAnasyApi pakSasya vacanaM" iti / tadevaM vAdApekSayA parArthAnumAnasya pratijJAheturUpamavayavadvayameva, na nyUnaM nAdhikamiti sthitaM / prapaMca: punaravayavavicArasya patraparIkSAyAmIkSaNIyaH / vItarAgakathAyAM tu pratipAdyAzayAnurodhena pratijJAhetU dvAvavayavau, pratijJAhetUdAharaNAni trayaH, pratijJAhetUdAharaNopanayAzcatvAraH, pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni vA paMceti yathAyogyaM prayogaparipATI / taduktaM kumAranaMdibhaTTArakaiH " prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhata: iti / tadevaM pratijJAdirUpAtparopadezAdutpannaM parArthAnumAnaM / taduktaM"paropadezasApekSaM sAdhanAtsAdhyavedanaM / zroturyajjAyate sA hi parArthAnumitirmatA // " dr tathA ca svArthaM parArthaM ceti dvividhamanumAnaM saadhyaavinaabhaavnishcyaiklkssnnaaddhete|rutpdyte / itthamanyathAnupapatyekalakSaNo heturanumitiprayojaka iti prathite pyArhatamate tadetadavitarkayAnye'nyathApyAhuH / tatra tAvattAthAgatA:
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| "pakSadharmatvAditritayalakSaNAlliMgAdanumAnotthAnaM" iti varNayati / tathA hi " pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSAghyAvRttiriti hetostrINi rUpANi / tatra sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH, pathA dhUmadhvajAnumAne parvataH / tasmin vyApya vartamAnatvaM hetoH pakSadharmatvaM / sAdhyasajAbIyadharmA dharmI sapakSaH / yathA tatraiva mahAnasaH / tasminsarvatraikadeze yA vartamAnatvaM hetoH sapakSe sattvaM / sAdhyaviruddhadharmA dharmI vipakSaH / yathA tatraiva mahAhradaH, tasmAtsarvasmAd vyAvRttatvaM hetorvipkssaavyaavRttiH| tAnImAni trINi rUpANi militAni hetorlakSaNaM / anyatamAbhAve hetorAbhAsatvaM syAt" iti / __ tadasaMgataM, kRttikodayAderhetorapakSadharmasya zakaTodayAdisAdhyagamakatvadarzanAt / tathA hi, zakaTaM dharmi muhUrtAte udeSyati kRttikodayAditi / atra hi, zakaTaH pakSaH, muhUtAte udayaH sAdhyA, kRttikodayo hetuH / nahi kRttikodayo hetuH pakSIkRte zakaTe vartate / ato na pakSadharmaH / tathApyanyathAnupapattibalAcchakaTodayAkhyaM sAdhyaM gamayayeva / tasmAdbauddhAbhimataM hetorlakSaNamanyAptaM / naiyAyikAstu pAzcarUpyaM hetoLakSaNamAcakSate / tathA hi, pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSAvyAvRttirabAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM ceti paJcarUpANi / tatrAdyAni trINyuktalakSaNAni / sAdhyaviparItanizcAyakaprabalapramANarahitatvamabAdhitaviSayatvaM tAdRzasamabalapramANazUnyatvamasatpratipakSatvaM / tadyathA, parvatoyamagnimAn dhUmavattvAt / yo yo dhUmavAn sa so'gnimAn, yathA mhaansH|yo yo'gnimAn na bhavati sa sa dhUmavAn na bhavati, yathA mahAhadaH / tathA cAyaM dhUmavAMstasmAdanimAneveti / atra hi agnimattvena sAdhyadharmeNa viziSTaH parvatAkhyodharmI pkssH|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jainagraMthamAlAyAM - " " dhUmavatvaM hetuH / tasya ca tAvatpakSadharmatvamasti pakSIkRte parvate vartamAnatvAt / sapakSe sattvamapyasti sapakSe mahAnase vartamAnatvAt / nanu keSucitsapakSeSu ghUmavattvaM na vartate, aMgarAvasthApannAgnimatsu pradezeSu dhUmAbhAvAditi cenna, sapakSaikadezavRtterapi hetutvAt / sapakSe sarvatraikadeze vA vRttirhetoH sapakSe sattvamityuktatvAt / vipakSAdvyAvRttirapyasti dhUmavattvasya sarvamahAhRdAdivipakSAdvyAvRtteH / abAdhitaviSayattramapyasti ghUmavattvasya hetoryo viSayo'gnimattvAkhyaM sAdhyaM tasya pratyakSAdipramANAbAdhitatvAt / asatpratipakSatvamapyasti agnirahitatvasAdhakasamabalapramANAsaMbhavAt / tathA ca pAMca rUpya sampattireva dhUmavattvasya sAdhyasAdhakatve nibaMdhanaM / evameva sarveSAmapi saddhetUnAM rUpapaMcakasampattirUhanIyA / tadanyatamavirahAdeva khalu paMca hetvAbhAsAH, asiddhaviruddhAnaikAMtikakAlAtyayApadiSTaprakaraNasamAkhyAH saMpannAH / tathA hi, anizcitapakSavRttirasiddhaH / yathA anityaH zabdazcAkSuSatvAt / atra hi cAkSuSatvaM hetuH pakSIkRte zabde na vartate, zrAvaNatvAt zabdasya / tathA ca pakSadharmatvavirahAdasiddhatvaM cAkSuSatvasya / sAdhyaviparItavyApto viruddhaH / yathA nityaH zabdaH kRtakatvAditi / kRtakatvaM hetuH sAdhyabhUtanityatvaviparItenAnityatvena vyAptatvAt, sapakSe ca gaganAdAvavidyamAnatvAdviruddhaH / savyabhicAro'naikAMtikaH / yathA anityaH zabdaH, prameyatvAditi / prameyatvaM hi hetuH sAdhyabhUtamanityatvaM vyabhicarati, gaganAdau vipakSe nityatvenApi sahavRtteH / tato vipakSAdvyAvRttyabhAvAdanaikAMtikaH / bAdhitaviSayaH kAlAtyayApadiSTaH yathA'gniranuSNaH padArthatvAditi / atra padArthatvaM hetuH svaviSaye'nuSNatve uSNatvamAhaMkaNa pratyakSaNa bAdhite pravartamAno'bAdhitaviSayatvAbhAvAtkAlAtyayApadiSTaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya dIpikA / 29 pratisAdhanapraniruddho hetuH prakaraNasamaH / yathA anityaH zabdo nityadharmarahitatvAditi / atra hi nityadharmarahitvAditi hetu: pratisAdhana pratiruddhaH / kiM tatpratisAdhanamiti cet, nityaH zabdo'nityadharmarahitatvAditi nityatvasAdhanaM / tathA cAsatpratipakSatvAbhAvAca prakaraNasamatvaM nityadharmarahitatvAditi hetoH / tasmAtpAMca rUpyaM hetorlakSaNamanyatamAbhAve hetvAbhAsatva prasaMgAditi sUktaM / hetulakSaNarahitA hetuvadavabhAsamAnAH khalu hetvAbhAsAH / paMcarUpAnyatamazUnyatvAddhetulakSaNarahitatvaM katipayarUpasampatterhetuvadavabhAsamAnatvamiti vacanAditi / tadetattadapi naiyAyikAbhimananamanupapannaM, kRttikodasya pakSadharmarahitasyApi zakaTodayaM prati hetutvadarzanAt pAMgharUpyasyAvyApteH / kiM ca kevalAnvayikevalavyatirekiNorhetvoH pAMca rUpyAbhAve'pi mamakatvaM tairevAMgIkriyate / tathA hi-te manyaMte, trividho hetuH - anvayavyatirekI, kevalAnvayI, kevalavyatirekI ceti / tatra paMcarUpopapanno'nvayavyatirekI, yathA zabdo'nityo bhavitumarhati kRtakatvAt / yadyatkRtakaM tattadanityaM yathA ghaTaH / yadyadanityaM na bhavati tattatkRtakaM na bhavati, yathA''kAzaM / tathA cAyaM kRtakaH, tasmAdanitya eveti / atra zabdaM pakSIkRtyAnitya sAdhyate, tatra kRtakatvaM hetuH / tasya pakSIkRtazabdadharmatvAtpakSadharmatvamasti / sapakSe ghaTAdau vartamAnatvAt, vipakSe gaganAdAvavartamAnatvAdanvayavyatirekitvaM / " pakSasapakSavRttirvipakSavRttirahitaH kevalAnvayI / yathA'dRSTAdayaH kasyacitpratyakSAH, anumeyatvAt yadyadanumeyaM tattatkasyacitpratyakSaM / yathA'gnyAdiriti / atra 'adRSTAdayaH' pakSaH, kasyacitpratyakSatvaM sAdhyaM, anumeyatvaM hetuH, agnyAdyanvayadRSTAMta: / anumeyatvaM hetuH pakSI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM kRte'dRSTAdau vartate, sapakSabhUte'gnyAdau vartate, sataH pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM cAsti / vipakSaH punaratra nAstyeva, sarvasyApi pakSasapakSAMtarbhAvAt / tasmAdvipakSAvyAvRtirnAstyeva, ghyAvRttaravadhisApekSatvAdavadhibhUtasya ca vipakSasyAbhAvAt / zeSamanvayavyatirekivadraSTavyaM / pakSavRttirvipakSavyAvRttaH sapakSarahito hetuH kevalavyatirekI / yathA jIvaccharIraM sAtmakaM bhavitumarhati prANAdimatvAt / yadyatsAtmaka na bhavati tattatprANAdimanna bhavati, yathA loSThamiti / atra jIvaccha. rIraM pakSaH, sAtmakatvaM sAdhya, prANAdimattvaM hetuH, loSThAdiya'tiroki dRSTAMtaH / prANAdimattva hetuH pakSIkRte jIvaccharIre vartate / vipakSAcca loSThAdeAvartate / sapakSaH punaratra nAstyeva / sarvasyApi pakSavipakSAMtarbhAvAditi / zeSaM pUrvavat / ___ evameteSAM trayANAM hetUnAM madhye'nvayavyatirekiNa eva pAMcarUpyaM, kevalAnvayino vipakSavyAvRtyabhAvAt, kevalavyatirekiNaH sapakSasattvAbhAvAcca naiyAyikamatAnusAreNaiva pAMcarUpyanyabhicAraH / anyathA. nupapattestu sarvahetuvyAptatvAddhetulakSaNatvamucitaM / tadabhAve hetoH khasAdhyagamakatvAghaTanAt / ___ yaduktamasiddhAdidoSapaMcakanivAraNAya krameNa paMcarUpANIti tanna, anyathAnupapattimattvena nizcitatvasyaivAsmadabhimatalakSaNasya tannivArakatvasiddheH / tathA hi, sAdhyAnyathAnupapattimattve sati nizcayapathaprAptavaM khalu hetorlakSaNaM sAdhyAvinAbhAvitvena nizcato heturiti vaca. . nAt / na caitadasiddhasyAsti, zabdAnityatvasAdhanAyAbhipretasya cAkSupatlAdeH svarUpasyaivAbhAve kutonyathAnupapattimattvena nizcayapathaprAptiH / tataH sAdhyAnyathAnupapattimattvena nizcayapathapraptyabhAvAdevAsya he. vAbhAsatvaM, na tu pakSadharmatvAbhAvAt apakSadharmasyApi kRttikodayAderya
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadIpikA / 31 thoktalakSaNasampattereva saddhetutvapratipAdanAt / viruddhAdestu tadabhAvaH spaSTa eva / nahi viruddhasya vyabhicAriNo bAdhitaviSayasya satpratipakSasya vAmyathAnupapattimattvena nizcayapathaprAptirasti / tasmAdyasyAnyathAnupapattimatvaM sati yogyadeze nizcayapathaprAptirasti sa eva saddhetu:, aparastadAbhAsa iti sthitaM / kiMca garbhastho maitratanayaH zyAmo bhavitumarhati maitratanayatvAt sampratipannamaitratanayavadityatrApi trairUpyapAMca rUpyayorboddhayogAbhimatayo - rativyApteralakSaNatvaM / tathA hi paridRzyamAneSu paMcasu maitraputreSu zyAmatAmupalabhya tadgarbhagatamapi vivAdApannaM pakSIkRtya zyAmatvasAdhanAya prayukto maitratanayAkhyo heturAbhAsa iti tAvatprasiddhaM / azyAmatvasyApi tatra saMbhAvitatvAt / tatsaMbhAvanA ca zyAmatvaM prati maitratanayatvasyA - nyathAnupapattyabhAvAt / tadabhAvazca sahakramabhAvaniyamAbhAvAt / yasya hi dharmasya yena dharmeNa sahabhAvaniyamaH sa taM gamayati, yathA ziMzapAtvasya vRkSatvena sahabhAvaniyamo'stIti zizapAtyahetuvRkSatvaM gamayati / yasya yena kramabhAvaniyamaH sa taM gamayati, yathA dhUmasyAgnyanaMtara bhAvaniyamostIti dhUmoniM gamayati / nahi maitratana - yatvasya hetutvAbhimatasya zyAmatvena sAdhyatvAbhimatena sahabhAvaH kramabhAvo vA niyamossti, yena maitratanayatvaM hetuH zyAmatvaM sAdhyaM gamayet / yadyapi sampratipannamaitraputreSu maitratanayatvazyAmatvayoH sahabhAvosti, tathApi nAsau niyataH, maitratanayatvamastu zyAmatvaM mAstu ityevaMrUpe vipakSe bAdhakAbhAvAt / vipakSabAdhakapramANabalAtkhalu hetusAdhyayorvyAptinizcayaH / vyAptinizcayataH sahabhAvaH kramabhAvo vA, sahakramabhAvaniyamo 'vinAbhAva iti vacanAt / vivAdAdhyAsito vRkSo bhavitumarhati, zizapAtvAt / yA yA zipA sa sa vRkSaH, yathA sampratipanna
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 sanAtana jaina graMthamAlAyAM iti / atra hi heturastu sAdhyaM mA bhUdityetasmin vipakSe sAmAnyavizeSabhAvabhaMgaprasaMge bAdhakaH / vRkSatvaM hi sAmAnyaM zizapAtvaM tadvizeSaH / na hi vizeSaH sAmAnyAbhAve saMbhavati / na caitraM maitratanayatvamastu zyAmatvaM mAstvityukte kiMcidvAdhakamasti tasmAnmaitratanrayatvaM hetvAbhAsa eva / tasya tAvatpakSadharmatvamasti, pakSI - kRte garbhasthe tatsadbhAvAt / sapakSeSu saMpratipatreSu tasya vidyamAnatvAtsapakSe sattvamapyasti / vipakSebhyaH punarazyAmebhyazcaitraputrebhyo vyAvarta - 1 mAnatvAdvipakSAdvyAvRttirasti / viSayabAdhAbhAvAdabAdhitaviSayatvamasti / nahi garbhasthasya zyAmatvaM kenacidvAdhyate / asatpratipakSatvamapyasti, pratikUla svamabala pramANAbhAvAt / iti pAMcarUpyasampattiH / trairUpyaM tu sahastre zatanyAyena sutarAM siddhameva / nanu ca na pAMca rUpyamAtraM hetorlakSaNaM / kiM tarhi ? anyathAnupapamyupalakSaNamiti cettarhi saivaikAM nalakSaNamastu / tadabhAve pAJcarUpya sa - pattAvapi maitratanayatvAdau na hetutvaM / tatsadbhAve pAMca rUpyAbhAve'pi kRtikodayAdau hetutvamiti / taduktaM - "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM // " iti bauddhAn prati / yogAn prati tu -- " amyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paMcabhiH / mAnyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paMcabhiH || 1 ||" iti / soyamanyathAnupapattinizcayaikalakSaNo hetuH saMkSepato dvividhaH / vidhirUpaH pratiSedharUpazcati / vidhirUpo'pi dvividho vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazceti / tatrAdyo'nekadhA tadyathA kazcitkAryarUpo yathA parvato'yamagnimAndhUmavattvAnyathAnupapatterityatra dhUmaH / dhUmo hyagnaH kAryabhUtastadabhAve'nupapadyamAno'gniM gamayati / kazcit kAraNarUpaH yathA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| vRSTirbhaviSyati viziSTameghAnyathAnupapatteriti / atra meghavizeSo hi varSasya kAraNaM svakAryabhUtaM varSe gamayati / nanu kArya kAraNAnumApakamastu kAraNAbhAve kAryasyAnupapatteH / kAraNaM tu kAryAbhAve'pi saMbhavati, yathA dhUmAbhAve'pi saMbhavan vahniH supratItaH / ata eva na vahiNUMmaM gamayati iti cet tanna, unmIlitazaktikasya kAraNasya kAryAvyabhicAritvena kArya prati hetutvAvirodhAt / kazcidvizeSarUpo, yathA vRkSo'yaM ziMzapAtvAnyathAnupapatteriti / atra ziMzapA hi vRkSavizeSaH sAmAnyabhUtaM vRkSaM gamayati / na hi vRkSAbhAve vRkSavizeSo ghaTate iti / kazcitpUrvacaro, yathA udeSyati zakaTaM kRttikodayAnyathAnupapaterityatra kRttikodayaH / kRttikodayAnaMtaraM muhUrtAte niyamena zakaTodayo jAyate, iti kRttikodayaH pUrvacaro hetuH zakaTodayaM gamayati / kazciduttaracaro, yathA udagAdbharaNI prAkkRttikAdayAnyathAnupapatterityatra kRttikodyH| kRttikodayo hi bharaNyudayottaracarastaM gamayati / kazcitsahacaro, yathA mAtuliMgaM rUpavadbhavitumarhati rasavattvAnyathAnupapatterityatrarasaH / raso niyamena rUpasahacaritastadabhAve'nupapadyamAnastaM gamayati / eteSUdAharaNeSu bhAvarUpAnevAgnyAdInsAdhayaMto dhUmAdayo hetavo bhAvarUpA eveti vidhisaadhkaavdhiruupaaH| eta evAviruddhopalabdhaya ityucyate / evaM vidhirUpasya hetorvidhisAdhakAkhya Ayo bheda udAhRtaH / dvitIyastu niSedhasAdhakAkhyaH / viruddhopalabdhiriti tasyaiva nAmAMtaraM / sa yathA, nAsya mithyAtvamAstikyAnyathAnupapattarityatrAstikyaM / AstikyaM hi sarvajJavItarAgapraNItajIvAditattvArtharucilakSaNaM / tanmithyAtvavato na saMbhavatIti mithyAtvAbhAvaM sAdhayati / yathA vA, nAsti vastuni sarvathaikAntaH, anekAMtAtmakatvAnyathAnupapattarityatrA- .
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 sanAtanajainagraMthamAlAyAM nekAMtAtmakatvam / anekAMtAtmakatvaM hi vastunyabAdhitapratItiviSayatvena pratibhAsamAnaM saugatAdiparikalpitasarvathaikAMtAbhAvaM sAdhayatyeva / nanu kimidamanekAMtAtmakatvaM ! yadbalAdvastuni sarvathaikAMtAbhAvaH sAdhyate iti ceducyate / sarvasminmapi jIvAdivastuni bhAvAbhAvarUpatvamekAnekarUpatvaM nityAnityarUpatvamityevamAdikamanekAMtAtmakatvaM / evaM vidhirUpo heturdrshitH| pratiSedharUpo'pi heturdvividho, vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazceti / tatrAdyo yathA, astyatra prANini samyaktvaM viparItAbhinivezAbhAvAt / atra viparItAbhinivezAbhAvaH pratiSedharUpaH samyaktvasadbhAvaM sAdhayati iti pratiSedharUpo vidhisAdhako hetuH / dvitIyo yathA, nAstyatra dhUmaH agnyanupalabdheriti / atra hyagnya. bhAvaH pratiSedharUpo dhUmAbhAvaM pratiSedharUpameva sAdhayatIti pratiSedharUpapratiSadhasAdhako hetuH / tadevaM vidhipratiSedharUpatayA dvividhasya hetoH katicidavAMtarabhedA udAhRtAH / vistaratastu parIkSAmukhataH prtipttvyaaH| itthamuktalakSaNA hetavaH sAdhyaM gamayaMti, nAnye, hetvAbhAsatvAt / ke te hetvAbhAsA iti ceducyante / hetulakSaNarAhatA hetuvadavabhAsamAnA hetvaabhaasaaH| te cturvidhaaH-aasiddhviruddhaankaaNtikaakiNcitkrbhedaat| ttraanishcypthpraapto'siddhH| anizcayapathaprAptizca hetoHsvarUpAbhAvanizcayAttatsvarUpasaMdehAcca / svarUpAbhAvanizcaya svruupaasiddhH| svarUpasaMdehe sNdigdhaasiddhH| Adyo yathA,pariNAmI zabdazcAkSuSatvAditi / zabdasya hi zrAvaNatvAccAkSuSatvAbhAvo nizcita iti svarUpAsiddhazcAkSuSatvahetuH / dvitIyo yathA, dhUmavASpAdivivekAnizcaye kazcidAha agnimAnayaM pradezo dhUmavattvAditi / atra hi dhUmavattvaM hetuH saMdigdhAsiddhastatsvarUpe sNdehaat| sAdhyaviparItavyApto viruddhaH / yathA'pariNAmI zabdaH kRtakatvAt / kRtakatvaM hyapariNAmitvavirodhinA pariNAmitvena vyAptam / pakSasapakSavipakSavRttiranaikAMtikaH / sa dvividho, nizcitavipakSavRttikaH
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| zakitavipakSavRttikazceti / tatrAdyo yathA, dhUmavAnayaM pradezo'gnimattvAditi / atrAgnimattvaM hetuH pakSIkRte saMdihyamAnadhUme purovartini pradeze vartate, sapakSe dhUmavati mahAnase ca vartate / vipakSe dhUmarahitatvena nizciteM'gArAvasthApannAgnimati pradeze vartate / iti nishcyaannishcitvipkssvRttikH| __ dvitIyo yathA, garbhastho maitratanayaH zyAmo bhavitumarhati maitratanayatvAditaratanayavaditi / atra hi maitratanayatvaM hetuH pakSIkRte garbhasthe vartate, sapakSe itaratatputre vartate, vipakSe azyAme vartate / nApIti zaMkAyA anivRtteH shNkitvipkssvRttikH| aparamapi zaMkitavipakSavRttikasyodAharaNaM / sarvajJo na bhavati vktRtvaadrthyaapurussvditi| vaktRtvasya hi hetoH pakSIkRte'rhati, sapakSe rathyApuruSe yathA vRttirasti tathA vipakSe sarvajJe'pi vRttiH saMbhAvyate, vaktRtvajJAtRtvayoravirodhAt / yaddhi yena saha virodhi tatkhalu tadvati na vartate / na ca vcnjnyaanyoloke virodho'sti, pratyuta jJAnavata eva vacanasauSThavaM spaSTaM dRSTaM / tato jJAnotkapavati sarvajJe vacanotkarSe kAnupapattiriti / ___ aprayojako heturakiMcitkaraH / sa dvividhaH, siddhasAdhano baadhitvissyshc| tatrAdyo yathA, zabdaH zrAvaNo bhavitumarhati zabdatvAditi / atra zrAvaNatvasya sAdhyasya zabdaniSThatvena siddhatvAddhaturAkaMcitkaraH / baadhitvissystvnekdhaa| kazcitpratyakSabAdhitaviSayaH / yathA, anuSNo'nirdravyatvAdityatra dravyatvahetuH / tasya viSayatvenAbhimatamanuSNatvamuSNatvagrAhakeNa spArzanapratyakSeNa bAdhitaM / tataH kiMcidapi kartumazakyatvAdakiMcitkaro drvytvhetuH| kshcitpunrnumaanbaadhitaavssyH| yathA, apariNAmI zando'kRtakatvAditi / atra pariNAmI zabdaH prameyatvAdityanumAnena bAdhitaviSayatvaM / kshcidaagmbaadhitvissyH| yathA, pretyAsukhaprado dharmaH puruSAzritatvAdadharmavaditi / atra dharmaH sukhaprada ityAgamaH / tena bAdhitavi
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 sanAtanajanagraMthamAlAyAM SayatvaM hetoH / kazcitsvavacanabAdhitaviSayaH / yathA, me mAtA vaMdhyA puruSasaMyoge'pyagarbhatvAt prasiddhavaMdhyAvat / evamAdayo'pyakiMcitkaravizeSAH svymuuhyaaH| tadevaM hetuprasaMgAddhetvAbhAsA avbhaasitaaH| nanu vyutpannaM prati yadyapi pratijJAhetubhyAmeva paryApta / tathApi bAlabodhArthamudAharaNAdikamabhyupagatamAcAryaiH / udAharaNaM ca samyagdRSTAMtavacanaM / ko'yaM dRSTAMto nAmeti ceducyte| ___ vyAptisaMpratipattipradezo dRssttaaNtH| vyAptirhi sAdhye vayAdau satyeva sAdhanaM dhUmAdirasti, asati tu nAstIti sAdhyasAdhananiyatatA sAhacaryalakSaNA / enAmeva sAdhyaM vinA sAdhanasyAbhAvAdavinAbhAvamiti ca vyapadizati / tasyAH saMpratipattirnAma vAdiprativAdinorbuddhisAmyaM / saiSA yatra saMbhavati sa saMpratipattipradezo mahAnasAdirhadAdizca, tatraiva ghUmAdau sati niyamenAgnyAdirastyagnyAdhabhAve niyamena dhUmAdirnAstIti saMpratipattisaMbhavAt / tatra mahAnasAdiranvayadRSTAMtaH, atra sAdhyasAdhanayorbhAvarUpAnvayasaMpratipattisaMbhavAt / hRdAdistu vyatirekadRSTAMtaH, atra sAdhyasAdhanayorabhAvarUpavyatirekasaMpratipattisaMbhavAt / dRSTAMtau caitau, dRSTAvaMtau dhauM sAdhyasAdhanarUpau yatra sa dRSTAMta ityrthaanuvRtteH| uktalakSaNasyAsya dRSTAMtasya yatsamyagvacanaM tadudAharaNaM / na ca vacanamAtramayaM dRSTAMta iti kintu dRSTAMtatvena vacanaM / tadyathA, yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAn, yathA mahAnasa iti / yatrAgniAsti tatra dhUmo'pi nAsti, yathA mahAhrada iti ca / evaMvidhenaiva vacanena dRSTAMtasya dRSTAMtatvena pratipAdanasaMbhavAt / udAharaNalakSaNarahita udAharaNavadavabhAsamAna udAharaNAbhAsaH / udAharaNalakSaNarAhityaM ca dvedhA saMbhavati, dRSTAMtasyAsamyagvacanenAdRSTAMtasya samyagvacanena vA / tatrAyaM yathA, yo yo vahnimAn sa sa
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadIpikA / 37 ghUmavAn, yathA mahAnasa iti, yatra yatra ghUmo nAsti tatra tatra agnirnAsti, yathA mahAhRda iti ca vyApyavyApakayorvaiparItyena kathanaM / nanu kimidaM vyApyaM vyApakaM nAmeti ceducyate / sAhacaryaniyamarUpAM vyAptikriyAM prati yatkarma tadvyApyaM / vipUrvAdApeH karmaNi yavidhAnAdvyApyamiti siddhatvAt / tattu vyApyaM dhUmAdi / enAmeva vyAptikiyAM prati yatkartR tadvyApakaM / vyApeH kartari Nvau sati vyApakamiti siddheH / evaM sati ghUmamagnirvyAproti, yatra ghUmo vartate tatra niyamenAgnirvartate iti yAvatsarvatra dhUmavati niyamenAgnidarzanAt / dhUmastu na tathAgniM vyApnoti, tasyAMgArAvasthasya dhUmaM vinApi vartamAnatvAt / yatrAgnirvartate tatra dhUmapi niyamena vartate ityasaMbhavAt / , nanvArdedhanamagniM vyApnotyeva dhUma iti cedU omiti brUmahe / yatra yatrAvicchinnamUlo ghUmastatra tatrAgniriti yathA tathaiva yatra yatrAdeMdhano'gnistatra tatra dhUma ityapi saMbhavAt / vahnimAtrasya tu dhUmavizeSaM prati vyApakatvameva, anumAtustAvanmAtrApekSatvAt / tato yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAn yathA mahAnasa ityevaM samyagdRSTAMtavacanaM vaktavyaM / viparItavacanaM tu dRSTAMtAbhAsa evetyayamasamyagvacanarUpo'nvayadRSTAMtAbhAsaH / vyatirekavyAptau tu vyApakasyAgnerabhAvo vyApyaH, vyApyasya ghUmasyAbhAvo vyApakaH / tathA sati yatra yatrAgnyabhAvastatra tatra dhUmAbhAvo, yathA hrada ityevaM vaktavyaM / viparItakathanaM tvasamyagvacanatvAdudAharaNAbhAsa eva / anvayavyAptau vyatirekadRSTAMtavacanaM, vyatirekavyAptAvanvayadRSTAMtavacanaM codAharaNAbhAsau / spaSTamudAharaNaM / nanu garbhasthaH zyAmo maitratanayatvAtsAMpratamaitratanayavadityAdyanumAnaprayoge paMcasu maitratanayeSvanvayadRSTAMteSu yatra yatra maitratanayatvaM tatra tatra zyAmatvamityanvayavyApteH, vyatirekadRSTAMteSu gaureSvamaitratanayeSu sarvatra yatra yatra zyAmatvaM nAsti tatra tatra maitratanayatvaM nAstIti
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 sanAtana jaina graMthamAlAyAM vyatirekavyAptezca saMbhavAnnizcitasAdhane garbhastha maitratanaye pakSe sAdhya - bhUtazyAmatvasaMdehasya guNatvAtsamyaganumAnaM prasajyeteti cenna / dRSTAMtasya vicArAMtara bAdhitatvAt / tathA hi sAdhyatvenAbhimatamidaM hi zyAmarUpaM kAryaM sat svasiddhaye kAraNamavekSate / tacca kAraNaM na tAvanmaitratanayatvaM vinApi tadidaM puruSAMtare zyAmatvadarzanAt / na hi kulAlacakrAdikamaMtareNApi saMbhavinaH paTasya kulAlAdikaM kAraNaM / evaM maitratanayatvasya zyAmatvaM pratyakAraNatve nizcite yatra yatra maitratanayatvaM na tatra tatra zyAmatvaM kiMtu yatra yatra zyAmatvasya kAraNaM viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyA hArapariNAmastatra tatra tasya kAryaM zyAmatvamiti sAmagrIrUpasya viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmasya imAmatvaM prati vyApyatvaM / sa tu pakSe na nizcIyate iti saMdigdhAsiddhaH / maitratanayatvaM tvakAraNatvAdeva zyAmatvaM kArya na gamayediti / 1 kazcinnirupAdhikasaMbaMdho vyAptirityabhidhAya sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavAptirupAdhirityabhidhatte / soyamanyonyAzrayaH / prapaMci - tametadupAdhinirAkaraNe kAruNyakalikAyAmiti viramyate / sAdhanavattayA pakSasya dRSTAMtasAmyakathanamupanayaH / tathA cAyaM dhUmavAniti / sAdhanAnuvAdapurassaraM sAdhyaniyamavacanaM nigamanaM / tasmAdagnimAnebeti / anayorvyatyayena kathanamanayorAbhAsaH / ityavasitamanumAnaM / athAgamo lakSyate / AptavAkyanibaMdhanamarthajJAnamAgamaH / atrAgama iti lakSyaM / avaziSTa lakSaNaM / arthajJAnamityetAvaducyamAne pratyakSAdAvativyAptiH, ata uktaM vAkyanibaMdhanamiti / vAkya nibaMdhanamarthajJAnamAgama ityucyamAne'pi yAdRcchika saMvAdiSu vipralaMbhavAkyajanyeSu suptonmattAdivAkyajanyeSu vA nadItIraphalasaMsargAdijJAneSvativyAptiH / ata uktamApteti / AptavAkyanibaMdhanajJAna mityucyamAne'pi AptavAkyakarmake zrAvaNapratyakSe'tivyAptiH, ata uktamartheti / artha
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| stAtparyarUpa iti yAvat / tAtparyameva vcsiitybhiyuktvcnaat| tata AptavAkyanibaMdhanamarthajJAnamityuktamAgamalakSaNaM nirdoSameva / ___ yathA "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" ityAdivAkyArthajJAmaM samyagdarzanAdInyanekAni mokSasya sakalakarmakSayasya mArga upAyo, natu mArgAH, tato bhinnalakSaNAnAM darzanAdInAM trayANAM samuditAnAmeva mArgatvaM, na tu pratyekamityayamarthaH / mArga ityekavacanaprayogastAtparyasiddhaH, ayameva vAkyArthaH atraivArthe pramANasAdhyasaMzayAdinivRttiH pramitiH / ___ kaH punarayamApta iti ceducyate / AptaH pratyakSapramitasakalArthave sati paramahitopadezakaH / pramitelyAdAvevocyamAne zrutakevalidhvativyAptiH, teSAmAgamapramitasakalArthatvAt / ata uktaM pratyakSeti / pratyakSapramitasakalArtha ityetAvaducyamAne siddheSvativyAptiH, ata uktaM parametyAdi / paramaM hitaM niHzreyasam / tadupadeza eva arhataH prAmukhyena pravRttiH / anyatra tu praznAnurodhAdupasarjanatveneti bhAvaH / naivaM vidhaH siddhaparameSThI, tasyAnupadezakatvAt / tato'nena vizeSaNena tatra nAtivyAptiH / AptasadbhAve pramANamupanyastaM / naiyAyikAdyabhimatAnAmAptAbhAsAnAmasarvajJatvAtpratyakSapramitetyAdivizeSaNenaiva nirAsaH / nanu naiyAyikAbhimata AptaH kathaM na sarvajJaH ! iti ceducyate tasya jJAmasyAsvaprakAzakatvAdekatvAcca vizeSaNabhUtaM svakIyaM jJAnameva na jAnAtIti tadviziSTamAtmAnaM sarvajJo'hamiti kathaM jAnIyAt ? evamanAtmajJoyamasarvajJa eva / prapaMcitaM ca sugatAdInAmAptAbhAsatvamAptamImAMsAvivaraNe zrImadAcAryapAdariti viramyate / vAkyaM tu taMtrAM. tarasiddhamiti neha lakSyate / __ atha koyamartho nAma ? ucyate / artho'nekAMtaH / artha iti lakSyanirdezaH, abhidheya iti yAvat / anekAMta iti lakSaNakathanaM / aneke
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 sanAtana jaina graMthamAlAyAM aMtA dharmAH sAmAnyavizeSaparyAyA guNA yasyeti siddho'nekAMtaH / tatra sAmAnyamanuvRttasvarUpaM, taddhi ghaTatvaM pRthubudhnodarAkAraH, gotvamiti svAsnAdimatvameva / tasmAnna vyaktitotyaMtamanyannityamekamanekavRtti / anyathA " na yAti na ca tatrAste na pazcAdasti nAzavat / jahAti pUrvaM nAdhAramaho vyasanasaMtatiH " // iti diGnAgadUSaNa dUSitagaNaprasaraprasaMgAt / pRthubudhnodarAkArAdidarzanAnaMtarameva ghaTo'yaM gaurayamityAdyanuvRttapratyayasaMbhavAt / vizeSo'pi sthUlo'yaM ghaTaH sUkSma ityAdivyAvRttapratyayAvalaMbanaM ghaTAdisvarUpameva / tathA cAha bhagavAnmANikyanaMdibhaTTArakaH " sAmAnyavizeSAtmA tadarbha : " iti / 1 paryAyo dvividhaH, ardhaparyAyo vyaMjanaparyAyazceti / tatrArthaparyAyo bhUtatva bhaviSyattvasaMsparzarahita zuddha vartamAnakAlatvAvacchinnaM vastusvarUpaM / tadetadRjusUtranayaviSayamAmanaMtyabhiyuktAH / etadekadezAvalaMbinaH khalu saugatAH kSaNikavAdinaH / vyaMjanaM vyaktiH, prvRttinivRttinibNdhnjlaa| nayanAdyarthakriyAkAritvaM / tenopalakSitaH paryAyo vyaMjanaparyAyo- mRdAdeH piMDasthAsakozakusUlaghaTakapAlAdayaH paryAyAH / yAvadravyabhAvinaH sakalaparyAyAnuvartino guNAH / vastutvarUparasagaMdhasparzAdayaH / mRdravyasaMbaMdhino hi vastutvAdayaH piMDAdiparyAyAnanuvartate, na tu piMDAdayaH sthAsAdIn / tata eva paryAyANAM guNebhyo bhedH| yadyapi sAmAnyavizeSau paryAyau tathApi saMketa prahaNanibaMdhanasya zabdavyavahAraviSayatvA (dA) gamaprastAva tayoH pRthanirdezaH / tadanayeoguNaparyAyayAdravyamAzrayaH " guNaparyayavad dravyaM" iti AcAryAnuzAsanAt / tadapi sattvameva "sattvaM dravyaM" ityAkarajavacanAt / tadapi jIvadravyamajIvadravyaM ceti saMkSepato dvividhaM / dvayamapyetadutpacivinAzasthitiyogi "utpAdavyayatrauvyayuktaM sat" iti nirUpaNAt / *
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| tathA hi,jIvadravyasya svargaprApakapuNyodaye sati manuSyasvabhAvasya vyayaH, devasvabhAvasyotpAdaH, caitanyasvabhAvasya dhrauvyamiti, jIvadravyasya sarvathaikAMtarUpatve punnyodyvaiphlyprsNgaat| sarvathA bhede puNyavAnanyaH phalavAnanya iti puNyasaMpAdanavaiyarthaprasaMgAt paropakArasyApyAtmasukRtArthameva pravarttamAnattvAt / tasmAjjIvadravyarUpeNAbhedaH / manuSyaparyAyadevaparyAyarUpeNa bheda iti pratiniyatanayanirastavirodhau bhedAbhedau prAmANikAveva / tathaivAjIvadravyasya mRdrvyasyApi mRdaH piMDAkArasya vyayaH, pRthubudhnodarAkArasyotpAdaH, mRdrUpasya dhruvatvamiti, siddhamutpAdAdiyuktatvamajIvasya / svAmisamaMtabhadrAcAryAbhimatamatAnusArI vAmanopi sadu. padezAtprAktanamajJAnasvabhAvaM haMtumuparitananayamarthajJAnasvabhAvaM svIkatuM ca yaH samartha AtmA sa eva zAstrAdhikArItyAha "na zAstramasadvyeSvarthavat' iti / tadevamanekAMtAtmakaM vastu pramANavAkyaviSayatvAdarthatvenAvatiSThate / tathA ca prayogaH, sarvamanekAMtAtmakaM, sattvAta, yaduktasAdhyaM na tannoktasAdhanaM yathA gaganArAvaMdamiti / ___ nanu yadyapyaraviMdaM gagane nAstyeva tathApi sarasyastIti tato na sattvahetuvyAvRttizcattarhi tadetadaraviMdamAdhikaraNavizeSApekSayA sadasadAtmakamanekAMtamityanvayadRSTAMtatvaM bhavatava pratipAditamiti saMtoSTavyamA. yuSmatA / udAhRtavAkyenApi samyagdarzanajJAnacAritrANAM mokSakAraNatvameva na saMsArakAraNatvamiti viSayavibhAgena kAraNAkAraNAtmakatvaM pratipadyate / sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAt / evaM pramANasiddha. manekAMtAtmakaM vastu / __ nayA vibhajyaMte, nanu koyaM nayo nAma? ucyate / pramANagrahItArthaikadezagrAhI pramAturabhiprAyavizeSo nayo "nayo jJAturabhiprAyaH" ityabhidhAnAt / sa nayaH saMkSepaNa dvedhA-dravyArthikanayaH paryAyArthikanayazceti / tatra dravyArthikanayaH dravyaparyAyarUpamekAnekAtmakamanekAMtaM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jaina graMthamAlAyAM pramANapratipannamarthaM vibhajya paryAyArthikanayaviSayasya bhedasyopasarjanabhAvanAvasthAnamAtramabhyanujAnansvaviSayaM dravyamabhedameva vyavahArayati nayAMtaraviSayasApekSaH sannaya ityabhidhAnAt / yathA suvarNamAnayeti / atra dravyArthikanayAbhiprAyeNa suvarNadravyAnayanacodanAyAM kaTakaM kuMDalaM keyUraM copanayannupanetA kRtI bhavati, suvarNarUpeNa kaTakAdInAM bhedAbhAvAt / dravyArthikanayamupasarjanIkRtya pravartamAnaM paryAyArthikanayamavalaMbya kuMDalamAnayetyukte na kaTakAdau pravartate, kaTakAdiparyAyasya tato bhinnatvAt / tato dravyArthikanayAbhiprAyeNa suvarNa syAdekameva / paryAyArthikanayAbhiprAyeNa syAdanekameva / krameNobhayanayAbhiprAyeNa syAdekamanekaM ca / ra yugapadubhayanayAbhiprAyeNa syAdavaktavyaM / yugapatprAptena nayadvayena viviktasvarUpayorekattrAnekatvayorvimarzAbhAvAt / na hi yugapadupanatena zabdadvayena ghaTasya pradhAnabhUtayo rUpatvarasatvayorviviktasvarUpayoH pratipAdanaM zakyaM / tadetadavaktavyasvarUpaM tattadabhiprAyairupanatenaikasvAdinA samucitaM syAdekamavaktavyaM, syAdanekamavaktavyaM, syAdekAnekamavaktavyamiti syAt / saiSA nayaviniyogaparipATI saptabhaMgItyucya - te / bhaMgazabdasya vastusvarUpabhedavAcakatvAt / saptAnAM bhaMgAnAM samAhAraH saptabhaMgIti siddheH / nanvekatra vastuni saptAnAM bhaMgAnAM kathaM saMbhava iti cet, yathaikasmin rUpavAn ghaTaH rasavAn gaMdhavAn sparzavAniti pRthagvyavahAranibaMdhanA rUpatvAdisvarUpabhedAH saMbhavati tathaiveti saMtoSTavyamAyuSmatA / evameva paramadravyArthikanayAbhiprAyaviSayaH paramadravyasattA, tadapekSayaikame vAdvitIyaM brahma, neha nAnAsti kiMcana, sadrUpeNa cetanAnAmacetanAnAM ca bhedAbhAvAt, bhede tu sadvilakSaNatvena teSAmasattvaprasaMgAt / RjusUtranayastu paramaparyAyArthikaH / sa hi bhUtatvabhaviSyatvA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ myAthadIpikA / 43 bhyAmaparAmRSTaM zuddhavartamAnakAlAvacchinnaM vasturUpaM parAmRzati / tannayAbhiprAyeNa bauddhAbhimatakSaNikatvasiddhiH / ete bayAbhiprAyAH sakalasvaviSayAzeSAtmakamanekAMtaM pramANaviSayaM vibhajya vyavahArayati / syAdekameva dravyAtmanA vastu, no nAnA / syAnnAnaiva paryAyAmano naikamiti / tadetatpratipAditamAcAryasamaMtabhadrasvAmibhiH " anekAMteo'pyanekAMtaH pramANanayasAdhanaH / anekAMtaH pramANAtte tadekAMtorpitAnnayAt // 1 // " iti / aniyatAnekadharmavadvastuviSayatvAtpramANasya niyataikadharmavadvastuSiSayatvAcca nayasya / yadyenAmArhatIM saraNimuhuMdhya sarvathakamevAdvitIyaM brahma neha nAnAsti kiMcana, kathaMcidapi nAnA netyAgrahaH syAttadetadarthAbhAsaH / etatpratipAdakamativacanamAgamAbhAsaH, pratyakSeNa satyaM bhidA tatvaM bhidetyAdinAgamena ca bAdhitaviSayatvAt / sarvathA bheda eva na kathaMcidapyabheda ityatrApyevameva vijJe, sadrUpeNApi bhede'sata : arthakriyAkAritvAsaMbhavAt / nanu pratiniyatAbhiprAyagocaratayA pRthagAtmanAM parasparasAhacaryAnapekSANAM mithyAbhUtAnAmekatvAdInAM dharmANAM sAhacaryalakSaNasamudAyo'pi mithyaiveti cattadaMgIkurmahe, parasparopakAryopakArakabhAvaM vinA svataMtratayA nairapekSyA - pekSAyAM paTasvabhAvavimuktasya taMtusamUhasya zItanivAraNAdyarthakriyAvadekatvAmekatvAnAmarthakriyAyAM sAmarthyAbhAvAtkathAMcinmithyAtvasyApi saMbhavAt / taduktamIptamAmAMsAyAM svAmisamaMtabhadrAcAryaiH / "mithyAsamUho mithyAcenna mithyaikAMtatAsti naH / nirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastuto'rthakRt // 1 // iti / tato nayapramANAbhyAM vastusiddhiriti siddhaH siddhAMta: / iti paryAptamAgamapramANaM / iti tRtIyaH prakAzaH / iti zrIparamArhatAcAryadharmabhUSaNayativiracitA nyAyadIpikA samAptA /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ naye niyama / - sanAtanajenagraMthamAlAmeM saba graMtha bhASATIkAsahita aura cunnIlAlajainagraMthamAlAmeM kevala bhASA ke chapeMge / aba aMka na nikAlakara pUre graMtha chapeMga aura 1) ru. DipAjiTakA bhejakara pakke grAhaka bananebAloMko graMtha taiyAra hotehI sanAtanajainagraMthamAlAke paunI kImatase aura cunnIlAlajainagraMthamAlAke AdhI kImatase saba graMtha vI. pI. dvArA bhejate raheMge / ajainI asamartha vidvAnavidyArthiyoMko binAmUlya / pahileke chape saMskRta graMtha bhI pakke grAhakoMko paunI kImatase bheje jAyage / aura___ jo mahAzaya ekamusta 50) rupaye dAna karake isa saMsthAke sthAyI sahAyaka baneMge, unheM abase chapanevAle hara eka graMthakI eka eka prati vinAmUlya poSTejamAtrake vI. pI. se bhejI jaaygii| vikrayArtha taiyAra graMtha / AptaparIkSAsaTIka va patraparIkSA mUla 2) samayaprAbhRta do saMskRtaTIkAsahita 5) tattvArtharAjavArtikapUrvArddha 5) uttarArddha 5) pUrNa 9) AptamImAMsAbhASya TIkA aura pramANaparIkSAsahita 2) zabdArNavacaMdrikA (saTIka jaineMdravyAkaraNa) 5) zandAnuzAsana (zAkaTAyanalaghuvRtti) 1 khaMDa 2) jaineMdraprakriyA pUjyapAda guNanaMdikRta 1) zAkaTAyanadhAtupATha 14) jinazataka saMskRta bhASA do TIkAsahita // ) dharmaratnodyota dohe caupAI 1) dharmapraznottara (praznottarazrAvakAcAra) vacanikA 2) mahAvIracaritra ) nyAyadIpikA mUla / ) parIkSAmukha hiMdI aura baMgAnuvAda sahita / ) saMskRtapravezinI chaparahI hai| pannAlAla jaina mahAmaMtrI-mAratIyajainasiddhAMtaprakAzinIsaMsthA, Thi0 madAgina jainamaMdira poSTa-banArasa siTI /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sNskRtprveshinii| vidita ho ki vartamAnake samasta vidvAnoMne nizcaya kiyA hai ki-jabataka prAcIna saMskRta sAhityakA punaruddhAra va pracAra na hogA tabataka hamAre dezakI, samAjakI unnati honA duHsAdhya hai| isaliye aneka vidvAna saMskRta sAhityake pracArArtha prAcIna kaThina sAdhanoMkI jagaha naye 2 DhaMgakI pustakeM raca raca kara saMskRta sAhityakI unnati karanene lage haiM bhAratIyajainasiddhAMta prakAzinI saMsthA va jainamitramaMDalIne bhI saMskRta vidyAkI unnati karanevAle naye 2 graMtha prakAzita karanekA prayatna karanA prAraMbha kiyA hai / aneka mahAzaya prAcIna vyAkaraNoMkI paddhatiko kliSTa va raTaMta vidyA samajhakara saMskRtavidyA paDhane meM pazcAtpada ho jAte haiM isaliye saMskRtameM sugamatAse praveza karAnekeliye hamane Ajataka chapehuye samasta vyAkaraNa saMbaMdhI graMthoMkA maMthana karake yaha saMskRtapravezinI nAmakI pustaka navIna paddhatise bahuta hI sugamarItise banavAkara prakAzita kI hai| isake paDhanemeM vyAkaraNake kaThina sUtra va niyamAdi kucha bhI raTane nahiM paDate / isameM Aye huye kucha zabda va dhAtuoMkA artha manana karane mAtrase hI saMskRtameM anubAda karanA, saMskRta bhASAmeM vArtAlApa karanA va saMskRta kAvyoMkA paThanapAThana bahuta hI sugama ho jAtA hai| vizeSatA isameM yaha hai ki-kyA lar3ake kyA strI kyA vRddhapuruSa saba hI binA guruke ise paDhakara saMskRta sAhityameM praveza kara sakate haiN| jinako saMskRtameM vArtAlApa, saMskRtase bhASA va bhASAse saMskRtameM anubAda karanA vA saMskRtake baDe 2 kAvya paDhane hoM athavA baMgAla bihAra uDIsA Adi saMskRta yUnivarsiTiyoMmeM vyAkaraNa kAvyakI madhyamA parIkSA denA ho tathA saMskRtake sAtha iMTresa eph0 e0 bI0 e0 parIkSA denA ho, ve sabase pahile isa pustakako paDha leM, unake liye saMskRtakI ye saba parIkSAyeM sugama ho jAyagI / mUlya prathama bhAgakA 1) ru0 dUsare bhAgakA 1) ru0 milanekA patAmainejara-jaina mitramaMDalI, po0 bAghabAjAra, klkttaa|