Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayanaya sarvajJatA aura adhyAtma bhAvanA nizcayanayakI dRSTise sarvajJatAkA paryavasAna AtmajJatAmeM hotA hai, vaha pratipAdana A0 kundakundane niyamasAra ( gA0 158 ) meM kiyA hai / usakA vivecana maiMne apane 'jaina-darzana' granthameM kiyA hai / usa sambandhameM kucha vicAraNIya mudde isa prakAra haiM nizcayanayakI dRSTise jo paryavasAnakA AtmajJatAmeM kiyA gayA hai usa sambandhameM yaha vicAra bhI Avazyaka hai ki nizcayanayakA varNana svAzrita hotA hai| nirAkAra yAnI mAtra caitanya jaba taka svIkAra rahatA hai taba taka vaha darzana hai aura jaba vaha sAkAra jJAna arthAt jJeyAkAra banatA hai taba vaha jJAna kahalAtA hai| aba prazna yaha hai ki nizcayanayakI dRSTimeM jJAna svase bhinna kisI para padArthako jAnatA hai kyA? aura yadi jAnatA hai to usakA yaha parakA jAnanA kyA parAzrita kahA jAkara vyavahArakI sImAmeM nahIM AyagA ? isa praznake uttarameM apanI dArzanika prakriyAse Upara uThakara A0 kundakundakI dRSTise hI vicAra karanA hogA / jahA~ kahIM thor3A bhI para padArthakA Azraya AyA ki vaha sthiti nizcanayayakI sImAse bAhara ho jAtI hai| samaya prAbhUtare meM hI jJAna, darzana aura cAritrake guNabhedako bhI vyavahAranayameM hI DAla diyA hai "vavahAreNuvadissai NANisma carittadaMsaNaM gANaM / NaviNAMNaM Na carittaM Na daMsaNaM jANago suddho // " arthAt cAritra, darzana aura jJAnakA upadeza vyavahAranayase hai / nizcayanayase na jJAna hai, na caaritr| aura na darzana hI hai, yaha to zuddha jJAyaka hai| jahA~ taka dravyake pariNamanakI bAta hai, vaha eka dravyameM eka samayameM eka hI hotA hai| vaha bhI usake apane nija utpAdavyayadhrauvyAtmaka mala svabhAvake kAraNa / dravya cAhe zaddha yA azuddha isa pariNAmI svabhAvake kAraNa vaha pratikSaNa pUrvaparyAyako chor3akara naI paryAyako dhAraNa karatA huA atItase vartamAna hotA huA Age bar3hatA calA jA rahA hai / Atmadravya eka akhaNDa dravya hai / vaha bhI isI dhruva niyamake anusAra pratikSaNa pariNAmI hai / usake isa eka vartamAnakAlIna pariNamanako jJAna, darzana, sukha aura cAritra Adi aneka guNamukhoMse dekhA jAtA hai / samasta guNoMmeM eka caitanya jAgrat rahatA hai / vahI eka caitanyajyoti sabhI guNoMmeM prakAzamAna hai - kundakunda usI jyotiko 'zuddha jJAyaka' zabda se kahate hai| jJAna aura darzanameM bhI yahI jJAyakajyoti pravaha mAna hai / jaba yaha jyoti sva se bhinna kisI jJeyako prakAzita karatI hai taba jJAna kahI jAtI hai aura jaba mAtra svako prakAzita karatI hai taba darzana kahalAtI hai| yAnI isa jyotimeM 'jJAna' saMjJA parake prakAzakatvase AtI hai| aba vicAra kIjiye ki jo nizcayanaya apane guNa-guNIbhedako bhI sahana nahIM karatA vaha paraprakAzakatvase AnevAlI 'jJAna' isa saMjJAko 'caitanya' meM kaise svIkAra kara sakatA hai ? dUsare zabdoMmeM vaha 'jJAyaka' ko 'zaddha jJAyaka' mAnanA cAhatA hai / AtmA jaba taka vibhAvapariNati karatA hai taba taka usake aneka yoga, upayoga aura vikalpa hote rahate haiM / kintu jaba vaha vibhAvadazA se svabhAva meM pahu~catA hai taba usakI pariNati eka hI hotI hai aura vaha hotI hai zuddha jJAyaka pariNati / siddha honeke prathama kSaNase anantakAla taka eka jaisI zaddha pariNati usakI hotI hai| taba yaha prazna uThatA hai ki yadi siddhakI anantakAla taka eka jaisI zuddha paryAya 1. 'svAzrito nizcayaH parAzrito vyavahAraH / ' -niyamasAra TIkA 2. gAthA 7 //
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ viziSTa nibandha : 361 banI rahatI hai to utpAda vyaya mAnane se kyA lAbha ? isakA sahaja samAdhAna yahI hai ki yaha to dravyakA mUlabhUta nija svabhAva hai ki vaha pratikSaNa utpAdavyayadhrauvyAtmaka ho / binA isake vaha 'sat' nahIM ho sktaa| usameM jo agurulaghuguNa hai usake kAraNa yaha na guru hotA hai aura na laghu, apane nijadravyatvako banAye rakhatA hai / utpAda vyaya kA yaha artha kabhI nahIM hai ki jo prathama samayameM hai vaha dvitIya samayameM na ho yA usase vilakSaNa hI ho, kiMtu usakA artha kevala itanA hI hai ki pUrvaparyAya vinaSTa ho aura uttara paryAya utpanna ho| vaha uttara paryAya sadRza, visadRza, ardhasadRza aura alpasadRza kaisI bhI ho sakatI hai / 'ho' itanA hI vicAraNIya hai, 'kaisI ho' yaha sAmagrIpara nirbhara karatA hai / anantakAla taka eka jaiso zuddha avasthA yadi rahatI hai to raho isameM unake siddhatvakI koI kSati nahIM hai / tAtparya yaha ki jisa prakAra vibhAva avasthAmeM usake vicitra azuddha pariNamana hote the usa prakAra svabhAva avasthAmeM nahIM hote / svabhAva eka hI hotA hai aura zuddhatA bhI eka hI hotI hai / to kyA zuddha avasthAmeM AtmA jJAnazanya ho jAtA hai ? isa praznakA zuddha nizcayanayase yahI uttara ho sakatA hai ki caitanyake pariNAmI hote hue bhI vaha avasthA nahIM honI cAhie jisameM para kI apekSA ho / jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi bheda bhI zuddha nizcayanaya kI dRSTi meM nahIM hai| vaha to eka akhaNDa citpiNDako dekhatA hai / 'AtmAke jJAnadarzana Adi guNa haiM' ise vaha bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyArthika mAnatA hai / tathA 'kevalajJAnAdirUpa jIva hai' ise vaha nirupAdhi guNaguNyabheda viSayaka azuddha nizcayanaya samajhatA hai / sArAMza yaha hai ki zuddha nizcayanaya kI dRSTimeM kisI bhI prakAra kA bheda yA azuddhatA nahIM rhtii| isa dRSTise jaba socate haiM to jisa prakAra varNAdi AtmAke nahIM hai usI prakAra rAgAdi bhI AtmAke nahIM hai aura guNasthAna paryanta samasta jJAnAdi bhAva bhI AtmAke nahIM haiN| isI dRSTise yadi 'jANadi passadi' kA vyAkhyAna karanA ho to prathama to 'jJAna aura darzana' ye bheda hI nahIM hoNge| kadAcit svIkAra karake caleM bhI, to inakA kSetra 'svasvarUpa' ho ho sakatA hai 'sva' ke bAhara nhiiN| para kA sparza karate hI vaha parAzrita vyavahAra kI maryAdAmeM jA phuNcegaa| jJAnakA para padArthako jAnanA yaha naya vyavahAra samajhatA hai, vaha svarUpajyoti hai, svanimagna hai, usakA parAzritatva vyavahAra hai| jainadarzanakI naya prakriyA atyanta durUha aura jaTila hai / isakA anyathA prayoga vastutattvakA viparyAsa karA sakatA hai / ataH jisa prakaraNameM vivakSAse jisa nayakA prayoga kiyA gayA hai usa prakaraNameM usI vivakSA se samasta paribhASAoM ko dekhanA aura lagAnA caahie| kisI eka paribhASA ko zuddha nizcayanayakI dRSTise lagAkara anya vyavahArakI paribhASAoMko pakar3akara gholaghAla karane meM jainazAsana kA yathArtha nirUpaNa nahIM ho sakatA, kintu viparyAsa hI hAtha lagatA hai / vyavahArakI dRSTi samayasArameM to eka azuddha dravya nizcayanayakA viSaya mAnakara bAkI pravartaka svabhAva yA parabhAva sabhI vyavahArake gaDDhemeM DAlakara unheM heya ataeva abhUtArtha kaha diyA hai / yahA~ eka bAta dhyAna meM rakhane kI 1. "bhedakalpanAsApekSo'zaddhadravyAthiko, yathA Atmano darzanajJAnAdayo guNAH / " (AlApa pa0, pR0 168) 2. "tatra nirupAdhiguNaguNyabhedaviSayako'zuddha nizcayaH, yathA kevalajJAnAdayo jIva iti / " ( AlApa pa0, pR0 177)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha hai| naigamAdi nayoM kA vivecana vastu tattvakI mImAMsA karanekI dRSTise hai jaba ki samayasAragata nayoM kA varNana adhyAtma bhAvanA ko paripuSTa kara heya aura upAdeya ke vicAra se sanmArgameM lagAne ke lakSyase hai| nizcaya aura vyavahArake vicArameM sabase bar3A khatarA hai-nizcayako bhatArtha aura vyavahArako abhUtArtha rahanekI dRSTiko na samajhakara nizcayakI tarapha jhuka jAne aura vyavahAra kI upekSA karane kaa| dUsarA khatarA hai kisI paribhASA ko nizcayase aura kisIko vyavahArase lagAkara ghola-ghAla karane kA / A0 amRtacandrane inhIM khataroMse sAvadhAna karane ke liye eka prAcIna gAthA uddhRta' kI hai jadi jiNamayaM pavajjaha to-mA vavahAraNicchae muyaha / jeNa viNA chijjaya titthaM aNNaNa Na taccaM / / arthAta yadi jinamata ko prApta hove to vyavahAra aura nizcayameM bhedako prApta nahIM honA, kisI eka ko chor3a mata baitthnaa| vyavahArake binA tIrtha kA uccheda ho jAyagA aura nizcayake binA tattvakA uccheda hogaa| kucha vizeSa adhyAtma premI jainadarzanakI sarvanaya saMtulana paddhatiko manameM na rakhakara kucha isI prakAra kA gholaghAla kara rahe haiN| ve eka paribhASA eka nayakI tathA dUsarI paribhASA dUsare nayakI lekara aisA mArga banA rahe haiM jo na to tattvake nizcaya meM sahAyaka hotA hai aura na tIrthakI rakSAkA sAdhana hI siddha ho rahA hai| udAharaNArtha-nimitta aura upAdAnakI vyAkhyAko hI le leN| nizcayanayakI dRSTise eka dravya dUsare dravyakA kucha nahIM karatA / jo jisa rUpase pariNata hotA hai vaha usakA kartA hotA hai / isakI dRSTise kumhAra ghar3ekA kartA nahIM hotA kiMtu mRtpiNDa hI vastutaH ghaTakA kartA hai, kyoMki vahI ghaTarUpase pariNata hotA hai / isakI dRSTimeM nimittakA koI mahattvakA sthAna nahIM hai kyoMki yaha naya parAzrita vyavahArako svIkAra hI nahIM karatA / vyavahAranaya parasApekSatA para bhI dhyAna rakhatA hai / vaha kumhArako ghaTakA kartA isaliye kahatA hai ki usake vyApArase mRtpiNDameMse vaha AkAra nikalA hai| ghaTameM miTTI hI upAdAna hai isako vyavahAranaya mAnatA hai| kintu kumbhakAra' vyavahAra vaha 'mRtpiNDa' meM nahIM karake kumhArameM karatA hai| 'ghaTa' nAmaka kAryakI utpatti mRtpiDa aura kumbhakAra donoM ke sannidhAnase huI pratyakSa siddha ghaTanA hai| kintu donoM nayoMke dekhane ke daSTikoNa jade-jade haiM / aba adhyAtmI vyakti kartatvakI paribhASA to nizcayanaya pakar3ate haiM aura kahate haiM ki haraeka kArya apane upAdAnase utpanna hotA hai, anya dravya anya dravyameM kucha nahIM kara sakatA / jisa samaya jo yogyatA hogI usa samaya vaha kArya apanI yogyatAse ho jaaygaa| aura isa prati samayako yogyatAko siddhi ke liye sarvajJatAkI vyAvahArika paribhASAkI zaraNa lete haiM / yaha sahI hai ki samantabhadra Adi AcAryoM ne aura isake pahile bhI bhUtabali AcArya ne isI vyAvahArika sarvajJatAkA pratipAdana kiyA hai aura svayaM kundakundane bhI pravacanasArameM vyAvahArika sarvajJatAkA varNana kiyA hai kintu yadi hama samantabhadra AdikI vyAvahArika sarvajJatAkI paribhASA lete haiM to kAryotpattikI kriyA bhI unhIM ke dvArA pratipAdita bAhya aura antaraMga ubhaya vidha kAraNoMse jAnanI cAhie / a kAryotpattikI prakriyA kundakundakI naizcayika dRSTise lete haiM to sarvajJatAkI paribhASAkI naizcayika hI mAnanI cAhie / eka paribhASA vyavahArakI lenA aura eka paribhASA nizcayakI pakar3akara gholaghAla karanese vastukA viparyAsa hI hotA hai| isI taraha vyAvahArika sarvajJatAse niyativAdako phalita karake use nizcayanayakA viSaya banAkara 1. samayaprA0 Atma0 gA0 14.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / viziSTa nibandha : 363 puruSArthako reDa mAranA tIrthocchedakI hI kakSAmeM AtA hai| tIrthaM pravartanakA phala yaha hai ki vyakti usakA Azraya lekara asat se sat, azubha se zubha, azuddha se zuddha aura tama se prakAza kI ora jAveM / parantu isa niyativAdameM jaba apane agale kSaNa meM parivartana karanekI zakyatA ho nahIM hai taba kisaliye tIrthaM dharmakA Azraya liyA jAya ? dIkSA, zikSA aura saMskArakA Akhira prayojana hI kyA raha jAtA hai ? isa taraha jinavarake durAsada nayacakrako nahIM samajhakara aura samagra jainazAsanakI sarvanayamayatA ke paripUrNa svarUpakA dhyAna nahIM karake kahIMkI IMTa aura kahIM kA ror3A lene meM na vastu tatvakI rakSA hai aura na tIrtha kI prabhAvanA 1 A0 kundakundako adhyAtmabhAvanA A0 kundakundane apane samaya prAbhRta meM adhyAtma bhAvanAkA varNana kiyA hai| unakA kahanA hai ki AtmasaMzodhana aura zuddhAtmakI prApti ke liye hameM isa prakArako bhAvanA karanI cAhie -- ki nizcayanaya bhUtArtha hai aura vyavahAranaya abhUtArtha hai / jisa gAthA' meM unhoMne vyavahArako abhUtArtha aura nizcayanayako bhUtArtha kI bAta kahI hai / usake pahilekI do gAthAoM meM ve AtmabhAvanA karane kI bAta kahate haiM / itanA hI nahIM, ve nizcayanaya se vyavahArakA niSedha karake nirvANakI prApti ke liye nizcayanayameM lona honekA upadeza karate haiM "evaM vavahAraNao paDisiddho jANa NicchayaNayeNa / NicchayaNayasallINA puna muNiNo pAvanti NivvANaM // " arthAt isa taraha nizcayanayakI dRSTise vyavahAranaya kA pratiSedha samajhanA cAhiye / nizcayanayameM lIna munijana nirvANa pAte haiM / isI taraha unhoMne aura bhI mokSamArgI sAdhakako jIvana-darzanakI tathA Atma-saMzodhanakI prakriyA aura bhAvanAe~ batAI haiM jinase cittako bhAvitakara sAdhaka zAntilAbha kara sakatA hai / parantu bhAvanAse vastusvarUpakA nirUpaNa nahIM hotA / vahI kundakunda jaba vastu svarUpakA nirUpaNa karane baiThate to pravacanasAra va paMcAstikAya kA samasta tattva varNana ubhayanaya samanvita anekAntadRSTise hotA hai / - samayaprA0 gA0 296 / bhAvanAko tattvajJAnakA rUpa denese jo viparyAsa aura khatarA hotA hai tathA usake jo kupariNAma hote haiM ve kisI bhI darzanake itihAsa ke vidyArthIse chipe nahIM / buddha ne strI Adise viraktike liye usameM kSaNika paramANupuMja svapnopama mAyopama zUnya Adi kI bhAvanA karanekA upadeza diyaa| pIche una eka-eka bhAvanAoMko tattvajJAnakA rUpa denese kSaNikavAda, paramANupuJjavAda, zUnyavAda Adi vAdoM kI sRSTi ho gaI aura pIche to unheM darzanakA rUpa hI mila gayA / jaina paramparAmeM bhI mumukSuoM ko anitya, azaraNa, azuci Adi 1. " vavahAro'bhUdattho bhUdattho desiho hu suddhaNao / bhUdatthamassido khalu sammAdiTThI havadi jIvo // ' 2. " NANamhi bhAvanA khalu kAdavvA daMsaNe carite ya / te puNa tiNidi AdA tamhA kuNa bhAyaNaM Ade // jo AdabhAvaNamiNaM Niccuvajutto muNI samAcaradi / so savvadukkhamokkhaM pAvadi-acireNa kAlena / " - samayaprA0 gA0 13. - samayaprA0 gA0 11 / 12.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha bhAvanAse cittako bhAvita karanekA upadeza diyA gayA hai| inheM anuprekSA saMjJA bhI isIliye dI gaI hai ki inakA bAra-bAra cintana kiyA jAya / anitya bhAvanAmeM vahI vicAra to haiM jo buddhane kahe the ki-jagat kSaNabhaMgura hai, azaci hai, svapnavata hai, mAyA hai, mithyA hai Adi / isI taraha strIse viraktike liye usameM 'nAgina, sarpiNI, narakakI khAna, viSabela' Adi kI bhAvanA karate haiM, para isase vaha nAgina yA sarpiNI to nahIM bana jAtI yA nAgina aura sarpiNI tI nahIM hai| jaise isa bhAvanAko tattvajJAnakA rUpa dekara vastuviparyAsa nahIM kiyA ja tA, usI kundakundako adhyAtma bhAvanAko hameM bhAvanAke rUpa meM ho dekhanA cAhiye, tattvajJAnake rUpameM nhiiN| unake tattvajJAnakA Thosa nirUpaNa yadi pravacanasAra aura paMcAstikAya Adima dekhaneko milatA hai to Atmazodhanako prakriyA samayasArameM / nizcaya aura vyavahAranayoMkA varNana vastu tattvake svarUpake nirUpaNase utanA sambandha nahIM rakhatA jitanA heyopAdeya vivecanase / 'strI kina-kina nimitta aura upAdAnoMse utpanna haI hai' yaha varNana adhyAtma bhAvanAoM meM nahIM milatA, kintu 'strIko hama kisa rUpameM dekheM jisase viSaya virakti ho, yaha prakriyA usameM batAI jAtI hai / ataH yaha viveka karane kI pUrI-pUrI AvazyakatA hai ki kahA~ vastu tattvakA nirUpaNa hai aura kahA~ bhAvanAtmaka varNana hai| majhe yaha spaSTa karane meM koI saMkoca nahIM hai ki kabhI-kabhI asatya bhAvanAoMse bhI satyakI prAptikA mArga apanAyA jAtA hai| jaise ki strIko nAgina aura sarpiNI samajhakara usase virakti karAnekA / antataH bhAvanA, bhAvanA hai, usakA lakSya vaijJAnika vastu tattvake nirUpaNakA nahIM hai, kintu hai apane lakSyakI prAptikA jabaki tattvajJAnake nirUpaNa kI dizA vastutattvake vizleSaNa pUrvaka varNana kI hotI hai / use amuka lakSya bane yA bigar3e yaha cintA nahIM hotI / ataH hameM AcAryoMkI vibhinna nayadRSTiyoMkA yathAvata parijJAna karake tathA eka AcAryako bhI vibhinna prakaraNoMmeM kyA vivakSA hai yaha samyak pratIti karake hI sarvanayamamaha sAdhya anekAnta tIrthakI vyAkhyAmeM pravatta honA caahie| eka naya yadi nayAntarake abhiprAyakA tiraskAra yA nirAkaraNa hai to vaha sunaya nahIM rahatA dunaMya banakara anekAntakA vighAtaka ho jAtA hai / bhUtabali, puSpadanta, umAsvAmI, samantabhadra aura akalaGkadeva Adi AcAryoMne jo jaina-darzanakA munivAdI pAyedAra nirbAdha tathA sudRr3ha bhUmikA nirUpaNa kiyA hai vaha yoM hI 'vyavahAra' kahakara nahIM ur3AyA jA sktaa| koI bhI dharma apane 'tattvajJAna' aura 'darzana' ke binA kevala naitika niyamoMke sivAya aura kyA raha jAtA hai / IsAIdharma aura islAmadharma apane 'darzana' ke binA Aja parIkSA pradhAnI mAnavako apanI ora nahIM khIMca / jaina-darzanane prameyako anekAnta rUpatA, usake darzanako 'anekAnta-darzana' aura usake kathanakI paddhati kA 'syAdvAda bhASA' kA jo rUpa dekara Aja taka bhI 'jIvitadarzana' kA nAma pAyA hai use 'vyavahAra' ke gaDDhe meM pheMkanese tIrtha aura zAsana kI sevA nahIM hogii| jaina-darzana to vastu vyavasthAke mala rUpameM hI likhatA hai ki "svaparAtmopAdAnApohanApAdyatvaM hi vastuno vastutvam / " arthAt svopAdAna yAnI svAstitvake sAtha hI sAtha para kI apekSA nAstitva bhI vastuke liye Avazyaka hai| yaha asti aura nAsti anekAnta darzanakA ka kha hai, jisakI upekSA vastu svarUpakI vighAtaka hogii| samyak niyativAdake samarthanameM upayoga karanA jainInayadRSTiko gaharAIse na samajhanekA hI pariNAma hai| AcArya amRtacandrane ThIka hI kahA ki-jinendradeva dvArA prarUpita nayacakrakA samajhanA atyanta kaThina hai| yaha dUdhArI talavAra hai| ise binA samajhe calAnevAlA vinAzakI ora hI jAtA hai| AcArya kundakundane
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / viziSTa nibandha : 365 anekoM sthaloM meM yaha spaSTa kiyA hai ki pariNAmI AtmA aura pariNAmI pudgala eka-dUsareke nimittase pariNamana karate haiM / yadi Atmadravya meM apaneko buddhipUrvaka acAritrase cAritrakI ora le jAnekI zakyatA yA avasarake upayoga karanekI pravRttiyogyatA ho to kyoM ye saba caritranirmANa aura jIvoddhArake prayatna Aja taka asaMkhya tIrthaMkaroM va AcAryoMne kiye ? ye to isIliye hue ki na mAlUma kisa nimittase kauna sulaTa jAya / kisakI upAdAnayogyatA kisa nimittase vikasita ho jaay| 'saba kArya upAdAna yogyatAse hote haiM' isameM kisIko vivAda nahIM hai parantu upAdAnayogyatAyeM sabameM mUlataH samAna honepara bhI unake vikAsako sAmagrI . aneka hotI haiM / jisakI yogyatA ke vikAsa ke lie jo sAmagrI phiTa (anukUla) baiTha jAtI hai usase usa yogyatAvikAsa ho jAtA hai / isIlie svayaM AcArya kundakunda' ne aneka nayadRSTiyoMse AtmAkA varNana karake svakartRtva kI zakyatA aura avasarakA vicAra karake kaSAyatyAga aura satpravRtti meM prayatna karanekA upadeza diyA hai / 'puruSArtha se anAdikAlIna malina AtmA bhI dhIre-dhIre zuddha ho sakatI hai' yaha zakyatA unane svayaM svIkAra kI hai / AtmasvarUpa tIrthaMkara mahAvIrane upayukta sabhI kudRSTiyoMse Upara uThakara kevalajJAnase AtmAkA yathArtha sAkSAtkAra kiyA aura batAyA ki jagatkA pratyeka dravya apane mUlasvarUpako anAdise rakhatA AyA hai aura anantakAla taka rakhegA, usake mUlasvarUpakA kabhI samUla vinAza nahIM ho sktaa| isa taraha apanI anAdi-ananta paramparAse vaha nitya yA dhruva hokara bhI pratikSaNa apanI pUrva paryAyako chor3atA hai aura navIna uttara paryAyako grahaNa karatA huA paryAyoMkI dhArAmeM pravahamAna hai / koI bhI dravya isakA apavAda nahIM hai / AtmA jar3a padArthoMse bhinna svatantra dravya hai / vaha caitanyamaya hai aura asaMkhya parivartana karanepara bhI vaha apane caitanyasvarUpako nahIM chor3atA / usake jitane bhI pariNamana hue haiM yA hoMge ve sabhI caitanyamaya hoNge| vahI anAdikAla se azuddha huA calA A rahA hai aura vahI zuddha hogA / usakI caitanyadhArA meM sAmagrI ke anusAra asaMkhya prakArake pariNamana hote rahate haiM / niyata aniyata tattvavAda isameM itanA niyata hai ki 1 - saMsAra meM jitane dravya haiM - yAnI ananta Atmadravya, ananta pudgala paramANu dravya, asaMkhyakAlANu dravya, eka adharma dravya aura eka AkAza dravya inakI saMkhyA meM nyUnAdhikatA nahIM ho sakatI / na kisI naye dravyakI utpatti hogI aura na kisI maujUdA dravyakA samUla vinAza hI, anAdikAlase itane hI dravya the, haiM aura anantakAla taka raheMge / 2- pratyeka dravya apane nija svabhAvake kAraNa purAnI paryAyako chor3atA hai, naI paryAyakA grahaNa karatA hai aura apane pravAhI sattvakI anuvRtti rakhatA hai / dravya cAhe zuddha yA azuddha isa parivartanacakrase achUtA nahIM raha sakatA / koI bhI kisI bhI padArthake utpAda aura vyaya rUpa isa parivartanako roka nahIM sakatA aura na itanA vilakSaNa pariNamana hI karA sakatA hai ki vaha apane maulika satvako hI samApta kara de aura sarvathA ucchinna ho jAya / 1. AcArya kundakundake nizcaya vyavahArake svarUpake liye dekhiye lekhakakA 'jaina-darzana' nAmaka maulika grantha /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha 3 - koI bhI dravya kisI sajAtIya yA vijAtIya dravyAntararUpase pariNamana nahIM kara sakatA / eka vetana na to acetana ho sakatA hai aura na cetanAntara hI bana sakatA hai| vaha cetana vahI cetana rahegA / 4- jisa prakAra do yA aneka pudgala paramANu milakara eka saMyukta samAna skandha rUpa paryAya utpanna kara lete haiM, usa taraha do cetana yA anya dharmAdidravya milakara saMyuktaparyAya utpanna nahIM kara sakate / 5 - pratyeka dravyakI apanI mUla dravya zaktiyA~ aura yogyatAyeM samAna rUpase nizcita haiM / unameM heraphera nahIM ho sakatA / koI naI zakti kAraNAMtara se aisI nahIM A sakatI jisakA astitva usa dravya meM na ho / isI taraha koI dravyazakti sarvathA vinaSTa nahIM ho sakatI / 6 - dravyazaktiyoM ke samAna honepara bhI amuka cetana yA acetanameM sthUla paryAya sambandhI amuka yogyatAyeM bhI niyata haiM / unameM jisakI sAmagrI mila jAtI hai usakA vikAsa ho jAtA hai / jaise pratyeka pudgalANu meM pudgalakI sabhI dravya yogyatAyeM rahanepara bhI miTTI ke pudgala hI sAkSAt ghar3A bana sakate haiM, kaGkar3oMke pudgala nahIM / taMtuke pudgala hI sAkSAt kapar3A bana sakate haiM miTTIke pudgala nahIM, yadyapi ghar3A aura kapar3A donoM hI pudgalakI paryAyeM haiM / hA~, kAlAntara meM badalate hue miTTI ke pudgala bhI kapar3A bana sakate haiM aura tantuke pudgala bhI ghdd'aa| tAtparya yaha ki saMsArI jIva aura pudgaloMkI apanI-apanI dravya zaktiyA~ samAna honepara bhI amuka sthUla paryAya meM amuka zaktiyA~ ho sAkSAt vikasita 'sakatI haiM, zeSa zaktiyA~ bAhya sAmagrI milanepara bhI tatkAla vikasita nahIM ho sakatIM / 7- yaha niyata hai ki usa dravyakI usa sthUla paryAya meM jitanI paryAya yogyatAyeM haiM unameMse hI jisakI anukUla sAmagrI milatI hai usakA hI vikAsa hotA hai zeSa tatparyAyayogyatAyeM dravyakI mUla yogyatAoMkI taraha sadbhAvameM hI banI rahatI haiM / 8 - yaha bhI niyata hai ki agale kSaNameM jisa prakAra sAmagrI upasthita hogI, dravyakA pariNamana usase prabhAvita hogA / isI taraha sAmagrIke antargata jo bhI dravya haiM unake pariNamana bhI isa dravyase prabhAvita hoMge / jaise ki oNksIjanake paramANuko yadi hAiDrojanakA nimitta mila jAtA hai to donoMkA jala rUpase pariNamana ho jAyagA anyathA jaisI sAmagrI milegI usa rUpase ve pariNamana ho jAyeMge / jaina-darzanane 'vastu kyA hai, yaha jo paryAyoMkA utpAda aura vyaya hai usameM nimitta upAdAnakI kyA sthiti hai' ityAdi samasta kAryakAraNabhAva, unake jAnanekI kyA paddhati ho sakatI hai ? isa samasta jJApakatatvakA pUrA-pUrA nirUpaNa kiyA hai| isa kAraNa tattva aura jJApaka tattvameM bhAvanAkA sthAna nahIM hai / isameM lo kaThora parIkSA aura vastu sthitike vizleSaNakI paddhatikA prAmukhya hai / ataH jahA~ vastu tattvakA nirUpaNa ho vahA~ darzanakI prakriyAse usakA vivecana kIjiye aura utpanna tathA jJApita vastumeM kisa prakArakI bhAvanA yA citanase hama rAgadveSase vItarAgatAkI ora jA sakate, isa adhyAtma bhAvanAko samayasArase parakhie / bhAvanA aura darzanakA apanA-apanA nizcita kSetra hai use eka dUsarese na milAie /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra vANI tIrthaMkara mahAvIrane bihArakI puNyabhami vaizAlImeM Ajase 2557 varSa pUrva janma liyA thaa| tIsa varSakI bharI javAnI meM rAjavaibhavako lAta mAra ve AtmasAdhanAmeM lIna hue the, vyaktikI mukti aura zAntikA mArga khojaneke lie / bAraha varSakI sudIrgha ( lambI) tapasyAke bAda unheM kevalajJAna prApta huaa| unhoMne dharmakA sAkSAtkAra kiyaa| usake bAda lagAtAra 30 varSa taka ve bihAra, ur3IsA, baMgAla aura uttarapradeza AdimeM satata pAda vihArakara dharmopadeza dekara sarvodayatIrthakA pravartana karate rhe| vIrabhami aura vardhamAna jile tIrthaMkara mahAvIrakI yazogAthAkA gAna apane nAmoM dvArA Aja bhI kara rahe haiN| ve tIrthakara the| tIrthakara janma-janmAntarase yaha saMkalpa aura bhAvanA rakhatA hai ki mujhe jo zakti, sAmarthya aura vibhUti prApta ho usakA eka-eka kaNa jagatke kalyANa va uddhArake lie arpita hai| ajJAnake andhakAra aura tRSNAke jAlameM par3e hue prANI kaise prakAza pAe~ aura kaise tRSNAke jAlako bhedakara sanmArgameM lageM, yaha unake jIvanakA pramukha lakSya hotA hai / vaha usa anubhUta dharma yA tIrthakA upadeza detA hai jisapara calakara usane svayaM jIvanakA carama lakSya pAyA hotA hai aura vaha khapA detA hai apaneko prANimAtrake uddhAra aura vizvake kalyANa meN| unhoMne apane sarvodaya tIrthakA upadeza usa samayakI janatAko bolI ardhamAgadhImeM diyA thA / ardhamAgadhI vaha bhASA thI jisameM Adhe zabda magadha dezakI bhASAke the jo mahAvIrakI mAtRbhASA thI aura Adhe zabda videha aMga, vaMga, kaliMga Adi aThAraha mahAjanapadoMkI mahAbhASAoM aura 700 laghu bhASAoMke the / yAnI unakI bhASAmeM sabhI boliyoMke zabda the / isakA kAraNa thA ki unheM una patita, zoSita, dalita aura abhidrAvita zadroM takako saddharmake amRtakA pAna karAnA thA jinane sadiyoMse dharmakA zabda nahIM sunA thaa| jo dharma to kyA manuSyatAse vaMcita the| jinako dazA pazuoMse bhI badatara thii| jo dharma vargavizeSameM kaida thA aura vargavizeSakI prabhutAkA mAtra sAdhana banA huA thA usa dharmakA dvAra jana-janake kalyANake lie unhIMko bhASAmeM upadeza dekara ina tIrthakarane kholaa| Aja prAntIya bhASAoMke nAmapara jhagar3anevAle hamalogoMko mahAvIra aura buddhakI usa lokabhASAkI dRSTikI ora dhyAna denekI AvazyakatA hai ki bhASA eka vAhana hai vicAroMko ddhonekaa| vaha utanA samRddha honA cAhie jisakA upayoga bahujana kara skeN| hindI aura hindustAnI tathA prAntIya bhASAoMke vivAdako hameM isI saMgrAhaka dRSTise hala kara lenA caahie| dhammo maMgalamukkiTTha ahiMsA saMjamo tvo| devA vi taM NamaMsaMti jassa dhamme sayA maNo / dharma utkRSTa maMgala hai| ahiMsA, saMyama aura tapa arthAt apanI icchAoMko nirodha karanA dharmakA mala rUpa hai / jisake jIvana aura manameM dharma A gayA use deva-zreSThajana bhI namaskAra karate hai| ahiMsAkI vyAkhyA karate hue unhoMne batAyA ki 'je ya aIyA, je ya paDuppannA, je yaha AyamissA arihaMtA bhagavaMtA savve te evamAikkhaMti evaM bhAsaMtti evaM pannaventi evaM parUventi savve pANA savve bhUyA savve jIvA savve sattA na haMtavvA na ajjAyetavvA na paridhetavvA na pariyAveyavvA na uddaveyavvA / esa dhamme suddhe nitie saase|'
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti -grantha arthAt jitane arihaMta yA tIrthaMkara ho cuke haiM, tathA hoMge ve saba eka hI bAta kahate haiM, eka hI bAta batAte haiM, eka hI dharmakA pratipAdana karate haiM, eka hI saddharmakI ghoSaNA karate haiM ki kisI prANI, kisI bhUta, kisI jIva yA kisI satva yAnI choTe-moTe sthAvara yA jaMgama kisI bhI jIvako na mAranA cAhie, na pakar3anA cAhie, na kaSTa pahu~cAnA caahie| yaha dharma zuddha hai, nitya hai aura zAzvata hai / aura unhoMne isa ahiMsAkI kasauTI kitane pyAre zabdoM meM batAI hai 'savve pANA piyAuyA suhasAyA dukkhapaDikUlA' arthAt sabhI prANiyoMko apanA jIvana pyArA hai, sabhI sukha-zAnti cAhate haiM aura sabhIko duHkha burA lagatA hai / aura -- 'jaha mama Na piMyaM dukkhaM jANihi emeva savvajovANaM' / jaise hameM duHkha acchA nahIM lagatA aise hI sabhI jIvoMko jAnoM / ataH 'savve jIvA vi icchaMti jIviDaM na marijjiraM / tamhA pANivahaM ghoraM NiggaMthA vajjiyaMti NaM // ' sabhI prANI jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA / ataH sabhI prakArake prANIvadha arthAt hiMsA se nirgrantha paraheja karate haiM usakA tyAga karate haiM / unhoMne sabhI prANiyoM meM AtmopamyakI bhAvanAko jagAte hue kahA - ' 'lumaMsi nAma sacceva jaM haMtavvaM ti mannasi tumaMsi nAma sacceva jaM ajjAveyavvaM ti manasi tumaM si nAma sacceva jaM pariyAveyavvaM ti mannasi' - bhadra puruSoM, jise tuma kaSTa denA cAhate ho vaha tumhIM ho, vaha tuma jaisA hI hai| jise tuma mAranA cAhate ho vaha tumhIM ho| jise tuma satAnA cAhate ho vaha tumhIM ho| jise tuma taMga tumhIM ho| yAnI jaba tuma kisIko mArane yA hiMsA karane ko taiyAra hote ho to tuma karate ho / jisa krodha, ahaMkAra, mAyA aura lobhake vazIbhUta hokara tuma hiMsA aura anya pApakAryoMmeM pravRtta hote ho ve sarvanAzake dvAra haiM 'ko ho pII viNAsei mANo viNayaNAsaNo / mAyA mittANi NAsei lobho savvaviNAsaNo // ' krodha mitratA yA prItikA nAza kara detA hai / mAna vinayako chinna-bhinna kara detA hai / mAyA mitrabhAvako naSTa kara detI hai aura lobha to sarvavinAzakArI hotA hai / ataH ina cAra antaraMga zatruoM ko - uvasameNa haNe kohaM mANaM maddavayA mAyamajjavabhAveNa lohaM saMtosao upazamabhAva arthAt kSamA yA zAntise krodhakA nAza kare, use jIte / vinaya yA komala bhAvanAoM se mAnakA mada cUra kare / saralatA yA Rju bhAvoMse mAyAko jIte aura santoSase lobhako jIte / karanA cAhate ho vaha svayaM apanI hiMsA jiNe / jiNe // unakI dharmopadezakI sabhAko samavasaraNa kahate haiM / samavasaraNa sama avasaraNa arthAt jisameM sabako samAna avasara ho / isIlie unakI sabhA meM zUdra, mAlI, korI, camAra, nAI, cAMDAla sabhI jAte the / unakI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / viziSTa nibandha : 369 sabhAmeM striyoMko bhI samAna sthAna thA aura zUdroMko bhii| itanA hI nahIM, pazu-pakSI bhI apanA jAtivirodha bhUlakara isa ahiMsAmUrti ke darzanakara eka jagaha baiThate the / unhoMne sabako dharmakA upadeza dete hue batAyA thA ki- brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra rUpase yaha varNavyavasthA samAjaracanA aura vyavasthAke lie apane guNa aura karmake anusAra hai / vaha janmanA nahIM hai, apane AcaraNa se hai / koI bhI zUdra sadAcAra dhAraNakara brAhmaNase bhI U~cA ho sakatA hai aura koI brAhmaNa bhI durAcAra ke kAraNa zUdra se bhI nIcA / ve kahate haiM "kammuNA baMbhaNo hoi kammuNA hoi khattiyo / vaso kammuNA hoi suddo havai kammuNA || " apane karma AcaraNa se hI brAhmaNa hotA hai, karmase hI kSatriya hotA hai, vaizya bhI karmase hotA hai tathA zudra bhI karma se hI banatA hai / unhoMne bAhyakriyAkAMDiyoM ko jhakajhorate hue kahA na vi muDieNa samaNo na oMkAreNa baMbhaNo / na muNI raNNavAseNa kusacIreNa Na tAvaso / koI mUr3a mur3A lene mAtrase zramaNa nahIM ho sakatA aura na oMkArake raTane se brAhmaNa hI / na jaMgalameM basa jAne se muni bana sakatA hai aura na mUMjakI rassI bA~dha lenese tapasvI hI / taba "samayAe samaNo hoi baMbhacereNa baMbhaNo / nANeNa muNI hoI taveNa hoi tAvaso | " samatA se zramaNa hotA hai / jisake jIvana meM zama- zAnti sama-samatvakI bhAvanA aura zrama svAvalambana kI pratiSThA ho vahI saccA zramaNa hai. brahmacaryaM se arthAt Atmadharma meM vicaraNa karane se brAhmaNa hotA hai na ki bAhya kriyAkAMDa se / jJAna se munI hotA hai aura icchAoMkA nirodha karanese tapasvI hotA hai / unhoMne sacce brAhmaNakI paribhASA karate hue kahA "jahA pommaM jale jAyaM novalippai vAriNA / evaM alittaM kAmehi taM vayaM bUma mAhaNaM // " jisa prakAra kamala jalameM utpanna hokara bhI usase lipta nahIM hotA usI prakAra saMsArameM rahakara jo kAmabhogoM meM lipta nahIM hotA vaha saccA brAhmaNa hai / aura isIlie mahAvIrake dharmase arjunamAlI aura harikezI cAMDAla jaise patitoMkA bhI uddhAra huA thA aura unheM dharmakSetra meM vahI darajA prApta thA jo gautama jaise sarvazreSTha brAhmaNa ko / jaba unake parama priya ziSya gautamane tIrthaMkara mahAvIrase gir3agir3Akara kahA - prabhu, merA uddhAra karo, tuma hI mujhe tAra sakate ho to unhoMne kahA thA- gautama, tuma svayaM hI apanA uddhAra kara sakate ho, koI kisIkA uddhAra karanevAlA nahIM hai| jaba taka tumhAre jIvanameM thor3A bhI parAvalambana hogA taba taka tuma parAdhIna rahoMge aura bandhanameM par3e rahoge / ve bole " purisA tumameva tuma mittaM ki bAhirA mittamicchasi / " bhavya puruSo, tuma svayaM apane mitra ho, bAhira mitra kahA~ DhU~Dhate ho ? 4-47
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha appA naI vaiyaraNI appA me kUDa saamlo| appA kAmaduhA gheNU appA me naMdaNaM vaNaM / / appA kattA vikattA ya suhANa duhANa ya / appA mittamamittaM ca duppaTTiya supaoi // AtmA hI naraka kI vaitaraNI yA kUTa zAlmalI vRkSa hai / AtmA hI svarga kI kAmadhenu aura naMdana vana hai / yaha AtmA hI apane sukha aura duHkha kA kartA aura bhoktA hai| koI anya Izvara isake puNya-pApa kA lekhAjokhA nahIM rakhatA aura na puNya-pApake phala bhogake lie svarga yA naraka bhejanevAlA hai| bure mArgapara calanevAlA AtmA ho zatru hai aura sumArga para calanevAlA AtmA hI mitra hai / _ 'saccaM logammi sArabhUyaM / ' satya hI saMsArameM sArabhUta hai| yaha thA unakA jIvana sUtra / samAja racanAkA AdhArabhUta sUtra batAte hue unhoMne aparigrahakA upadeza diyA aura batAyA ki "ghaNaghannapessavaggesu pariggaha vivjjnnN|" dhana-dhAnya aura naukara-cAkara Adike parigrahakA tyAga karanA hI sarvottama hai| pUrNa tyAga saMbhava na ho to kama se kama parigraha rakhakara jIvanako svAvalambI banAnA caahie| acauryavratako bhI samAja racanAkA AdhAra batAte hue kahA ki "taM appaNA na giNhaMti no vi giNhAvae paraM / annaM vA giNhamANaM pi nAnujANaMti saMjayA // " saMyamI puruSa svayaM dUsarekI vastuko grahaNa nahIM karate, na dUsaroM se curavAte haiM aura na corI karanevAle kI anumodanA hI karate haiN| unhoMne dUsaroMke vicAroM ke prati udAratA aura sahiSNutA vartaneke lie anekAntadRSTikI sAdhanAkA mArga sujhAyA kahA / yathA "jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na nnivvyii| tassa bhuvaNekkaguruNo Namo'NegaMtavAyassa / / " jisa vicArasahiSNutA ke pratIka anekAntadarzanake binA lokavyavahAra bhI nahIM calatA usa saMsArake ekamAtra guru anekAnta vAdako namaskAra ho|| isa taraha vicArameM anekAnta, AcAra meM ahiMsA, samAja racanAke lie acaurya, satya aura aparigraha tathA ina sabakI sAdhanAke lie brahmacaryakA upadeza dekara antima samayameM unhoMne apane pramukha ziSya gautamako lakSyakara jisa apramAdakA upadeza diyA thA vaha hai dumapattae paMDuyae jahA NivaDai rAigaNANa accAe / evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama mA pamAyae / jaise patajhar3ake samaya pIlA pattA jhar3a jAtA hai aise hI yaha manuSya-jIvana kSaNabhaMgura hai| gautama, eka kSaNa bhI prasAda na kr|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / viziSTa nibandha : 371 kusagge jaha osabiMdue thovaM ciTThai lambamANae / evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama mA pamAyae / jaise ghAsakI nokapara par3I huI osakI bUMda thor3e hI samaya ThaharatI hai aise hI manuSyoMkA jIvana hai na jAne kaba Dhalaka jaay| gautama, kSaNabhara bhI pramAda na kr| parijarai te sarIrayaM kesA paMDuramA havaMti te| se savvabale ya hAyai samayaM goyama mA pamAyae / terA zarIra jIrNa hotA jAtA hai / bAla paka gaye haiM / sArI zakti dhIre-dhIre vilIma hotI jA rahI hai / gautama, kSaNa bhara bhI pramAda na kara / "tiNNosi aNNavaM mahaM kiha puNa ciTThasi tiirmaago| abhitura pAraM gamittae samayaM goyama mA pmaaye||" gautama, tU sArA bhava samuda taira cukA / aba kinArepara Akara kyoM himmata hAratA hai-eka AkhirI chalAMga lagAo / gautama, kSaNa bhara bhI pramAda nahIM kro| yaho bhagavAn kI puNya dezanA hai "Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa" /