Book Title: Natyadarpan par Abhinav Bharati ka Prabhav
Author(s): Kaji Anjum Saifi
Publisher: Z_Aspect_of_Jainology_Part_3_Pundit_Dalsukh_Malvaniya_012017.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211251/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva kAjI aJjuma saifI AcArya abhinavagupta ke atulanIya jJAna evaM advitIya medhA kI pratIka abhinavabhAratI svayaM TokA hote hue bhI prakANDa pANDityapUrNa vivecana ke kAraNa svatantra nATyazAstrIya grantha se kama mahattvapUrNa nahIM hai| niHsandeha rAmacandra-guNacandra ne nATyadarpaNa kI racanA se pUrva usakA samyak AloDana kiyA hai| isI kAraNa usako vivecana-paddhati, tathyoM, mantavyoM aura vicAroM kA atyadhika prabhAva nATyadarpaNa para parilakSita hotA hai| yaha eka Azcaryajanaka tathya hai ki sampUrNa nATyadarpaNa meM kahIM bhI abhinavabhAratI kA nAma prApta nahIM hotA hai| 'nATaka' zabda kI vyutpatti ke prasaGga meM mAtra eka sthala para AcArya abhinava gupta ko nAmataH AlocanA prApta hotI hai | isase isa tathya kI bhI pratIti hotI hai ki rAmacandraguNacandra ne svagranthalekhana meM svatantra grantha-lekhana kI paramparA kA nirvAha kiyA hai, kisI kA andhAnukaraNa nahIM kiyaa| isaliye aneka sthaloM para unhoMne tathyoM ko navIna rUpa meM paribhASita aura prastuta karane kA saphala prayAsa kiyA hai| aise avasaroM para sAmAnyarUpeNa prAcIna paramparA aura svayaM se bhinna mata rakhane vAle AcAryoM ke vicAroM kA bhI unhoMne nirdeza kiyA hai| isake liye unhoMne 'kecid' Adi zabdoM kA prayoga kiyA hai / isI zailI meM katipaya aise mantavyoM kA bhI rAmacandra-guNacandra ne saGketa kiyA hai, jo abhinavabhArato meM bhI prastuta kiye gaye haiN| nATya-darpaNa meM aise uddharaNa nimnalikhita haiMnATyadarpaNa abhinavabhAratI 1. anye tu kAryArthamasahyasyApyarthasya sahana .... ."tena duSTo'pyartho'pamAnena bahumatIkRtaH / tadachAdanamAmananti / vivRtti pR0 84 pamAnakalaGkApavAraNAcchAdanamiti / nA0 zA0 bhAga-3 pR0 55-56 / 2. apare tu krodhAdeH prAptasya zamanaM dyutimAma- sAmarthyAtprazamanoyasya krodhAderarthasya prAptasyApi nanti / pUrvokta pR0 109 yatprazamanaM sA dyutiH / pUrvokta pR0 58 / 3. kecidasya dvAdazanetRkatvamAmnAsiSuH / pUrvokta yathA samavakAra iti dvaadshetyrthH| pUrvokta bhAga-2 pR0 109 pR0 444 / 4. kecit punaralpAkSaraM gAyatryAdikamardhasama-viSa- uSNik saptabhiH gAyatrI SaDbhiH bandhakuTilAni mAdikaM cAtra padyaM manyante / pUrvokta pR0 111 viSamAdhasamAni tAnyatra samavakAre samyagyojyA nIti / pUrvokta pR0 441 / 1. vivRti nA da0 pa. 0 25 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva 119 AcArya rAmacandra-guNacandra ne nATyadarpaNa meM anya AcAryoM ke matoM ko vipUla saGkhyA meM pradarzita kiyA hai| abhinavabhArato meM bhI isI rUpa meM vividha vicAradhArAoM kA ullekha prApta hotA hai| nATyadarpaNa meM pradarzita aneka mata aise haiM jo abhinavabhAratI meM bhI prApta hote haiN| vastutaH rAmacandra-guNacandra ne apane grantha meM pradarzita vibhinna mata-matAntaroM kA paryApta aMza abhinavabhAratI se prApta kiyA hai| inameM se kucha mata abhinavabhAratI ke pATha-bheda ke rUpa meM bhI prApta hote haiN| nATyadarpaNa meM ullikhita aise matoM kA jo abhinavabhAratI meM bhI nirdiSTa haiM-hama yahA~ ullekha kara nATyadarpaNa abhinavabhAratI 1. kecit tu mukhAdayaH sandhayo'vasthAzca yatra atra kecimUn sarvAn sandhInavasthApaJcakanirvahaNe pRthak-pRthak saGkapataH punarulliGgyante, taM pRthagvRttyA yojyamAnAnicchanti / nA0 zA0 nirvahaNasandhimAhuH / vivRtti pR0 51 bhAga-3 pR0 29 / 2. anye tu vipadAM zamanaM karaNamAhuH / pUrvokta anye tu vipadAM zamanaM krnnmaahuH| pUrvokta pR0 pR0 56 41 / 3. anye tu varNAnAM brAhmaNAdInAM yathAsambhavaM yattu brAhmaNAdivarNacatuSTayamelanamiti tadaphalatvA____ dvayostrayANAM caturNAM vaikatra mIlanaM varNasaMhAra- danAdRtyameva / pUrvokta pR0 47 / mAcakSate / pUrvokta pR0 65 4. anye tu 'citrArtha rUpakaM vacaH' iti paThanti / anye tu citrArthameva vaco rUpakamiti manyante / pUrvokta pR0 74 pUrvokta pR0 48 / 5. anye tvasya sthAne yukti paThanti / pUrvokta pR. 90 yuktirityanye idamaGgaM vyavaharanti / pUrvokta pR0 56 6. kecidanyatamAGgAnaGgIkAreNa dvAdazAGgamevaitaM kecidatrAnyatamamaGgaM nAdhIyate, dvAdazAGgamevaitatsa sandhimicchanti, evaM garbhasandhimapIti / pUrvokta dhimAhaH / pUrvokta pR0 56 / pR0 91 7. anye tu-'svabhAva zuddha-pAkhaNDyAdezvaritaM anye tvAhuH yeSAM svabhAvata eva caritaM ziSTamadhye prahasyate, tat saGkIrNacaritaviSayatvAt saGkI- sabhyetaratamatvena prahasAnahaMtadavizuddhatvAt saGkIrNam, rNam' ityAhuH / pUrvokta pR0 113 tadyogAcca rUpakam / pUrvokta bhAga-2 pR0 448 / 8. saGkIrNamanekAqa kecidanusmaranti / pUrvokta prahasanasyAGkaniyamAnabhidhAnAt . zuddhamekAGka pR0 113 saGkIrNaM tvanekAjhaM vezyAdicaritasaGkhyAbalAditi kecit / pUrvokta pR0 449 / / rAmacandra-guNacandra kI zailI kI eka pramukha vizeSatA yaha bhI hai ki unhoMne viSayoM ko paribhASita kara unake spaSTIkaraNa ke liye eka athavA adhika udAharaNa tatsambaddha vividha granthoM se prastuta kiye haiN| nizcitarUpeNa zuSka zAstrIya niyamoM ke vyAvahArika pradarzana se viSaya-bodhana meM paryApta sahAyatA prApta hotI hai| yahA~ bhI unhoMne abhinavabhAratI kI sAmagrI kA lAbha uThAyA hai, kyoMki AcArya abhinavagupta dvArA pradarzita udAharaNoM ko unhoMne tat-tat prasaGgoM meM anekazaH svIkAra kara nATyadarpaNa meM aneka sthaloM para pradarzita kiyA hai| abhinavabhAratI para AdhArita nATyadarpaNa ke nimna udAharaNoM ko prastuta kiyA jA sakatA hai Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 viSaya 1. nATaka meM divya pAtra 2. vRttabandha zikSA 3. patAkAsthAnaka 4. phalAgama 5. daivAyatta phala meM puruSa vyApAra kI gauNatA se sambaddha zaGkA / 6. mukhasandhi 7. pratimukhasandhi 8. nirvahaNa sandhi 9. parikara sandhyaGga 10. parinyAsa 11. samAhiti 12. udbheda 13. karaNa 14. vilobhana 15. bheda 16. prApaNa 17. vilAsa 18. varNa saMhRti 19. narma 20. narmadyuti 21. saGgraha 22. udAhRti 23. krama 24. zaGkA 25. AkSepa 26. adhibala 27. drava 28. chAdana 29. zakti 30. vyavasAya 31. sandhi 32. Ananda 33. vinaya rahita vezyA nAyikA se yukta prakaraNa kAjI ajjuma saiphI nATyadarpaNa abhinavabhAratI pR0 25 30 40-41 47 " "1 " "" dw d " "" " 11 " " 71 " " 93 11 " " 31 "" " r 33 dw " 33 31 23: .. " " 47 48 49 51 53 53 54 55 56 56 57 57 61 64 65 67 72 75 76 77 78 79 82 84 88 91 92 96 104 nA0 zA 0 bhAga-2 pR0 441 pR0 429 bhAga - 3 pR0 20 21 pR0 8 1 11 " r , " 1, "" 13 33 21 " "" "" 17 " " "3 33 11 " "1 "" 19 "" 31 . 21 " " 13 " 39 .. " "" 22 "1 ,,,38 40 41 41 21 "1 24 24-25 29 " 38 " 42 39 , 42 47 11 " " " 58 " - 38 s " 49 48 49 52 " " 44 44 " 50 51 53 "" bhAga-3 pR0 56 pR0 53 54 bhAga-3 pR0 57 pR0 58 bhAga-2 pR0 433 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ny s Norm " 454 nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva 121 viSaya nATyadarpaNa abhinavabhAratI 34. vIthI pR0 117 nA0 zA0 pR0 459 35. vyAhAra 36. trigata " 458 37. asatpralApa 38. vAkkelI , 456 39. nAlikA , 455 40. udghAtyaka 41. avaspandita ,, 455 42. Amukha bhAga-3 pR0 93 43. ArabhaTI vRtti meM vicitra nepathya evaM maayaa-shir-drshn| , 140 pR0 104 44. ArabhaTI vRtti meM vicitra bhAva kAryAntara / // 141 , 104 45. AkSepikI dhruvA ,, 173 , bhAga-4 pR0 360 uparyukta vivaraNa se spaSTa hai ki abhinavabhAratI meM pradarzita udAharaNoM kI vipula saGkhyA kA nATyadarpaNa meM udAratApUrvaka prayoga kiyA gayA hai| ataH isa dRSTi se bhI rAmacandra guNacandra abhinavagupta ke RNI haiN| ___ tathyoM ke tArkika vivecana kI dRSTi se nATyadarpaNa meM yatra-tatra vividha zabdoM kI vyutpattiparaka vyAkhyA prastuta kI gayI hai| isa kSetra meM bhI usa para abhinavabhAratI kA spaSTa bhAva parilakSita hotA hai| nATyadarpaNa meM aneka aisI niruktiyA~ haiM, jinakA abhinavabhAratI se pUrNa sAmya hai| donoM granthoM meM samAna rUpa meM nirdiSTa aise sthala nimnalikhita haiMnATyadarpaNa abhinavabhAratI 1. nATakamiti nATayati vicitraM raJjanApravezena "tathA hRdayAnupravezaraJjanollAsanayA hRdayaM sabhyAnAM hRdayaM nartayatIti nATakam / vivRtti zarIraM copAyavyutpattiparighaTTitayA ceSTayA nartayati pR0 25 ""nATakamiti / nA0 zA0 bhAga-2 pR0 413 2. sa prasiddhi prAzastya hetutvAt patAkeva 'prasiddhiprAzastye sampAdayati / patAkAvadupayopatAkA / pUrvokta pR0 39 gitvAdiyaM patAketi cirantanAH / pUrvokta bhAga-3 pR0 15 3. arthaH karma-karaNavyutpattyA prayojanamupAyazca / ""arthaH prayojanamupAyazca, karma-karaNavyutpattyA / pUrvokta pR0 39 pUrvokta pR0 18-19 4. "prakarSeNa svArthAnapekSayA karotIti prkrii| prakarSaNa svArthAnapekSayA karotIti / nA0 zA0 vivRtti pR0 41 / bhAga-3 pR0 15 / 5. sa mukhasyAbhimukhyena vartata iti pratimukham / pratimukhaM pratirAbhimukhyena yato'tra vRttiH / pUrvokta pUrvokta pR0 48 / pR0 25 / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kAjI aJjuma saiphI nATyadarpaNa abhinavabhAratI 6. narmaNo dyotanaM nrmdyutiH| pUrvokta narma ca sutarAM dyotitaM bhavatIti nrmdyutiH| pR0 67 pUrvokta pR0 44 / 7. sa utkarSaharaNAdudAhRtiH / pUrvokta utkarSamAharatItyudAharaNam / pUrvokta pR0 48 / pR075 8. buddhistatra kramate, na pratihanyata ityrthH| buddhirhi tatra kramate na pratihanyate / pUrvokta pR0 49 pUrvokta pR0 76 9. sA dravati' zlathIbhavati hRdayamanayeti vidravati vilIyate hRdayaM yeneti / pUrvokta pR0 52 / dravaH / pUrvokta pR0 77 10. toTayati bhinatti hRdayamiti toTakam / bhinnatti yato hRdayaM tatastoTakam / pUrvokta pR0 51 pUrvokta pR0 81 11. mArgAccalanam (dravaH) pR0 82 / / ""dravaNaM calanaM mArgAditi dravaH / pUrvokta pR0 33 12. prakarSaNa rocyate"iti prrocnaa| prakarSeNa rocata iti prarocanA / pUrvokta pR0 56 pR0 90 13. AnandahetutvAdAnandaH / pR0 96 / tadAnanta(nanda)hetutvAdAnandaH / pUrvokta pR0 58 14. Dimo Dimbo viplava ityarthaH, tadyogAdayaM Dimo Dimbo vidrava iti paryAyAH, tadyogAdayaM DimaH / pR0 114 DimaH / pUrvokta bhAga-2 pR0 443 15. utkramaNonmukhA sRSTirjIvitaM yAsAM tA utkramaNIyA sRSTirjIvitaM prANA yAsAM tA utsR utsRSTikAH zocantyaH striyastAbhiraGi- STikAH zocantyaH striyastAbhiraGkita iti ttvaadutsRssttikaangkH| pR0 115 tathoktaH / pUrvokta pR0 446 16. IhA ceSTA mRgasyeva strImAtrArthAtretIhA- IhA ceSTA mRgasyeva strImAtrArthA yatra sa IhAmRgaH / mRgaH / pR0 116 pUrvokta pR0 442 17. vividho'rtha Ahriyate'nayeti vyaahaarH| vyAhAraH vividho'rtho'bhinIyate yen| pUrvokta pR0 117 pR0458 18. tadadhikabalasambandhAdadhibalam / pR0 119 adhibalasambandhAdadhibalam / pUrvokta pR0 457 19. vacanaM tad dRSTArthagarbhavAd dRSTazoNita- tadvacanaM dRSTArthagarbhatvAtgaNDa iva gaNDaH / pUrvokta ___ garbhagaNDa iva gaNDaH / pR0 121 pR0 458 20. trigatamanekArthagatam / pR0 124 anekamarthaM gatamiti trigatam / pUrvokta pR0 458 21. nAlI vyAjarUpA praNAlikA / pR0 129 nAlikA praNAlikA nyAjetyarthaH / pUrvokta pR0455 22. mRdA parapakSamardanena svapakSamavati rakSatIti mRdavamiti mardanaM mRtparapakSamardanena svapakSabhavati mRdavam / pR0 129 rakSatIti / pUrvokta pR0 457 23. udghAte praznAtmake sAdhUdghAtyam / praznAtmake udghAte sAdhviti yat / nA0 zA0 pR0 131 bhAga-2, pR0 454 24. anya kAryAvalaganAdavalagitam / pR0 132 anyakAryAvalaganAdavalagitam / pUrvokta pR0 454 25. avaspanditaM cakSuHspandanAdivadantargata- avaspanditaM cakSuHspandanAdivadantargatasUcanIyasambhasUcanIyasambhavAt / pR0 133 vAt / pUrvokta pR0 455 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva nATyadarpaNa abhinavabhAratI 26. 'AGmaryAdAyAm' tena mukhasandhi samprApya mukhasandhenivartate yataH AGmaryAdAyAm / nA0 zA0 nivartate / pR0 136 bhAga - 3 pR0 93 27. prasAdaprayojanA prAsAdikI / pR0 173 prasAdayojanaH / prAsAdikIM vidhAt / purvokta bhAga - 4 pR0 36 dUSayatIti vidUSakaH dUSayanti vismArayanti / pUrvokta bhAga - 3 pR0 251-252 28. vizeSeNa dUSayanti vinAzayanti vismArayantIti vidUSakAH / pR0 178 rAmacandra - guNacandra ne 'nATyadarpaNa' meM 'veNIsaMhAra' kI AlocanA karate hue bhAnumatI ke sAtha duryodhana ke ratyabhilASa rUpa vilAsa ko tatkAlIna pariveza meM asaGgata hone ke kAraNa anucita kahA hai / isI rUpa meM 'veNIsaMhAra' kI yaha AlocanA AcArya abhinavagupta dvArA bhI kI gayI hai / rAmacandra - guNacandra ke anusAra 'puSpadUSitaka' meM azokadatta ke kathana se nandayantI ke caritra ke sambandha meM pradarzita vyalIka sambhAvanA nirvahaNa sandhi paryanta upayogI hone ke kAraNa doSapUrNa nahIM hai / nirvAsana ke pazcAt usa jaisI uttama prakRti kI nAyikA kA adhama prakRti vAle zabara senApati ke ghara meM nivAsa avazya hI doSapUrNa evaM anucita hai / inhIM tathyoM ke AdhAra para 'abhinavabhAratI' meM bhI 'puSpadUSitaka' kI AlocanA evaM samarthana kiyA gayA hai / 4 nATyadarpaNa kI vivRtti para bhI abhinavabhAratI kA atyadhika prabhAva hai / rAmacandra- guNacandra ne svaracita vivRtti meM vipula mAtrA meM abhinava bhAratIya ke aMzoM kA samAhAra kiyA hai / kahIM usake bhAvoM, kahIM zabdoM, kahIM vAkyoM aura kahIM-kahIM to sampUrNa anuccheda ko hI yathAvat athavA yatkiJcit parivartana sahita nATyadarpaNa meM grahaNa kara liyA gayA hai / nATyadarpaNa ke abhinavabhAratI se prabhAvita aMzoM ko hama yahA~ prastuta kara rahe haiM nATyadarpaNa 9. yadyapi samavakAre zRGgAratvamasti, tathApi na tatra kaizikI / na khalu kAmamAtraM zRGgAraH, kintu vilAsotkarSa:, na cAsau abhinavabhAratI nanvevaM zRGgArayoge kAvye kaizikIhInatA / ''na kAmasadbhAvamAtrAdeva kaizikI sambhavaH, raudra prakRtInAM tadbhAvAt / vilAsapradhAnaM yadrUpaM sA kaizikI | nA0 zA 0 bhAga - 2, pR0 440-441. prakRtInAM tRNAm / pR0 24 2. iha khyAtatvaM tridhA nAmnA ceSTitena dezena iha trividhayA prasiddhayA prasiddhatvaM bhavati, amuka evaMkArI amudeza iti / pUrvokta pR0 411 nAyikA tu divyApyavirodhinI yathovaMzInAyakacaritenaiva tadvRttasyAkSepAt / pUrvokta pR0 412 123 ca / pR0 24 3. nAyikA tu divyA'pi bhavati yathorvazI, pradhAne martyacarite taccaritAntarbhAvAt / pR0 25 1. nA0 da0 pU0 62 / 2. abhi0 bhA0 ( nA0 zA 0 bhAga - 3) pR0 42 / 3. vivRtti nA0 da0 pR0 103 / 4. abhi0 bhA0 ( nA0 zA 0 bhAga - 2) pR0 432 / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kAjI ama nATyadarpaNa abhinavabhAratI 4. atyantabhaktAnAmevaM nAma devatAH prasIdantIti devatA''rAdhanapuraH saramupAyAnuSThA namAmiti / pR0 25 5. iha tAvat na nisargataH kiJcit caritaM mukhyamaGgaM vA, kintu bahuSvapi phaleSu nirantara bhakti bhAvitAnAmevannAmadevatAH prasIdanti, tasmAd devatArAdhanapurassaramupAyAnuSThAnaM kAryamiti / pUrvokta pR0 412 ...na nisargataH kiJcidAdhikArikam / pUrvokta bhAga - 3 pR0 2; jagatkaNTakarAvaNoddharaNaM zaraNAkaviryasyAtyantamutkarSamabhipreti tatphala- gatavibhISaNarakSaNamityAdyapi hi pradhAnaphale sItApratyAnayanalakSaNe vivakSite na zaktayantaravyApArasAdhyam'' / pUrvokta pR0 3; kaviryatphalamutkarSeNa vivakSite tatpradhAnaphalam / pUrvokta pR0 4 miSTam | rAmaprabandheSu hi sugrIvamaitrI - zaraNAgata vibhISaNarakSaNa sItApratyAnayanAdiSu sItApratyAnayanasyaiva prAdhAnyaM kavinA pratipAditam / pR0 27 6. prayatnAntare hi tadapi mukhyaM syAt tApasavatsarAje hi vatsarAjasya mukhyAya kauzAmbIrAjyalAbhAya pravRttenaiva yaugandharAyaNa - vyApAreNa prAsaGgikaM vAsavadattAsaGgamapadmAvatI prAptyAdikarmApi sAdhyate / pR0 27 7. upAyasvarUpAparijJAne tadviSayANAmA rambhAdInAm naiSAmaudeziko nibandhakramaH phalasya mukhyasAdhyasya hetava upAyAH / iha heturdvidhA acetanaH ... cetano'pi dvidhA mukhya upakaraNabhUtazca / upakaraNabhUto dvidhA svArthasiddhiyutaH parArthasiddhiparaH / parArthasiddhiparazca pUrvaH patAkA, anyaH prakarIti / pR0 37 8. gopucchasya ca kezAH kecitstokamAtrayA yinaH kecinmadhyAvadhayaH kecidaMtavyApinaH evaM prabandhavastUnyapi / yathA ratnAvalyAM pramodotsavo mukhasandhAveva niSThitaH, mukhopakSipta bAbhravyAdivRttAntazca nirvahaNArambhe ratnAvalI prAptyAdayazca sArarUpAH padArthA anta iti / pR0 30 9. ityAdi nAyaka pratinAyakAmAtyAdyAzrayeNa vicitrarUpo bIjopanyAsa | pR0 39 zaktyantare'pi pRthak vyApAryamANe tasyApyAdhikArikatvameva syAt / tApasavatsarAje rAjyapratyApatteH pradhAnaphalatve vAsavadattAsaGgamapadmAvatI prAptyAdI kriyAntarAnupayoga eva mantavyaH / pUrvokta pR0 3 tadanabhidhAne upAyAdisvarUpAparijJAnAt prArambhAdyavasthAnAm yatrArthaH phalaM tasya prakRtaya upAyA phalahetavaH ityarthaH / tatra jaDacetanatayA dvidhA - karaNam.... / cetano'pi dvidhA mukhya upakaraNabhUtazca antyo'pi dvidhA svArthasiddhisahitatayA parArthasiddhayA yuktaH zuddhayApi ca tatrAdyo binduH dvitIyaH patAkA tRtIyaH prakarI | tAsAmauddezikoktivadupanibandhakramaniyama ityarthaH / pUrvokta pR0 12 anye tu yadA gopucche kecidvAlA : hrasvAH keciddIrghAH / tad yathAratnAvalyAM -pramodotsavo mukhasandhAveva niSThita ityAdi yAvat bAbhravyavRttAnto mukhopakSipto nirvahaNaniSThAM prAptaH / sArarUpAzca padArthAH paryante kartavyAH / pUrvokta bhAga-2 pR0 428-429 tatrApi kacinnAyakoddezena kacitpratinAyakA zrayeNetyAdibhederbahudhA bhidyate / pUrvokta bhAga - 3 pR0 13 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva 125 10. .. parasya pradhAnasya prayojanaM sampAdayati "parasya prayojanasaMpattaye bhavadapi svaprayojanaM .." / sugrIva vibhISaNAdihi rAmAdinopa. sampAdayati / evaM sugrIvavibhISaNaprabhRtirapi kriyamANo rAmAderAtmanazcopakArAya bhavan rAmAdinopakriyamANe rAmAderAtmanazcopakArAya rAmAdeH prasiddhi prAzastyaM ca sampAdayati / prabhavamAne prasiddhiprazastyai sampAdayatIti / " pR0 39 patAkAvadupayogitvAdiyaM patAketi cirantanAH / pUrvokta pR0 15 11. tAvatyeva patAkAnAyakasya svaphalasiddhi- tAvatyeva patAkAnAyakasya svaphalasiddhirUpa nibadhyate / nirvahaNasandhAvapi tatphale nibandhanIyA, siddhaphalastvasau pradhAnaphala eva nibadhyamAne tulyakAlayorupakAryopakAraka- vyApriyamANa AsIno'pi bhUtapUrvagatyA patAkAtvAbhAvAt na tena pradhAnasyopakAraH zabdavAcyo na mukhyatvena / nirvahaNaparyante tatphale syAt / siddhaphalastvasau pradhAnaphala eva kriyamANe tulyakAlayorupakArakatvAbhAvAt tena vyApriyamANo bhUtapUrvagatyA patAkAzabda- pradhAnopakAro na bhavet / pUrvokta pR0 18 vAcya iti / pR0 39 12. anyasminnupAye cintite sahasopAyAntara asminnapAye cintite sahasopAyAntaraprApti yathA prAptiryathA nAgAnande jImUtavAhanasya nAgAnande jImUtavAhanasya zaGkhacaDAprAptavadhyapaTasya zaGkhacUDAdaprAptavadhyapaTasya kaJcukinA kaJcukinA vAsoyugalArpaNam / pUrvokta pR0 20 vAsoyugalArpaNam / pR0 40 13. yathA rAmAbhyudaye dvitIye'ke sItAM prati yathA rAmAbhyudaye tRtIye'Gke sItAM prati sugrIvasya sugrIvasya saMdezoktiH-'bahunA'tra kimuktena' saMdezoktiH-- 'bahunAtra kimuktena // ' atrAnya .atra pAre'pi jaladherityatizayoktirapi prayojane nAtizaktyAzayena prayukte'pi vacasi pAresItAM prati tathaiva vRttatvAt prkRtsmbddhaa| pItyAdiprakRtopayogAtizayAt patAkAsthAnakam / atra cAtizayoktimAtrAccintitAt prayo- pUrvokta pR0 20 janAdaparaM tathaiva sotAharaNaM prayojanaM sampannamiti sAmAnyalakSaNam / pR0 40 14. upAyAnuSThAnasyAvazyakartavyAdinA vyava- prayujyate phalaM yairupAyAnuSThAnaiH teSAmitivRttava dhAne sati nAyaka-pratinAyakAmAtyadInAM zAdavazyakartavyatAdibhirvicchede'pi . sati yadanuyadanusandhAnaM jJAnamasau jJAnavicAraNaphala- sandhAnAtmakaM pradhAnanAyakagrataM - - sandhidravyajJAnaM lAbhopAyatvAd binduH| sarvavyApitvAd bindu, jJAnavicAraNaM phalalAbhopAyatvAt / pUrvokta vA jale tailabindureva binduH / "kevalaM pR0 13;"tailabinduvat sarvavyApakatvAdapi binduH / boja mukhasandhereva prabhRti nibadhyate, bindustu bIjaM ca mukhasandhereva pravAtmAnamunneSayati tadanantaramiti / pR0 41 bindustadanantaramiti vizeSo'nayoH / pUrvokta pR0 14 15. pradhAnanAyaka-patAkAnAyaka - prakarInAyakaiH prAjJaiHpradhAnanAyakapatAkAnAyakaprakarInAyakaizcetana sAdhye pradhAnaphalatvenAbhiprete bIjasya rUpaiH sampUrNatAdAyI pUrvaparigRhItasya pradhAnasya prArambhAvasthotkSiptasya pradhAnopAyasya bIjAkhyopAyasya phalam Arabhata ityArambha zabdasahakArI sampUrNatAdAyI sainya-koza-durga- vAcyo dravya kriyAguNaprabhRtiH sarvo'rthaH sahakArI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 kAjI aJjuma saifI sAmAdyapAyalakSaNo dravya-guNa-kriyA-prabhRtiH kAryamityucyate, cetanaiH kAryate phalamiti sarvo'rthazcetaneH kAryate phalamiti kAryam / vyutpattyA "tena janapadakoza durgAdika vyApAra pR0 42 vaicitryaMsAmAdhupAyavarga ityetatsarvaM kArya'ntarbhavati / pUrvokta pR0 16. 16. "" bAhulyaM prAdhAnyaM vA nibandhanIyam / / "pradhAnatvena bAhulyena nibandhanIyam / pUrvokta pR0 42 pR0 16. 17. paJcAnAmavazyambhAvamAha / ""uddezokta- uddezakrameNaiva prayoktRbhiH kavibhiH nibandhanIya krameNaiva nibadhyante / "prekSApUrvakAriNAM tayA jnyaatvyaaH| .."cAvazyaMbhAvikramatvamAsAhi prathamArambhastataH prayatnastataH sambhA- mucyate / na hi prekSApUrvakAriNo'vasthAntarAsambhAvanA tato nizcayastataH phalaprAptirityaya- vanAyAM prArambha ucito bhavati, tat prArambhazcemeva krama iti / pR0 44 duttarottarAvasthAprasara eva / pUrvokta pR0 6. 18. tadarthamautsukyamupAyaviSayamanenopAyenaitat "yadautsukyamAnaM tadviSayasmaraNotva NThAnurUpaM, sidhyatIti smaraNotkaNThA'dikarma tadanu- anenopAyenaitat siddhayatIti,prArambhaH / pUrvokta guNo vyApArazcobhayamArambhaH / pR0 44 pR0 6. 19. mAtrazabdena phalAntarayogaH pratibandhanizca- tasyakAryAntarayogaH pratibandhakavAraNaM ca mAtrapadeyazca vyavacchidyate / pR0 45 nAvadhAritam / pUrvokta pR0 7. 20. .."nizcayo niyatA phlvybhicaarinnyaaptiH| 'niyatAM niyantritAM phalavyabhicAriNI pazyati pR0 46 tadA niyataphalaprAptirnAmAvasthA / pUrvokta pR0 7. 21. iha ca tAvat puruSakAramAtrAbhinivezinAM puruSakAramAtrAbhimAninAM devamavajAnAnAM cArvA devamapAkurvatAM nAstikAnAM devabahumAna- kAditamemayuSAM, sa daivabahumAna vyutpattaye hi puruSavyutpattaye puruSakAro'pyaphalastadabhAvo'pi kAro'pyaphala:, tadabhAvo'pi saphalaH prdrshniiyH| saphala iti darzanIyam / pR0 47 pUrvokta pR0 8. 22. aparathA parataH prAptamapi phalaM nAGgI- aparathA parataH prAptamapi phalaM nAGgIkuryAt / kuryAditi / pR0 47 pUrvokta pR09. 23. mahAvAkyArthasyAMzA bhAgAH parasparaM mahAvAkyArtharUpasya tenArthAvayavA sandhIyamAnAH svarUpeNa cAGgaiH sandhIyanta iti sndhyH| parasparamaGgazca sandhaya iti / pUrvokta pR0 23. pR0 48 24. prArambhAvasthAbhAvitvAt pradhAnavRttasya prAgArambhabhAvitvAnmukhamivamukham / prArambho bhAgo mukhamiva mukham |"praarmbhopyogii payogI yAvAnartharAziH prasaktAnuprasaktyA vicitrAyAvAnartharAziH prasaktAnuprasaktyA vicitra- svAda ApatitaH tAvAn mukhsndhiH| pUrvokta rasasannivezastAvAn mukhsndhirityrthH| pR0 23; yathA ratnAvalyAM prathamo'GkaH, tathA hi yathA ratnAvalyAM prthmo'ngkH| atra hi AmAtyasya vIro, vatsarAjasya zRGgArAdbhuto, sAgarikA-rAjadarzanarUpe amAtyaprArambha- tataHzRGgAra iti iyAnayaM sAgarikAyA rAjadarzaneviSayIkRte'rtharAzI amAtyayaugandharAya- 'mAtyaprArambhaviSayIkRte'rtharAzirupayogIti mukhaNasya pRthvIsAmrAjyavijigISorvIraH, vatsa- sandhiH / pUrvokta bhAga-3 pR0 24. rAjasya vasantavibhAvaH zRGgAraH, paura Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva 127 pramodAvalokanAdadbhutaH, tataH udyAnaga manAdArabhya punaH zRGgAraH iti / pR0 48 25. "sa mukhasyAbhimukhyena vartata iti prati- ""pratimukhaM pratirAbhimukhyena yato'tra vRttiH / mukham / pR0 48 pUrvokta pR0 25. 26. hyamAtyena sAgarikAceSTitarUpaM bIjaM mukha- .."amAtyena sAgarikAceSTitaM vasantotsavakAmadeva sandhau nyastaM vasantotsava-kAmadevapUjA''di- pUjAdinA tirohitaM naSTamiva "susaGgatAracitanA tirohitatvAdISallakSyam / tasya ca rAjatatsamAgamaparyantaM kAvyaM dvitIyAGkagataM susaGgatAracita rAja-sAgarikI-samAgama - pratimukhasandhiH / pUrvokta pR0 24-25. nena dvitIyAGke udghATa iti / pR0 49 27. utpattyudghATana-dazAdvayAviSTasya bIja- utpattyudghATana dazAdvayAviSTasya bIjasya yatrodbhedaH syonmukhyaM phalajananAbhimukhyaM tadvAn / phalajananAbhimukhyatvaM sa garbha / pUrvokta pR0 25. pa0 49 28. avamarzasandhau tu prAptyaMzaH pradhAnam / avamarza tvaprAptereva prdhaantaa| pUrvokta pR0 26. pR0 49 29. janaka-vighAtakayostulyabalatvAt sandehAtma- "janaka vighAtakayostulyabalatvAt kathaM na katvam "niyataphalAptirUpatvam / 'zreyAMsi sNdehH| "niyatA phalaprAptirucyate / zreyAMsi bahu bahuvighnAni bhavanti' iti| pR0 50. vighnAnIti'" / pUrvokta pR0 27 30. yathA ratnAvalyAmaindrajAlikapravezAt udAharaNaM ratnAvalyAmaindrajAlikapravezAtprabhRtyA prabhRtyAsamApteriti / pR0 51 samApteH / pUrvokta pR0 29. 31. nR-striyoH parasparamohA""| pR0 61 ..."pramadA puruSo yA tadarthA yA smiihaa| pUrvokta pR0 42. 32. ya eva mukhe rasa upakSipyate / "kAmaphale ''eva hi raso mukha upakSiptaH / pUrvokta pR0 43; ca rUpake "pratimukhe vilAsena sa eva kAmaphaleSu rUpakeSu pratimukha eva hyAsthAphalatvena vistAryate / yastu veNIsaMhAre bhAnu ratirUpeNa bhAvyam / "yastu veNIsaMhAre bhAnumatyA matyA saha duryodhanasya darzito ratyabhilASa- saha daryodhanasya darzito vilAsaH, sa nAyakasya rUpo vilAsa , sa nAyakasya tAdRze'vasare tAdRze'vasare'tyanucitaH iti cirantanairevoktam / 'nucitaH / yadAha-sandhi-sandhyaGgaghaTanaM yathA sahRdayAlokakAra:-'sandhisandhyaGgaghaTanaM rasabandhavyapekSayA / na tu kevala zAstrArtha rsbndhvypekssaa| na tu kavalazAstrArthasthitisthitisampAdanecchayA / / ', iti / pR0 62 sampAdanecchayA / pUrvokta pR0 42. 33. doSAcchAdanAya yat punahasanaM hAsyahetu doSo yenoktena pracchAdayitumiSyate tasyApi hAsyavAkyaM sA tasya narmaNo dyotanaM narmadyutiH / jananatvena narma ca sutarAM dyotitaM bhavatIti narmayathA ratnAvalyAm-'"atra mauryadoSaM. dyutiH / yathA ca ratnAvalyAM dvitIyeGGke vidUSakaH / chAdayituM yad vidUSakeNocyate, tad rAjJo / ""atra hi mauyaMdoSaM chAdayituM yadvidUSakeNohAsyahetutvAnnarmadyutiH / pR0 67 cyate tadrAjJo hAsyajananamiti narmaiva dyotitaM bhavati / pUrvokta pR0 44. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kAjI aJjama saiphI 34. aniyato hyAkAro rUpamucyate / pR0 73 ""rUpamiti cAniyatA AkRtirucyate / pUrvokta pR048. 35. nizcayarUpatvAdeva coharUpAyA yuktebhidyte| "nizcayAtmakatvAdUhaH / pUrvokta pR0 49. pR074 36. lokaprasiddhavastvapekSayA yaH samutkarSaH lokaprasiddhavastvapekSayA yat sAtizayamucyate samutkRSTo'rthaH, sa utkrssaahrnnaadudaahRtiH| utkarSamAharatItyudAharaNam / pUrvokta pR0 48. pR0 75 37. bhAvasya parIbhiprAyasyAthavA bhAvyamAna- bhAvasya bhAvyamAnasya vastuno bhAvanAtizaye satyUha syArthasyoha prtibhaa''divshaannirnnyo| prtibhaavnaadiblaat"| buddhirhi tatra kramate na ""buddhistatra kramate, na pratihanyata ityarthaH / pratihanyate / pUrvokta pR0 49. pR076 38. bhayatrAsakAriNo vastuno yA zaGgA'pAya- bhayatrAsakAriNo vastuno yA zaGkA yadAzaGkanaM sa kArakatvasambhAvanA, sA dravati zlathI. vidravaH, vidravati vilIyate hRdayaM yeneti / pUrvokta bhavati hRdayamanayeti dravaH / pR0 77 pR0 52. 39..""prkrssnnaavirbhaavnmaakssepH|""abhipraaysy "abhiprAyasya hi tatrAkSepo bahiH karSaNam / bahiSkarSaNamAkSepaH / yathA ratnAvalyAM vAsavadattAyAmeva sAgariketi rAjJA vidUSakeNa ca vAsavadattAyAmeva sAgariketi rAjJA parigRhItAyAM taduktiSu sAgarike zItAMzumuMkhamutpale vidUSakeNa ca parigRhItAyAM taduktiSu- ityAdiSu / pUrvokta pR0 50. priyasAgarike ! shiitaaNshurmukhmutple| pR0 78 40. parasparavaJcanapravRttayoryasya buddhisahA- parasparavacanapravRttayoryasyaivAdhikaM (karma) sahAya yAdibalAdhikyena yatkarmataramabhisandhAtuM buddhayAdonabalambayati sa eva tamatisandhAtuM samartha, tat karma chalaviSaye adhika(bala)- vaJcayituM samartha iti tadidaM karmAdhibalam / chalayogAdadhi(bala)chalam / yathA ratnA- yathA-sAgarikAveSaM dhArayantI vAsavadattA vidUvalyAm-"kiM pdmsy|' atra sAga- SakabuddhidaurbalyAdrAjAnamatisaMdhatte kiM padmasya" rikAveSaM dhArayantI vidUSakabuddhi- ityAdi zlokAntamadhibalam / pUrvokta pR0 51. daurbalyAd vAsavadattA rAjAnamabhisandhatte / pR0 79 41. krodha-harSAdi-sambhUtAvega-gabhitaM vacanaM Avegagarbha yad vacanaM tattoTakam / sa cAvego toTayati bhinatti hRdayamiti toTakam / harSAt, krodhAt anyato'pi vA / bhinatti yato pR0 81 hRdayaM tatastoTakam / pUrvokta pR0 51. 42. vyatikramo mArgAccalanam / yathA ratnA- yathA bhartRsaMnidhAne'pi vidUSakasya sAgarikAyAzca valyAM sannihitaM bhartAramavagaNayya vidUSakasya vAsavadattayA bandhanam |"drvnnN calanaM mArgAditi sAgarikAyAzca vAsavadattayA bandhanamiti / dravaH / pUrvokta pR0 53. pR0 82 . Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva 129 43. yadyapi zramodvega-vitarkAdayo vyabhicAri- yadyapi zramovega vitarkalajjAprabhRtayo vyabhi madhye lakSayiSyante, tathApi rasavizeSa- cArivagai satyavasare'vazyaprayojyAH sandhyaGgatvepuSTayartha sandhyaGgAvasare'pi lakSyanta iti| noktA mantavyAH / pUrvokta pR0 55. pR0 86 44. kruddhasya prasAdanamanukUlanaM buddhi-vibhavAdi- virodhinaH kupitasya prazamaH prasAdanaM zaktiH buddhi zaktikAryatvena sA zaktiH / pR0 88 vibhavAdizaktikAryatvAt / pUrvokta pR0 53. 45. athanirvahaNasandheraGgAni lakSayitumaddi- atha nirvahaNasandhAvuddezakrameNAGgAni lakSayituM ___ zati / pR0 91 prakramate / pUrvokta pR0 57. 46. svAparAdhodghaTTanaM paribhASA | pR0 93 ..'anyonyAparAdhodaghaTTanaM vacanam / pUrvokta pR0 58. 47. prakArazatairvAJchitasyArthitasya sAmastyena athitasya tatheti prakArazatai prArthitastha samyagapuna___ AgamaH praaptiraanndhetutvaadaanndH| viyogavadyadAgamanaM tadAnantahetutvAdAnandaH / pR0 96 pUrvokta pR0 58. 48. ""itivRttasyAvicchedazca rasapuSTyarthaH, iti vRttAvicchedo'pi hi rasasyaiva poSakaH, vicchede hi sthAyyAdestruTitvAt kutastyo anyathA vicchede sthAyyAdestruTitatvAt ka rasarasAsvAdaH ? pR0 102 vArtAH / pUrvokta bhAga-3 pR0 62. 49. yogyatAM ca rasanivezaikavyavasAyinaH yogyatAM ca kavireva jAnAti, na ca muktaka prabandhakavayo vidanti, na punaH "muktaka- kaviH / pUrvokta pR0 62. vayaH ! pR0 102 50. evaM ca puSpadUSitake'zokadattAdizabdA. etadevAbhimanyamAnena puSpadUSitake'zokadattAdi karNanena samudradattasya nandayantyAM yA vya- zabdAkarNanena samudradattasya zaGkA yopanibaddhA sA lokazaGkopanibaddhA, sA na doSAya / para- na doSAya nirvahaNAntopayogino hi nandayantInipuruSapambhAvanAyA nirvahaNaM yAvadatropayo- sinaM tasyAzca gRhAntarAvasthA / idameva mukhagitvAt / "putre dUrasthite nirvAsanaM, nirvA- sandhau malaM prpurusssmbhaavnaamuultvaat| evamanasitAyAzca zabarasenApatigRhe'vasthAnamanu- bhyupagame tu zvazureNa badhvA" asannihite pUtre citameva / vaNigamAtyaviprAzca svavargA- nirvAsanaM zabarasenApatigRhe'vasthAnamityuttamaprakRpekSayaivottamAH, na rAjApekSayA / ......" tInAmanupapannameva / tasmAt svavargApekSayedamuttamaprakaraNe hi nAyako vyutpAdasya | pR0 103 tvamadyatanerAjocitAnAmuttamaprakRtInAM vaNimAtre "" / prakaraNe hi tAdRza eva nAyakaH |"vyutpaa dyazca | pUrvokta bhAga-2 pR0 432. 51. tathA ca vezyAyAM nAyikAyAM vinayarahita- .."AcAraH kulastriyAM vinayapradhAnaH anyasyAM tad mapi ceSTitaM nibadhyate / yathA vizAkhadeva- viparItaH / tathA ca devIcandragupte vasantasenAmudkRte devIcandragupte mAdhavasenAM samuddizya dizya candraguptasyoktiH / pUrvokta pR0 433. kumAracandraguptasyoktiH" | pR0 104 17 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 52. tatra kaJcukisthAne dAsaH / amAtyasthAne zreSTha / vidUSakasthAne viTaH / pR0 104 53. gRhavArtAyAM gArhasthyocita puruSArthasAdhake vRtte kulajaiva strI nAyikAtvena vaNigAdInAM nibandhanIyA / pR0 104 54. ''''pUrvaka vikRtakAvyAdo klRptaM sat samudradattatacceSTitAdivad grAhyam / athavA yatrApyaM tat pUrvaSipraNItazAstravyatirikta bRhatkathA''yupanibaddhaM mUladevatacca - ritAdivadupAdeyam / pR0 105 kAjI aJjuma saiphI 55. tayoH pratyekaM prasiddhayaprasiddhibhyAM catudattvAnnATikA'pi caturvidhA / pR0 107 56. niyuddhaM bAhuyuddham, spardhenaM zaurya-vidyA-kuladhana-rUpAdi - kRtaH saMharSaH / pR0 109 57. ata evAtra gadyaM padyaM cojoguNayuktam / ... senApatyamAtyAdi - dIptarasanAyakasampannaH / pR0 109 ****** 58. yathA zAkyAnAM strIsamparko garhaNIyo na cam | pR0 113 59. aGkAvatArarUpAzcAtrAGkA vidheyAH / cUlikAGkamukhayorapi yuddhAdivarNane nibaMdho bhavatyeva / pR0 114 63. zaGkukastvadhamaprakRternAyakatvamanicchan pra hasana - bhANAdI hAsyarasapradhAne viTAdernA - yakatvaM pratipAdayan kathamupAdeyaH syAditi / ...dvAbhyAM pAtrAbhyAmukti - pratyuktivaicitryaviziSTAbhyAmekena vA pAtreNAkAza bhASitasamanvitena yuktAH / pR0 117 kaJcukisthAne dAsaH, vidUSakasthAne viTaH, amAtyasthAne zreSThItyarthaH / pUrvokta pR0 431. gArhasthyocitA vArtA puruSArthasAdhakamitivRttaM na tatra vezyAGganA nAyikAtvena nibandhanIyA / pUrvokta pR0 432. anArSamiti purANAdivyatirikta bRhatkathAdyupanibaddhaM mUladevacaritAdi / AhAryamiti pUrvakavikAvyAd vAharaNIyaM samudradattaceSTitAdi / pUrvokta pR0 430. tathA hi devI kanyA ca khyAtAkhyAtAbhedena caturdhA | pUrvokta pR0 436. niyuddhaM bAhuyuddhaM saMgharSaH zauryavidyAkularUpAdikRtA spardhA / pUrvokta pR0 445. 60. devopAlambhAtmanindA''dirUpAnuzocanA- paridevitaM tmakaM paridevitam / pR0 115 61. te ca yathAsambhavaM strIviSayA anyaviSayA vA / pR0 116 62. zarIriNi vyAjena palAyanAdinA / pR0 116 taM kAvyAmojoguNayuktam / pUrvokta pR0 445; ''api tvamAtyasenApatiprabhRterdIptarasasya / pUrvokta pR0 444. yathA zAkyAnAM strIsamparkaH prahamanIyo bhavati, na cauryam / pUrvokta pR0 449. aGkAvatAra eva cAtra bhavati / cUlikAGkamukhayostvatrApi yuddhAdivarNane samupayogo'styeva / pUrvokta pR0 444. daivopAlambhAtmanindArUpamanuzocanaM yatra / pUrvokta pR0 446. ..... yathAyogaM strIviSayANi anyaviSayANi / pUrvokta pR0 442. vyAjamiti palAyanAdi / pUrvokta pR0 442. adhamaprakRte tu na nAyakatvamiti dhruvaM prahasanakabhANakAdau kiM brUyAt, hAsyAdirasapradhAnatve ma eva nAyakaH / pUrvokta pR0 459; ekahAyeMrityAkAzapuruSa bhASitairityarthaH / dvihAryeti uktipratyuktivaicitryeNetyarthaH / pUrvokta pR0 453. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva 64. mithaH parasparaM jalpe ukti-pratyuktikame yatroktipratyaktikrame kriyamANe parasparaprajJAnopa kriyamANe svapakSasya svAbhyupagamasya para- jIvanabalAtsvapakSasughaTitAdadhibalasaMbandhAdadhiba - sparaprajJopajIvanabalAt sthApanA sughaTitatvaM lam / pUrvokta pR0 457. kriyate yatra, tadadhikabalasambandhAdadhi balam / pR0 119 65. etad vacaH sakhyA bhartRpratyAyanaprayojane- etadvacanaM sakhI-saMbandhi bhartRpratyAyanaM prayojana noktaM vidagdhajanasya hAsyaM zvazurAdervaJcanAM, muddizya prayuktaM tasya palyA api saMbandhinAM chalaM sapatnyA roSaM janayatIti / pR0 126 vidagdhajanasya hAsyaM sapatnyA vacanaM roSaM jana yati / pUrvokta pR0 458. 66. ""pratyasato'sAdhubhUtasya pralapanam asatpra- asato'sAdhubhUtasya vastunaH pralapanamasminnitya___ lApaH / pR0 127 satpralApa iti / pUrvokta pR0 456. 67. yathA vA vyasaninA rAjaputreNa kiM sukha- ""yathA vyasaninA rAjaputreNa kiM sukhamiti miti paSTe mantripUtreNocyate-'sarvadA pRSThe tenottaraM dIyate-'sarvathA yo"|' pUrvokta yo.... / ' pR0 127 pR0 456. 68. paravipratAraNakAri yaduttaraM hAsyAya paravitAraNakAri yaduttaraM, ata eva hAsyayuktA sA hAsyanimittaM nigaDhArthatvAd bhavati sA nAlikA praNAlikA vyAjetyarthaH / pUrvokta pR0455. nAlI vyAjarUpA praNAlikA / pR0 129 / 69. guNAnAM doSatvaM, doSANAM ca gaNatvaM guNAnAM doSatvaM doSANAM vA guNatvaM yatra kriyate yenottareNa vyatyayo viparyAsaH kriyate, tanmRdavam / 'mRdavamiti mardanaM mRtparapakSamardanena tanmRdA parapakSamardanena svapakSamavati rakSa- svapakSabhavati rakSatIti / pUrvokta pR0 457. tIti mRdavam / pR0 129 70. ""udghAte praznAtmake sAdhUdghAtyam / yadA tatra yadA vivakSitamuttaraM dAtuM zakto'yaM syAditi praSTA vivakSitottaradAnasamarthaH, kintu yanmama manasi vartate tadeva vakti navetyevamAdinA yanmamAbhipretaM tadyuktamayuktaM vetyabhisaMdhAya nimittena yadA paSTaiva prativacanaM vaicitryamabhisandhApRcchati, prativaktA cocitamabhidhatte ya pRcchati, prativaktocitamabhidhatte tadA taduttaratadodghAtyamityarthaH / pR0 131-132 mudghAtyakam / praznAtmake udAte sAdhviti yat / pUrvokta pR0 454. 71. vivakSitaprayojanasyAnyakAryakaraNavyAjena yatrottare dIyamAne anyAnusandhAnapUrvake'pyanyatkArya sampattiryatra tadanyakAryAvalaganAdavalagi- sidhyati tadAnyakAryAvalaganAdavalagatam / pUrvokta tam / pR0 132 pR0 454. 72. puruSArthasAdhako vicitro vyApAro vRttiH| tasmAd vyApAraH pumarthasAdhako vRttiH| pUrvokta pR0 135 pR0 452. 73. kAyikyo hi vyApRtayo mAnasairvAcikaizca kAryaceSTA api hi mAnasIbhiH sUkSmAbhizca vAcivyApAraiH sambhidyante / pR0 135 kIbhizceSTabhirvyApyanta eva / pUrvokta bhAga-3 pR0 91. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kAjI aJjama saiphI 74. vAcikyo mAnasyazca kAyaparispandAvinA- mAnasyApi vAcikyapi ceSTA avazyaM sUkSma kAla bhAvinya eva"prANAdirUpakAyaparispandA- parispandamandaprANavyApArarUpaM nAbhivartate / pUrvokta bhAve manovyApRtyanupalakSaNAcca / pR0 135 nA0 zA0 bhAga-3 pR0 91. 75. Abhyo hi varNanIyatvena kavihRdaye vyava- tAbhyo'pi vAcyarUpatvena kavihRdaye vyavasthi sthitAbhyaH kAvyamutpadyate / pR0 135 tAbhyaH kAvyamutpadyate / pUrvokta bhAga-2 pR0 408 76. tenAnabhineye'pi kAvye vRttayo bhavantyeva / vRttyaGgAnyavi sarvakAvyeSu santyeva / yadyapi sarvepR0 135 SAmabhineyAnabhineyAnAM kAvyAnAM vRttayaH / pUrvotta pR0 408. 77. 'na hi vyApArazUnyaM kiJcid varNanIya- na ca kriyAzanyaH kazcidapyaMzo'sti / teSu ca na _masti / pR0 135 vyApAratrayazanyaH kazcidapi kAvyAMzo'sti / bhAga-3, pR0 87. 78. mUrchAdau tu vyApArAbhAvena vRttyabhA- mUrchAdau tu vyApArAbhAve vRttyabhAva eva / pUrvokta ve'pi / pR0 135 bhAga-2 pR0 452. 79. 'AG maryAdAyAm' tena mukhasandhi samprApya mukhasandhenivartate yataH, AGmaryAdAyAm, yadi nivrtte| 'ISadartha vA' tata ISanmukhaM vAtrAmukhaM prArambhamISanmukhaM vA prastAvyate'nayeti / mukhsndhisuucktvaadaarmbhH| prastAvanA pUrvokta bhAga-3 pR0 93. zabdenApyetaducyate / pR0 136 80. spaSToktistvevaM yathA nAgAnande nATayi- spaSToktipratyaktibhiH, yathA nAgAnande 'nATayitavye"| pR0 136 tvye"| pUrvokta pR0 93. 81. sat sattvaM prakAzastad yatrAsti tat sattva- satsattvaM prakAzaH tadvidyate yatra tatsattvaM manaH, nmanastatra bhavA| pR0 139 tasmin bhavaH / pUrvokta pR0 96. 82. Adha! vAcA nyakkAraH / pR0 139 / / AdharSaNaM vAcA nyakkAraH / pUrvokta pR0 97. 83. "sUtradhAre tattulyaguNAkRtisthApaka evaM ca yadA sthApako'pi sUtradhAratulyaguNAkAro" ____ AmukhamanutiSThati / pR0 139 AmukhaM bhavati / pUrvokta pR0 93. 84. dIptA rasA raudrAdaya auddhtyaavegaadihetvH| dIptarasA raudrAdayaH uddhtaaH|""krodhaavegaadyaaste| pR0 140 pUrvokta pR0 103. . 85. bhy-hrssaatishyaakulitpaatrprveshH| pR0 bhayAtizayena harSAtizayena ca kSiprameva praveza140 nirgamau / pUrvokta pR0 104. 86. tatra vicitraM nepathyaM veNIsaMhAre azvatthA yathA mAyAzironikSepe rAmAbhyudaye citraM nepathyam, mnaH |"maayaashirodrshnN raamaabhyudye| yathA vAzvatthAmnaH / pUrvokta pR0 104. pR0 140 87. tathAhi aGgadenAbhidrUyamANAyA mandodaryA tatraiva aGgadAdabhidryamANAyA mandodaryA bhayaM, bhayam, aGgadasyotsAho'syaiva rAvaNadarzanena aGgadasyotsAhaH, ""rAvaNasyAtikrodhaH, yastAtena Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva 133 'etenApisurA jitAH' ityAdi vadato hAsaH, nigRhya bAlaka iva prakSipya kakSAntare' iti vadato''yastAtena nigRhya bAlaka iva prakSipya Ggadasya jugupsaa-haasvismyrsaa| pUrvokta pR0 kakSAnte' iti ca jalpato jugupsA hAsa- 104. vismayAH, rAvaNasya rati krodhau / pR0141 88. anena gRha-bhRtyAdhupamardanasya grahaH / "guNe- AgharSaNaM dArAdikhalIkaraNam / avikSepo deza vasUyA mAtsaryam / droho jidhAMsA dArAdi- jaatybhijnvidyaakrmnindaa| .."upaghAto gRhakhalIkAra-vidyA-karma-deza-jAtyAdi-nindA- bhRtyAdyapamardanam |"abhidroho jighAMsA / mAtsayaM rAjya-sarvasvaharaNAdirAdharSaH / pR0 148 gunnessvsuuyaa| AdigrahaNAd rAjyApaharaNAdi / pUrvokta bhAga-1 pR0 320. 89. parAkramaH parakIyamaNDalAdyAkramaNasAma- sandhyAdiguNAnAM samyakprayogo nayaH / indriyajayo rthyam / balaM hastyazva-ratha-padAti-dhana- vinyH| balaM hastyazvarathapAdAtam / parAkramaH dhAnya-mantryAdisampat" / nyAyaH sAmA- parakIyamaNDalAdyAkramaNAvaskandaH / "pratApaH zatrudInAM smykpryogH| anenendriyajayo viSaye santApakAriNI prasiddhiH / prabhAvo'bhijanagRhyate / anena zatruviSaye santApapartRtva dhanamantrisampat / pUrvokta pR0 324-325. prasiddhirUpaH pratApo gRhyate / pR0 149 90. niSThevaH kaphanirasanam / udvego gAtradhUna- niSThIvana kaphanirAsanam / udvejanaM gAtrodhUnanam / nam / pR0 150 pUrvokta bhAga-1 pR0 329 91. indrajAlaM mantra-dravya-hastayuktyAdinA'sa- indrajAlaM mantradravyavastuyuktyAdinA asambhava mbhavadvastupradarzanam / ramyaH sAtizayatvena vastupradarzanam / "atizeta ityatizayaH / "yacca hRdyo'rthaH zilpakarmarUpa" | pR0 150 zilpaM krmruupm| pUrvokta pR0 329-330. 92. evaMvidharUpaiva, apareSAM tu pAThyAnAmu- evaM ca nityamevaM rUpameva / anyapAThyAnAmutthA sthApanAdInAM pUrvaraGgAGgAnAM prayogavazA- panAdInAM prayogavazAdanyathAttvopapattirdRSyate / danyathAtvamapi bhavati / pR0 171 pUrvokta pR0 217. 93. ata eva kavayo rUpakArambhe 'nAdyante sUtra- purANakavayo likhanti sma 'nAndyante sUtradhAraH' iti / dhAraH' iti paThanti / pR0 172 pUrvokta pR0 217. 94. yathA udAttarAghave rAmasya prastutazRGgA- yathA udAttarAghave rAmasya prastutazRGgArakramolla rollaGghanena-'are re taaps"| ityAdi- nena-'are taaps|' ityaadinaa| yathA nepathyavAkyAkarNanena vIrarasAkSepaH / vAkyAkarNanena vIrarasasyAkSepasya tu rasasya pR0 173 mAzRNyate / pUrvokta bhAga-4, pR0 260-261. 95. iyaM ca prAvezikyAkSepikyanantaramavazyaM "iyaM hi prAvezikyAkSepikyA anantaramavazya prayojyeti vRddhasampradAyaH / pR0 173. prayojyA bhavati / pUrvokta pR0 361. 96.""anukaturyadA anAzaGkita eva dhanavighA- anakarjaryadanAzaGkitadhanaviSayAdatyuddhata prayoga tAdinA vighAta uddhataprayogazramAd vA zramavazAd vA bhramAdidoSa sambhAvanA / vastrAmUrchA-bhramAdisambhAvanA vastrAbharaNAdervA bharaNAvakAzAditsayAgIyate saantraadhruvaa| tatra Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAjI aJjuma saiphI pracyutistadA tatsaMvaraNAvakAzaditsayeyaM ca prAktanaM bhAvi vA rasasvarUpamanuvRttimityagIyate / asyAM ca prAktanaM bhAvi vA rasasya vazyam | kevalaM chidrAcchadana mAtra prayojanAyAsvarUpamanuvaya'm / chidrAcchAdanamAtraprayo- masyAM na sArthaka padakadambayojanamupagIti zuSkAjanatvAt cAsyA na sArthakapavanAsanamupa- kSaraireveyaM lakSye ca / pUrvokta pR0 361. yogIti zuSkAkSarANyevAsyAM nibadhyante / pR0 173 97. yathopazrutizakunanyAyena pratyayena" | pR0 ityAdi kAkatAlIya zratizakUnanyAyena lauki173 kasya / pUrvokta bhAga-4 pR0 361. 98. ""na tu dezakAlAvasthAdyapekSayAnI tyAva- prANAtyaye'pIti na tu nItyanuvartanena kathaJcit sahanapUrvakaM niryAtanamiti / pR0 176 / / dezakAlAdyanuvartanena sahanapUrvakaM niryAtanam / pUrvokta bhAga-3, pR0 167. 99. sahajA mukhraag-dRssttivikaaraadirhitaa| mukharAga dRSTi vikArAdayaH / pUrvokta bhAga-2 pR0 176 pR0 166. 100. yathAsambhavaM sandhiM vigraheNa, vigrahe vigrahaM vA sandhinA dUSayatIti vidUSakaH, vipralambha sandhinA ca vizeSeNa dUSayanti, vinAza- natve vinodane dUSayanti vismArayanti / pUrvokta yanti, vipralambhaM tu vinodadAnena bhAga-3 pR0 251-252. vismArayantIti vidUSakAH / pR0 178 101. yathorvazI puruurvsH| 'nape divye na ca ""ityasyApavAdamAha divyveshyetyaadi| yathA prabhau' ityasyApavAdo'yamiti / pR0 179 purUravasaH urvazyA / pUrvokta pR0 196. 102. anyanArI vyAsaGgAdinA / pR0 181 vyAsaGgAdityanyanArIviSayAdityarthaH / pUrvokta pR0 209. 103. bAlye'pi kiJcidunmIlanti, vArdhake tu te hi yauvane udriktA dRzyante bAlye tvanudbhinnA prAcuryaNa nazyanti / pR0 181-182 vArdhake tirobhUtAH / pUrvokta pR0 154. 104. puMsAM tUtsAhAdayo mukhyato'laGkArAH / tena puMsastUtsAhavRttyAta eva paramAlaGkArAH, tathA ca nAyakabhedeSuddhatAdiSu dhIratvaM vizeSaNa- sarvaSveva nAyakabhedeSu dhIratvameva vizeSaNatayoktam / muktam / bhAvAdayastu puruSANAmutsAhA- tadAcchAditAstu zRGgArAdayaH dhIralalita dyAcchAditA eva bhavantIti te gaunnaaH| ityAdau / pUrvokta pR0 158. pR0 182 105. bhrU-cibuka-grIvA''dezca sAtizayo vikAraH codghratArakacibukagrIvAdeH sAtizayo vikAraH... zRGgArocita udbhidyodbhidya vizrAnti- zRGgArocitamAkAram / svetyud bhidyodbhidya mattvenAsantato hAva iti / pR0 182 vizrAmyan hAvaH ! pUrvokta pR0 156-157. 106. prasaraNazIlaM sazRGgAraM samucitavibhAva- "sa tu prasaraNakadharmakaH, ""yadA tu rativAsanA vizeSopagrahavirahAdaniyataviSayaM prabuddharati. prabodhAttAM prabuddhAM ratimabhimanyate kevalaM samubhAvasamanvitaM helA / pR0 182 citavibhAvopagrahavirahAnniviSayatayA sphuTIbhAvaM na Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyadarpaNa para abhinavabhAratI kA prabhAva 107. ete ca trayo'GgajAH parasparasamutthitA api bhavanti / tathA hi kumArIzarIre prauDhatama kumAragatabhAva- hAva-helA-darzanazravaNAbhyAM bhAvAdayo'nurUpA virUpAzca bhavanti / pR0 182 108. rAgaH priyatamaM pratyeva bahumAnaH / mado madyakRtazcittollAsaH / harSaH saubhAgyagarvaH / anyathA vaktavye'nyathA vacanam, hastenAdAtavye pAdenAdAnam, kaTIyogyasya kaNThe nivezana- mityAdikaH / pR0 183 109. priyatamaprItyatizayena / pR0 183 110. rUpalAvaNyAdInAM ca puruSeNopabhujyamAnAnAM yadaujjvalyaM chAyA vizeSaH / pR0 184 1. bhAvAnAM sAdhyaphalocitAnAM ratiharSotsavAdInAM yAcanaM prArthanA / pR0 74 2. caura-nRpAri-nAyakAdibhyo bhayamudvegaH / pUrvokta pR0 76. 135 pratipadyate tadA tajjanito dehavikAravizeSo helA / pUrvokta bhAga - 3 pR0 157. apyete parasparasamutthitA bhavanti / tathA hi kumArIzarIre pror3hatama kumAryaMntaragatahelAvalokane pUrvokta pR0 155. isake atikti patAkAsthAnaka, kAryAvasthA aura arthaprakRtiyoM ko cetana evaM acetana rUpa meM Shant vyAkhyA tathA anya vividha sthala bhI abhinavabhAratI se vaicArika dRSTi se prabhAvita tathA anuprANita pratIta hote haiM / yaha sambhAvanA bhI satya pratIta hotI hai ki rAmacandra - guNacandra dvArA kathita 'nATyadarpaNa -vivRtti' nAma bhI avinavagupta ke 'nATya veda-vivRtti' se prerita rahA hogA / ina samasta tathyoM ko pRSThabhUmi meM bhI yaha kathana to anucita hI hogA ki nATyadarpaNa meM abhinavabhAratI kA andhAnukaraNa kiyA gayA hai / vastutaH rAmacandra- guNacandra ne avasara ke anurUpa abhinavagupta ke mantavya kI AlocanA tathA unameM saMzodhana evaM parivardhana bhI kiyA hai, parantu prastuta zodha-patra kI sImAoM ko dRSTigata rakhate hue hama yahA~ nATyadarpaNa ke etatsambaddha sthaloM kA ullekha ucita nahIM samajhate haiM / vacane'nyathAvaktavye'nyathAbhASaNam, hastenAdAtavye, pAdenAdAnam rasanAyAH kaNThe nyAsaH ityAdi / madyena kRto rAgaH priyatamaM pratyeva bahumAno harSaH / saubhAgyagaryo yathA / pUrvokta pR0 160. nATyadarpaNa kI vivRtti meM 2 sthala aise bhI prApta hote haiM jina para nATyazAstra aura abhinava bhAratI kA saMyukta prabhAva dRSTigocara hotA hai / yahIM unakA pradarzana kara denA to anaGga-kIrtana jJAta nahIM hotA hai priyatamagataiH prItyA taM prati bahumAnAtizayena / pUrvokta pR0 159. tAnyeva rUpAdIni puruSeNopabhujyamAnAni chAyAntaraM zrayanti / pUrvokta pR0 162 / etatsAdhyaphalocitabhAvalakSaNam / nA0 zA0 bhAga - 3 | pR0 50 / ratiharSotsavAnAM tu prArthanA prArthanAbhavet / 86 / 19 nA0 zA0. arizabdAnnAyakAdi / abhi0 bhA0 (nA0 zA0 bhAga - 3) pR0 51; bhaya nRpAridasyUtthamudvegaH parikIrtitaH / 88 / 19 nA0 zA0 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAjI aJjuma saiphI isa samasta vivecana se nATyadarpaNa para abhivabhAratI kA atyadhika prabhAva hai yaha svataH spaSTa ho jAtA hai| vastutaH yadi nATyadarpaNa ke abhinavabhAratI se pratyakSa athavA apratyakSa rUpa se sambandhita sampUrNa aMzoM ko usame pRthaka kara diyA jAye to usakA mUla svarUpa hI asta-vyasta ho jaayegaa| yaha saba usa samaya aura bhI vicitra pratIta hotA hai, jala nATyadarpaNakAra svayaM kAvyApahAra kI kaTu zabdoM meM karate haiN|' kAz2I pAr3A, bijanaura (u0 pra0) 246701 grantha-sUcI 1. nATyadarpaNa (nA0 da0)-rAmacandra-guNacandra, oriyaNTala insTITyUTa, bar3audA, 1959 / 2. nATyazAstra (nA0 zA0) bharata, bhAga-1 / oriyaNTala insTITyUTa, bar3audA, dvitIya saMskaraNa 3. nATyazAstra-bharata, bhAga-2, orieNTala insTITyUTa, bar3audA, 1934 / 4. nATyazAstra-bharata, bhAga-3, orieNTala insTITyUTa, bar3audA 1954 / 5. nATyazAstra-bharata, bhAga-4, orieNTala insTITyUTa, bar3audA 1964 / 6. hindI nATyarpaNa-rAmacandra-guNacandra, hindI-vibhAga, dillI vizvavidyAlaya, dillI, prathama saMskaraNa 1961 / 7. di nATyadarpaNa oNva rAmacandra eNDa guNacandra-e kriTikala sTaDo-trivedI ke0 eca0, insTITyUTa oNva iNDolaoNjI, ahamadAbAda, pharsTa eDIzana, 1966 / 1. akavitvaM parastAvat kalaGkaH pAThazAlinAm / anyakAvyaiH kavitvaM tu kalaGkasyApi cUlikA / / nA0 da0 prArambhika zloka saM0 11 /