Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga- triratna : samyaggdarzana-samyagjJAna-samyakcAritra samyagdarzana sarmyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko hI prasiddha sUtrakAra umAsvAmI se mukti kA mArga batalAyA hai| inheM triratna aura dharma bhI kahA gayA hai| asala meM jo mukti kA mArga hai- duHkhoM aura unake kAraNoM se chUTane kA upAya hai, vahI to dharma hai| usI ko hameM samajhanA hai| duHkhoM se sthAyI chuTakArA pAne ke lie sabase prathama hameM yaha dRr3ha zraddhAna honA jarUrI hai ki ego me sassado appA NANadaMsaNalakkhaNo / sesA me bAhirA bhAvo sabbe saMjogalakkhaNA || 102 || niyamasAra jJAnadarzanamaya eka avinAzI AtmA hI merA hai| zubhAzubha karmoM ke saMyoga se utpanna hue bAkI ke sabhI padArtha bAhya haiM- mujha se bhinna haiM, mere nahIM hai| AcArya samantabhadra likhate haiM -- 'sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH / / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH / / 3 / / " ratnakaraMDazrAvakAcAra arthAt-"dharma ke pravartaka samyagdarzana, samyakajJAna aura samyakacAritra ko dharma kahate haiN| jinake ulaTe mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra saMsAra ke mArga haiN|" sAta tatva, puNya, pApa; evaM dravya, guNa, paryAyaH kA yathArtha zraddhAna samyagdarzana hai| mUlataH do tatva haiM- jIva aura ajiiv| cetanAlakSaNa jIva hai aura usase bhinna ajiiv| Atma-kalyANa ke lie sAta tatva yA nava padArtha prayojanIya haiN| inake svarUpa kA vAstavika nirNaya kara pratIti karanA samyagdarzana hai| mukti ke liye sAta tatvoM para dRr3ha AsthA kA honA samyagdarzana hai aura unakA ThIka-ThIka jJAna honA hI samyagjJAna hai| ye donoM hI Age bar3hane kI bhUmikA haiM, inake binA mukti ke liye prayatna karanA vyartha hai| jisa jIva ko isa prakAra kA dRr3ha zraddhAna aura jJAna ho jAtA hai use samyagdRSTi kahate haiM arthAt usakI dRSTi ThIka mAnI jAtI hai| aba yadi vaha Age bar3hegA to dhokhA nahIM khA skegaa| jaba taka manuSya kI dRSTi ThIka nahIM hotI- use apane hitAhita kA jJAna nahIM hotA taba taka vaha apane hitakara mArga para Age nahIM bar3ha sktaa| ataH prArambha meM hI usakI dRSTi kA ThIka honA Avazyaka hai| isIliye samyagdarzana ko mokSa ke mArga meM karNadhAra batalAyA hai| jaise nAva ko ThIka dizA meM le jAnA khene vAloM ke hAtha meM nahIM hotA, kintu nAva ke pIche lage hue DaoNDa kA saMcAlana manuSya ke hAtha meM hotA hai| vaha use jidhara ko ghumAtA hai udhara ko hI nAva kI gati ho jAtI hai| yahI bAta samyagdarzana ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| isI se jaina siddhAnta meM samyagdarzana kA bahuta mahatva batalAyA hai| isake hue binA na koI jJAna samyagjJAna kahalAtA hai aura na koI cAritra samyak caritra kahalAtA hai| samyagdarzana ke aMga jisa prakAra mAnavazarIra meM do paira, do hAtha, nitamba, pRSTha, urasthala aura mastaka- ye ATha aMga hote haiM aura ina ATha aMgoM se paripUrNa rahane para hI manuSya kAma karane meM samartha hotA hai, isI prakAra aSTAMgayukta samyagdarzana kA pAlana karane se hI saMsAra-saMtati kA unmUlana hotA hai| ina ATha aMgoM meM vaiyaktika unnati ke lie prArambhika cAra aMga aura samAja-sambandhI unnati ke lie upagUhanAdi cAra aMga Avazyaka haiN| 1-niHzaMkita aMga-vItarAga-vacana para dRr3ha AsthA rakhanA niHzaMkita aMga hai| 2-niHkAMkSita aMga- sAMsArika sukha kI kisI prakAra kI AkAMkSA na karanA niHkAMkSita aMga hai| 3-nirvicikitsA aMga- munijana deha meM sthita hokara bhI deha-sambandhI vAsanA se atIta hote hai| ataH ve zarIra kA saMskAra nahIM karate / unake malina zarIra ko dekha glAni na karanA nirvicikitsA-aMga hai| 4-amUDhadRSTi aMga- samyagdRSTi kI pratyeka pravRtti vivekapUrNa hotI hai| vaha kisI kA andhAnukaraNa nahIM krtaa| yaha to zradAlu to hotA hai, para andha zradAlu nhiiN| amUDhadRSTi andha zraddhA kA pUrNa tyAga karatA hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-upagrahana aMga- ajJAnI aura azakta vyaktiyoM dvArA ratnatraya aura ratnatraya ke dhAraka vyaktiyoM meM Aye hue doSoM kA pracchAdana karanA upagUhana aMga hai| 6-sthitIkaraNa aMga- sAdharmI bandhu ko dharmazraddhA aura AcaraNa se vicalita na hone denA tathA vicalita hote huoM ko dharma meM sthita karanA sthitIkaraNa hai| 7-vAtsalya aMga- sAdharmI bandhuoM ke prati nizchala aura Antarika sneha karanA vAtsalya hai| isa guNa ke kAraNa sAdharmI bhAI nikaTa samparka meM Ate haiM aura unakA saMgaThana dRr3ha hotA hai| 8-prabhAvanA aMga- jagata meM vItarAga-mArga kA vistAra karanA, dharma-sambandhI bhrama ko dUra karanA aura dharma kI mahattA sthApita karanA prabhAvanA hai|| bhagavatI ArAdhanA meM zivArya ne kahA hai- samasta duHkhoM kA nAza karane vAle samyaktva meM pramAda mata karo, kyoMki jJAnAcAra, cAritrAcAra, vIryAcAra aura tapAcAra kA AdhAra samyagdarzana hai| jaise nagara meM praveza karane para upAya usakA dvAra hai, vaise jJAnAdi meM praveza karane kA dvAra samadarzana haiM, jaise oNkheM mukha kI zobhA bar3hAtI haiM vaise hI samyagdarzana se jJAnAdi kI zobhA hai| jaise vRkSa kI sthiti kA kAraNa usakI jar3a hai vaise hI samyagdarzana jJAnAdi kI sthiti kA kAraNa hai| __mukti kI sAdhanA kA mUla kAraNa samyagdarzana hai| samyagdarzana se hI AdhyAtmika vikAsa prArambha hotA hai| yaha svAbhAvika hai ki jaba taka lakSya zuddha nahIM hotA aura dRSTi nirdoSa nahIM banatI taba taka prANI kI sArI jAnakArI aura usake AdhAra para kiyA jAne vAlA prayAsa niSphala hai ataH samyagdarzana mukti kA prathama sopAna hai: - mokSamahala kI prathama sIr3hI| jaba antaHkaraNa meM samyagdarzana kI jyoti prakaTa hotI hai taba anAdikAlIna mithyAtvarUpI ghora andhakAra sahasA vilIna ho jAtA hai aura samagra tatva apane vAstavika rUpa se udbhAsita hone lagate haiN| samyagdarzana ke prabhAva se AtmA ke prati pragAr3ha ruci utpanna hotI hai| AtmAnubhUti evaM svasaMvedana kA anubhava hotA hai| jIvAdi tatvoM ke zraddhAna dvArA AdhyAtmika jAgRti hI samyagdarzana hai| yaha Atma-sAdhanA kA prathama sopAna hai| AdhyAtmika jAgRti ke binA samyakjJAna aura samyakcAritra nahIM ho skte| isake binA kaThora tapa niSphala hote haiN| jo mahattva nagara ke lie dvAra kA, muMha ke lie cakSu kA aura vRkSa ke lie jar3a kA hai, vahI mahattva jJAna aura cAritra ke lie samyak darzana kA hai| AdhyAtmika jAgRti se jIva meM kaI viSeSatAe~ utpanna ho jAtI haiN| vaha nirbhayI ho jAtA hai| bhaya, lajjA aura lobha se prerita hokara vaha hiMsA ko ucita nahIM kahatA hai| vaha sAMsArika sukhoM kI AkAMkSArahita hotA hai| naitika aura AdhyAtmika guNoM ke vikAsa meM vaha apanA sarvasva arpaNa kara detA hai| usake mana meM saba jIvoM ke prati maitrI, guNIjanoM meM praSaMsA kA bhAva aura duHkhI jIvoM ke prati dayA kA bhAva rahatA hai| samyagjJAna samyagdarzana kI taraha samyagjJAna bhI AtmA kA guNa hai| vastutaH AtmA kA guNa to jJAna hai kintu vaha samyaka bhI hotA hai aura mithyA bhI hotA hai| darzanazAstra meM saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya ko mithyAjJAna kahA hai| samyagdRSTi kA jJAna hI saccA jJAna hai| mithyAdRSTi kA jJAna yarthAtha nahIM hai| kyoMki use vastusvarUpa kI yarthAtha pratIti nahIM hai| vaha saMsAra ke svarUpa ko usake yathArtharUpa meM nahIM jaantaa| jo jJAna heya rUpa meM aura upAdeya ko upAdeya rUpa meM jAnatA hai vahI jJAna saccA hai| mUlAcAra meM kahA hai ki jisase vastu kA yathArtha svarUpa jAnA jAye, jisase mana kI cacalatA ruka jAye, jisase AtmA vizuddha ho, use hI jinazAsana meM jJAna kahA hai| jisase rAga se virakti ho, kalyANamArga meM anurAga ho aura saba prANiyoM meM maitrIbhAva ho, use hI jinazAsana meM jJAna kahA hai| AtmA va anya dravyoM ke svarUpa ko saMzaya Adi rahita jAnanA samyagajJAna hai| padArthoM ko jAna lene mAtra se jJAna ko samyagajJAna nahIM kahA gayA hai| jisa jJAna kA svabhAva AtmA meM lIna honA hotA hai, vaha jJAna samyagjJAna kahalAtA hai| jJAna kA svarUpa evaM bheda jo jAnatA hai vaha jJAna hai, jisake dvArA jAnA jAe vaha jJAna hai athavA jAnane mAtra ko jJAna kahate haiN| jo AtmA hai vaha jAnatA hai aura jo jAnatA hai vaha AtmA hai| jJAna AtmA kA vizeSa guNa hai, yaha AtmA se pRthaka upalabdha nahIM hotaa| jisa jJAna dvArA pratibhAsita padArtha yathArtha upalabdha ho, use samyagjJAna kahate haiN| vastutaH jisa-jisa rupa meM jIvAdi padArtha avasthita haiM, usa-usa rupa meM unako jAnanA samyagjJAna hai| samyakpada se saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya ko nirAkRti ho jAtI hai| ataH ye jJAna samyak nahIM hai| samyagjJAna kA saMbaMdha AtmotthAna ke sAtha hai| jisa jJAna kA upayoga
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-vikAsa ke lie kiyA jAtA hai aura jo para padArthoM se pRthaka kara AtmA kA bodha karAtA hai, vaha samyagjJAna hai| samyagjJAna ke pA~ca bheda haiM :(1) matijJAna-indriya aura mana ke dvArA yathAyogya padArthoM ko jAnanevAlA (2) zrutajJAna- zrutajJAnAvaraNakarma ke kSayopazama hone para, mana evaM indriyoM ke dvArA adhigm| ___ mana matijJAna aura zrutajJAna donoM kA sAdhana hai| yaha zruta zabda ke mAdhyama se padArtha ko to jAnatA hI hai| sAtha hI zabda kA sahArA lie binA zuddha artha ko bhI jAnatA hai| sAdhAraNataH arthAzrayI jJAna indriya aura mana donoM ko hotA hai| zabdAjJayI kevala mana ko hI hotA hai| ataH svatantrarupa meM zruta mana kA viSaya hai| zrutajJAna ko matipUrvaka mAnA jAtA hai| matijJAna ke nimitta se zrutajJAna kI utpatti hotA hai| sarvaprathama pA~ca indriya aura mana inameM kisI eka ke nimitta se kisI bhI vidyamAna vastu kA matijJAna hotA hai| tadanantara isa matijJAnapUrvaka usa jJAta huI vastu ke viSaya meM yA usake sambandha se anya vastu ke viSaya meM vizeSa cintana Arambha hotA hai, yaha zrutajJAna kahalAtA hai| (6) avadhijJAna- parimita rUpI padArtha ko indriyoM kI sahAyatA ke binA jAnanevAlA jnyaan| yaha avadhijJAna pudgalAdirUpI dravyoM ko hI viSaya karatA hai, AtmAdi arUpI dravya ko nhiiN| yaha pudgaladravya aura pudgaladravya se sambaddha jIvadravya kI katipaya maryAdAoM ko jAnatA hai| (4) manaHparyayajJAna- para ke mana meM sthita padArthoM ko jaannevaalaa| anya vyaktiyoM ke mana kI bAtoM kA jAnanA manaHparyaya hai| yaha jJAna mana ke pravartaka yA uttejaka pudgaladravyoM ko sAkSAt jAnanevAlA hai| cintaka jaisA socatA hai, usake anurUpa pudagaladravyoM kI AkRtiyA~-paryAyeM bana jAtI haiN| ye para-manasthita paryAyeM manaHparyayajJAna ke dvArA jAnI jAtI haiN| vastutaH manaH paryaya kA artha hai mana kI paryAyoM kA jnyaan| (5) kevalajJAna- AtmA meM bhUta, bhaviSyat aura vartamAna meM sthita dravya aura unakI samasta paryAyoM ko jAnane kI kSamatA hai; yaha jJAna AtmamAtra sApekSa hotA hai| yaha jJAna samasta dravyoM kI trikAlavartI samasta paryAyoM ko jAnatA hai| yaha pUrNataH nirmala aura atIndriyajJAna hai| samyakcAritra samyagdarzana aura jJAna tabhI saphalIbhUta hote haiM jaba jIva samyaka cAritra ke mArga para agrasara hotA hai| bhale hI bahuta sAre zAstra par3he hoM, para cAritrahIna ke liye ve saba usI taraha arthahIna haiM jaise andhe ke liye jalate hue hajAroM diipk| isIlie kahA gayA hai ki cAritra hI dharma hai| cAritra kI bhUmikA meM jIvana taba hI sthita ho sakatA hai jaba ki aMtaraMga bhAva vizuddha hoN| bhAva zuddhi hI mokSa kA mArga hai| AcArya kundakunda ne apane pravacarasAra ke prArambha meM cAritra ko dharma kahA hai| jaise samyagdarzana ke binA samyakacAritra nahIM hotA usI prakAra samyakacAritra ke binA mokSa kI prApti nahIM hotii| samyakacAritra hI yathArtha meM dharma hai| usakI ArAdhanA meM saba ArAdhanAe~ samAviSTa haiN| AcArya samantabhadra ne ratnakaraNDazrAvakAcAra meM kahA hai ki jo karmabandhana ko kATakara jIva ko saMsAra ke duHkhoM se chur3Akara uttama sukha (mokSa meM) dharatA hai vaha samIcIna dharma hai| yaha dharma samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra rUpa hai| corI, kuzIla aura parigrahaNarUpa kiyAoM se nivRtti karanA samyakcAritra hai| cAritra vastutaH AtmasvarUpa hai| yaha kaSAya aura vAsanAoM se sarvathA rahita hai| moha aura kSobha se rahita jIva kI jo nirvikAra pariNati hotI hai, jisase jIva meM sAmyabhAva kI utpatti hotI hai, cAritra hai| pratyeka vyakti apane cAritra ke bala se hI apanA sudhAra yA bigAr3a karatA hai| ataH mana, vacana aura kAya kI pravRtti ko sarvadA zubha rUpa meM rakhanA Avazyaka hai| mana se kisI kA aniSTa nahIM socanA, vacana se kisI ko burA nahIM kahanA tathA zarIra se koI nindya kArya nahIM karanA sadAcAra hai| sAdhu caryA ahiMsA kI pUrNatA kI sAdhanA ke liye zrAvaka kramazaH sAdhu jIvana meM praveza karatA hai| isa taraha vaha guNasthAna krama meM Age bar3hatA hai| sAdhu jIvana mahAvratoM kI sAdhanA hai| ahiMsA Adi vratoM kA sUkSmatA se pAlana karanA mahAvratoM ko dhAraNa karanA hai| isameM ahiMsA kI pUrNatA, brahmacarya kI akhaMDatA, satya tathA sAmAnya upayoga kI bhI koI vastu binA pUche na lene rUpa acaurya kA pAlana hotA hai| sAdhu mahAvratoM kI surakSA ke liye samiti aura guptiyoM kA pAlana karatA hai| saMyamapUrvaka pustaka Adi vastuoM ko uThAnA aura rakhanA, saMyamapUrvaka calanA, saMyamapUrvaka hita, mita aura priya vacana bolanA, saMyamapUrvaka AhAra lenA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA saMyamapUrvaka dainika kriyAoM ko karanA paMca samiti kA pAlana hai mana, vacana aura kAyA kI tIna vRttiyoM kA saMyama gupti kA pAlana hai / muni pA~ca mahAvratoM, pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA pAlana karatA huA antaraMga evaM bAhya tapoM kI bhI sAdhanA karatA hai| ina tapoM ke dvArA muni nidrA ko jItatA hai, dhyAna ko dRr3ha karatA hai / zarIra ke mamatva ko tyAgatA hai, sukha-duHkha meM samabhAvI hotA hai, svAdhyAya ko bar3hAtA hai tathA indriyoM ke viSayoM ke prati anAsakta hotA hai| tapoM ke dvArA vinIta hotA huA doSoM kA parimArjana karatA hai| ye tapa muni ko dhyAna aura svAdhyAya meM apramAdI banAte haiN| zrAvakadharma kI aMtima zreNI se munidharma prArambha hotA hai jisameM Atmabodha kA pUrNa visphoTa hotA hai AtmA evaM zarIra kI bhinnatA kA spaSTa anubhava tathA nirmala jJAna kI prApti munidharma ke lie Avazyaka hai| isa avasthA meM muni ke AcaraNa se mUlabhUta pAMcoM vratoM kI pUrNatA kA bodha hotA hai| vaha itanA aparigrahI evaM nirahaMkArI ho jAtA hai ki AtmakalyANa ke mArga meM nagna vicaraNa kara sakatA hai| usakA digambaratva isa bAta kA sAkSI hotA hai ki isa vyakti ne apanI sabhI AvazyakatAeM jagat para chor3a dI haiN| surakSA ke prati yaha pUrNa abhaya hai isake dvArA sAdhe jAne vAle vrata mahAvrata kahalAte haiM kyoMki vaha unakI pUrNatA ke sAtha unheM pAlana karatA hai| usakI ahiMsA prANimAtra taka vikasita ho jAtI hai| vaha jagat ke satya bhedavijJAna ko pahicAna letA hai| usakI maulikatA usake vyaktitva se jhalakatI hai| usakI samasta SaktiyAM AtmadhyAna ko nirmala karatI haiN| tathA vaha apanI AtmA ke atirikta aura kisI kA svAmI nahIM hotA hai / muni ke isa svarUpa ko vikasita karane ke lie tathA usakI surakSA ke lie kucha anya niyama bhI haiM, jinakA mahAvIra ke dharma meM vidhAna hai| vaha pAMca samitiyoM kA pAlana karatA hai| tIna guptiyoM se rakSita hotA hai tathA bAraha anuprekSAoM meM apane citta kA podhana karatA hai| inake garbhita artha ko bhI jAneM / T samiti kA prAcIna artha yA zAsana para niyantraNa mahAvIra ne use AcaraNa para niyantraNa ke artha meM prayukta kiyA hai| sAvadhAnIpUrvaka ahiMsaka pailI meM gamana IryAsamiti hai sampreSaNa kA mAdhyama bhASA para niyamana bhASA samiti hai eSaNA samiti vyartha kI AkAMkSAoM aura mUrcchA se bacAtI hai| lena-dena kA vyavahAra itanI sAvadhAnI se karanA ki kisI jIva kA ghAta na ho to vaha AdAna nikSepaNa samiti hai| tathA utsarga samiti pratyeka kArya ko usake niScita evaM upayukta sthAna para karane kI preraNA detI hai isase sAmAjika pAlInatA bhI banI rahatI hai| guptiyoM kA kArya karmoM ke AzravadvAroM para niyantraNa rakhanA hai / ataH pravRttiyoM ke prati sAvadhAna evaM apramAdI rahanA muni ke lie anivArya hai to AvaSyaka bhii| mana, vacana, aura kAya kI zrAvaka guhastha ke lie anuprekSyA kA artha hai punaH punaH tatvajJAna kA anvekSaNa isase yoga ke lie anAsakti bhAvanA kA vikAsa hotA hai| kSaNabhaMguratA, azaraNa, saMsArabhramaNa ekAkIpana, AtmA evaM zarIra Adi kI minnatA, azucitA, karmo ke Azrava, saMvara, nirjarA, lokadarzana, AtmamArga kI durlabhatA evaM sacce dharma ke svarUpa Adi kA cintana karate rahane se muni apane ko pahicAnane meM saSakta ho jAtA hai ataH use apanI dhArmika pravRtti meM dRr3hatA va sthiratA prApta hotI hai| dharma ke svarUpa ko vaha upalabdha karane kA prayatna karane lagatA hai|' jaina sAdhu kI caryA kI kaThoratA sAdhu ko jAna bujhakara duHkhI karane ke uddezya se nirdhArita nahIM kI gaI hai kintu use sAvadhAna, kaSTasahiSNu aura sadA jAgarUka rakhane ke lie kI gayI hai| muni kSudhA, tRSNA, zIta, uSNa, daMza - mazaka, nAganya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayayA, Akrodha, vadha yAcanA AlAbha, roga, tRNa-sparza, mala, satkAra puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana ina bAIsa parISahoM ko sahana karatA hai| muni kaSTa Ane para sabhI prakAra ke upasargo ko bhI zAntipUrvaka sahatA hai usake liye zatru mitra, mahala- zmazAna, kaMcana kAMca, nindA stuti saba samAna haiM yadi koI usakI pUjA karatA hai, to use bhI vaha AzIrvAda detA hai aura yadi koI usapara talavAra se vAra karatA hai to use bhI vaha AzIrvAda detA hai| use na kisI se rAga hotA hai aura na kisI se dveSa vaha rAga-dveSa ko dUra karane ke liye hI sAdhu AcaraNa karatA hai| sAdhu yA muni kI AvazyakatAe~ atyanta parimita hotI haiN| muni - AcAra yA sAdhu AcAra kA pAlana karane ke liye gupti samiti, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra kA pAlana karanA bhI Avazyaka hai| yogoM kA samyak prakAra se nigraha karanA gupti hai| gupti kA jIvana ke nirmANa meM bar3A hAtha hai, kyoMki bhAvabandhana se mukti guptiyoM ke dvArA hI prApta hotI hai| gupta
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravRttimAtra kA niSedha kahalAtI hai| zArIrika kriyA kA niyamana, mauna dhAraNa aura saMkalpa-vikalpa se jIvana kA saMrakSaNa kramazaH kAya, vacana aura manogupti hai| zvetAmbara paramparA kI dRSTi se zramaNAcAra meM digambara evaM zvetAmbara paramparAoM meM paryApta antara dikhAI detA hai| kintu gaharAI se cintana kiyA jAya to prakArAntara se zabda parivartanoM ke sAtha prAyaH sabhI paramparAoM meM sabhI mUla tathya A gaye haiN| samiti, gupti Adi ko zvetAmbara paramparA meM mUla guNoM meM sthAna na dekara uttaraguNoM meM sthAna diyA hai| keza luMcana Adi ko svatantra sthAna na dekara usakA samAveza kAyakleza meM kiyA gayA hai| Acelakya ko dasa kalpa meM prathama kalpa mAnA hai; para mUlaguNa nhiiN| asnAnatA aura adantadhAvana ye donoM ke AcAra meM parigaNita haiM, kintu mUlaguNa meM nhiiN| sthitibhojana zvetAmbara paramparA meM nahIM hai| kyoMki zvetAmbara paramparA meM AhAra svasthAna para lAkara karane kA vidhAna hai| gRhastha ke vahA~ khar3e rahakara bhojana kA vidhAna nahIM hai| ekabhukta vrata zvetAmbara paramparA meM bhI prAcIna kAla meM rahA thaa| kintu vartamAna meM vaha niyama nahIM hai| svecchA se jo zramaNa karanA cAhe to usakA mahatva avazya hai| zramaNAcAra ke antargata anya nimna AcAra bhI varNita haiM1. bAraha tapa anazana, avamodarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana aura kAyaklezaye chaha bAhya tapa haiN| Abhyantara tapa ke prAyazcitta vinaya, vaiyyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna- ye chaha bheda haiN| 2. samatA, sAmAyika 3. daza dharma daza dharma haiM- uttama kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya evaM uttama brhmcry| 4. svAdhyAya 1-vAcanA, 2-pRcchanA, 3-anuprekSA, 4-AmnAya, 5-dharmopadeza 5. dhyAna dhyAna ke cAra bheda haiM--Arta ,raudra , dharma aura zukla dhyAna /