Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana : eka cintana : vizleSaNa lakSmIcandra 'saroja', ema. e. mana kA sthAna jaina mahApuruSoM ne saMsAra ke prANiyoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai (1) saMjJI athavA samanaska yA manasahita / (2) zrasaMjJI athavA zramanaska arthAt manarahita / prathama saMjJI kI paribhASA dI - jo mana sahita ho, zikSA - upadeza grahaNa kara sake / jaise puruSa-strI, baccA - bRddha, bandara-ghor3A, hAthI- kabUtara Adi / dvitIya asaMjJI kI paribhASA dI, jo mana rahita ho, zikSA upadeza grahaNa nahIM kara sake, jisakA janma mAtA-pitA ke raja aura vIrya ke vinA huprA ho / jaise jala kA sarpa, koI koI totA / saMsAra meM samanaska adhika haiM athavA amanaska ? saMsAra meM vidvAn adhika haiM athavA avidvAn ? donoM praznoM kA uttara lagabhaga eka hI hai yAnI samanaska aura vidvAn alpa haiM tathA amanaska aura avidvAn adhika haiN| ekendriya [pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati ] dvIndriya [laTa, keMcuA, joMka, zaMkha] trIndriya [cIMTI, civaTA, khaTamala, jUM ] caundriya [ bhauMrA, barra, makkhI-macchara ] taka sabhI jIva amanaska haiM | paMcendriya [manuSya, pazu-pakSI, devatA- nArakI] cAra bhAgoM meM vibhakta hai / mana pA~ca indriyavAloM ke hI huA karatA hai / yaha indriyoM [sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ] se Upara hai| mana kI racanA manana karane ke lie huI / mana, zarIra aura AtmA donoM kA pratinidhitva karatA hai / mana hI mastiSka ko cintana hetu vicAra-zakti detA hai aura mana hI indriyoM ko kArya karane kI preraNA detA hai / mana, darzana-jJAna, cAritra aura tapa ArAdhanAzroM kA AdhAra banatA hai aura mana hI yatijJAna - zrutajJAna kI AdhArazilA hai / mana kI mahattA zabdAtIta hai / mana, sumana hokara apanI sugandha se saMsAra ko bhI suvAsita karatA hai, sadAcArI hokara saMsAra santulita sukhada jIvana kA sandeza " jiyo aura jIne do' detA hai para mana kumana hokara ko durAcAroM kI durgandha lie saMsAra ko duHkhamaya banAtA hai, azAnti aura viveka lie yuddha ko tIrthaM banAtA hai, zastroM kA vyApArI banatA hai, prastara kI naukA sA svayaM DUbatA hai aura anya sIna jana-samudAya ko bhI DubAtA hai / cUMki sumana, zrAga meM bAga lagAtA hai aura kumana, bAga meM Aga lagAtA hai, ataeva yogavAziSThakAra kI yaha sUkti sahaja hI samajha meM zrA jAtI hai ki mana, eka nadI ke samAna hai, jo pApa aura puNya - donoM ora bahatI hai / mana ko dvimukhI joMka samajha hI zAyada sarvArthasiddhikAra ne bhI ISad indriya yA zranindriya likhA hai / 1. cittanadI nAma ubhayavAhinI vahati pApAya ca puNyAya ca / dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthakhaNDa / 260 gommaTasAra grantha meM manuSya kI paribhASA dI gaI-- jo manu kI santAna ho, mati aura manavAn ho vaha manuSya hai| manu yAnI sudharma kA pratinidhi, padhyAtma kI dizA meM sva ( AtmA ) aura para (zarIra ) kA bhedavijJAnI aura loka-jIvana kI dizA meM sva (apanA) para ( parAyA) bheda bhAva rahita udArahRdaya, jIvanmukta panta ( pUjyatama puruSa ) para prAsthA rakhane vAlA ho, usakA uttarAdhikArI anuyAyI ho| jisake mana ho arthAt apanA bhalA-burA, socane-samajhane, karane-karAne kI zakti ho, jo mana se manuSya ko manuSya samajhe, mAne aura svatantratA, samAnatA, bhrAtRtva kA bhAva rakhe, vahI mana mana hai, anyathA mana mApa kA mana hai, tApa kA mana hai, pApa kA mana hai, para jApa kA mana nahIM, zrApakA mana nahIM, nApa kA mana nahIM hai balki zApa kA mana hai / mati se prAzaya buddhi- manISA, dhiSaNA-dhI, prajJA-zemuSI kA hai / mati se abhiprAya smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha kA hai / buddhi bala se bar3I hai aura manISA chala se dUra khar3I hai tathA dhiSaNA ko tRSNA to phUTI pA~khoM bhI nahIM suhAtI hai evaM dhI manuSya ko jahA~ sudhI banane kI preraNA detI hai, vahA~ kudhI se bacane kI bhI preraNA detI hai| prajJA to vaha chainI hI hai, jo ajJAna ke arAvalI ko tor3a phor3a kara dina-rAta jJAna ke dvAra kholane meM lagI hai| zemuSI zama uSA kA svapna sa~joe hai| mati, matabheda lekara bhI manabheda kI rokathAma kara rahI hai| smRti, atIta ko nahIM bhUlane vAlI hai to saMjJA pratIta aura vartamAna ko jor3ane vAlI kar3I hai aura cintA to trikAladarzI banane ke lie cintita hI rahatI hai tathA abhinibodha apane adhyayana-anubhava abhyAsa ke astra lie mAnavatA ko vinAza ke kagAroM se haTAne meM lagA hai| matijJAna kI sulabha sAmagrI na to svayaM kI hai aura na isa janma kI hai balki yaha zrutajJAna kI bhI hai aura zravaNa zramaNa paramparA kI bhI hai| tIrthaMkaroM kI dRSTi se mati aura zruta, ye do jJAna saMsAra ke sabhI prANiyoM meM pAye jAte haiN| akSara ke ananta bhAga jJAna to nigoda ke jIvAtmA ko bhI hotA hai / itanA na ho to jIva prajIva bana jAve / tattvavyavasthA gar3abar3a ho jAve / jahA~ AtmA hai, vahA~ jJAna hai, jahA~ jJAna hai, vahA~ zrAtmA hai / , mana modaka hai; mana odana hai / mana lohA hai, mana sonA hai / mana jIrA hai, mana hIrA hai / manamaujI hai, mana maunI hai / mana naTakhaTa hai, mana jhaTapaTa hai / mana karavaTa hai, mana salavaTa hai / mana maraghaTa hai, mana ghaTa-paTa hai / mana caTapaTa hai, mana khaTakhaTa hai / mana kaTamara hai, mana markaTa hai / mana jar3a hai, mana cetana hai / mana nirAzA hai, mana AzA hai| mana dina hai, mana rAta hai / mana garamI hai, mana saradI hai / mana svabhAva hai, mana vibhAva hai / mana prabhAva hai, mana jamAva hai / mana hAva hai, mana bhAva hai| mana cAva hai, mana alagAva hai| mana tana hAra hai, mana manahAra hai / mana manihAra hai, mana manuhAra hai / mana pUrva hai, mana pazcima hai| mana uttara hai, mana dakSiNa hai / mana zaitAna hai, mana haivAna hai / mana beImAna hai, mana ImAna hai / mana asatya hai, mana satya hai / mana mAyAvI hai, mana betAbI hai mana chala hai, mana bala hai| mana bAlaka hai, mana yuvA hai| mana praur3ha hai, mana vRddha hai | mana kaMsa hai, mana kRSNa hai / mana rAvaNa hai, mana rAma hai / mana zrAnanda hai, buddha hai / mana gautama hai, mana mahAvIra hai / mana zAlA hai, mana mAlA hai / mana hAlA hai, mana tAlA hai| mana gorA hai, mana kAlA hai| mana dharma hai, mana darzana hai| mana sAhitya hai, mana saMskRti hai| mana hindI hai, mana saMskRta hai| mana bharatA hai| mana maratA hai| mana Adi hai, mana dhanta hai| mana madhyama hai, mana mAdhyama hai / mana zeSa hai, mana leza hai| mana gaNeza hai, mana maheza hai / mana makkAra hai, mana satkAra hai / mana dutkAra hai, mana pucakAra hai / mana bindu hai, mana sindhu hai /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana : eka cintana : vizleSaNa : 261 mana indu hai, mana hindu hai / mana tUrya hai, mana sUrya hai| mana veza hai, mana deza hai| mana dAyeM hai, mana bAe~ hai| mana Upara hai, mana nIce haiN| mana jIvana hai, mana jaMjAla hai / mana samajhanA sarala hai, mana samajhanA jaTila hai| mana aniyantrita hai, mana niyantrita hai / mana phidA hai, mana vidA hai, mana kucha nahIM, mana saba kucha hai / mana bhrAmaka hai, mana niyAmaka hai| mana choTA hai, mana moTA hai| mana prazna hai, mana uttara hai| mana mRtyU hai, mana jIvana hai| mana kI sRSTi mana ke do bheda haiM:-(1) dravya mana (2) bhAva mana / dravya mana podgalika racanA hai; isakA jIvana dhar3akana hai| yaha zarIra kI ghar3I kA peNDalama hai aura jIvana kI ghar3I kI sUcanA hai / yaha nAr3I kA mUla prAdhAra hai / yaha vaMzAnukrama se prabhAvita hotA hai| manuSya kA mana eka mandira hai, usameM Atmadeva pratiSThita hai; vahA~ jo jaisI AvAja lagAtA hai, vaha vaisA vyavahAra pAtA hai| dravya mana, bhAva mana kA AdhAra hai| jaise vastu kI saMkhyA guNavattA para bAjAra-bhAva hai, vaise dravya mana ke AdhAra para bhAva mana bhI nyUnAdhikatA, utthAna-patana, saMkoca-vistAra lie jvAra-bhATA banA hai / dravya mana kI apekSA bhAva mana kI utanI adhika zakti aura sattA hai ki jitanI bhI zakya aura sambhava hai| yaha bhAva mana kI sajagatA kA hI supariNAma hai ki vaha bhogI se rogI aura yogI bhI banatA hai| saMyogI, viyogI, niyogI ye saba bhAva mana kI dena haiM / bhAva mana se hI nara nArAyaNa, AtmA paramAtmA, appA paramappA hai| bhAva mana se hI sAdhaka-sAdhya, ArAdhaka-prArAdhya hai| bhAva mana se prAsrava bandha saMvara-nirjarA hai| bhAva mana se hI svarga-apavarga hai| bhAva mana se hI gUNasthAna, jIva samAsa, mArgaNA haiN| bhAva mana kA vizva apane meM eka hI hai, pratyeka prANI mana para rIjhA hai| mana kA mahala choTA hokara bhI bahuta bar3A hai| mana, dainika patra-prakAzana kAryAlaya ke samAna hai, jisakA sthAna sImita haiM, para racanA-saMsAra asImita hai / a-mana ke akhabAra manuSya atIva amana ke sAtha par3hate haiM para mana ke akhabAra virale par3hate haiM / jo nahIM par3hanA cAhie, vaha dina-rAta aA~khe phAr3a phAr3a par3hate haiN| lagatA hai ki mana nAdAnI ke sAtha manamAnI bhI karatA hai| jaba taka mana kI manamAnI nahIM miTatI hai taba taka manuSya amanuSya rahegA, manuSya nahIM banegA, yuddha ke lie prastuta hogA, ayuddha ke lie aprastuta / manuSya ke zarIra meM bAyIM ora sthita mana, jAgrata avasthA kI to kauna kahe; nizItha ke sapanoM meM bhI milakhAsiMha dhAvaka banakara daur3a lagAtA rahatA hai| mana, caMcalatA meM markaTa ko mAta detA hai aura gatizIlatA meM pavana se bAjo mAra jAtA hai / mahAbhArata ke 'yakSa-yudhiSThira saMvAda' meM mana ko maruta se bar3hakara batalAyA gyaa| prAcArya hemacandra ne yogazAstra meM likhA-jahA~ mana hai, vahA~ maruta hai, jahAM maruta hai, vahA~ mana hai| donoM paraspara kAraNa-kArya haiN|' mana hI hAra-jIta, bandhana-mukti kA kAraNa hai| - mana kA sambandha upayoga se hai| cetanA aura vedanA se hai| isa dRSTi se mana ke tIna bheda haiM:-(1) azubha mana (2) zubha mana (3) zuddha mana / saMkSepa meM samajhe 1. mano yatra marut tatra, marud yatra manastataH / atastulyakriyAveto saMvItI kSIranIravat / / dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIya hai .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ azubha mana pApa kA sRjana karatA hai| krodha, mAna, mAyA, lobha jaise durguNa svIkAra karatA hai| hiMsA jhUTha corI kuzIla parigraha pApa baToratA hai / jugrA khelanA, mAMsa khAnA, madirApAna karanA, vaizyAgamana karanA, zikAra khelanA, corI karanA, parakIyA ramaNI se ramaNa karanA jaise nazA vyasana karatA hai jJAna, pUjA, jAti, kula, bala, Rddhi, tapa vapu ke mada meM matavAlA hotA hai / khApro, pimro aura masta raho kA paramavizvAsI hotA hai / 'lekara diyA, kamAkara khAyA to tUM vyartha jagata meM AyA' kA apAra prasthAvAn hotA hai / yaha bhautika saMskRti va pAzcAtya sabhyatA kA parama upAsaka hotA hai| svarga aura naraka, dharma aura karma kA atIva vizvAsI hotA hai| yaha prabala svArthI bahubhAga meM zrAtmakendrita hotA hai / caturthakhaNDa / 262 zubha mana / puNya kA sRjana-saMcayana karatA hai| kSamA, madutA, saralatA, nilamatA jaise sadguNa svIkAratA hai| hisA, satya, acaurya brahmacarya, aparigraha ko bhI apUrNatayA athavA pUrNatayA svIkAratA hai| yaha viparIta mAnyatAmUlaka mithyAtva se bacatA hai, mithyA prAcAra vicAra ise suhAte nahIM haiN| prathama, saMvega, dhanukampA, grAstikya, mokSamUlaka samyaktva ise rucatA hai, yaha zramaNopAsaka banakara zramaNa bhI banane ko utsuka rahatA hai / yaha loka-paraloka kA vizvAsI hotA hai / sahadharmI bandhutroM ke prati anurAgI hotA hai / zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya, brahmacarya para isakI prakhaNDa prAsthA hotI hai / yaha alpAlpArambhI, alpaparigrahI, svadAra santoSI hokara loka-jIvana meM prAmANika vyakti hotA hai / yaha zraddhA-viveka - kriyAvAn hone se zuddha mana lie paropakAraparAyaNa hotA hai va jIva dayA kA kendrabindu hotA hai| zuddha mana azubha mana rAga-dveSI hotA hai, zubhamana rAga-dveSa se bacane ke lie prayatnazIla hotA hai, para zuddha mana loka meM raha pralaukika jIvanmukta hotA hai| yaha vItarAgI, savaMza hitopadezI banane ke lie sarvasva samarpaNa karatA hai| zuddha mana to samatA darzana kA janaka hotA hai / zuddha mana samabhAva ke dharma kA utsa hotA hai zuddha mana sadyaH zizu sA pratIva nirvikAra hotA hai / yaha kA~ca kaMcana, mahala- masAna, nindA prazaMsA, sukha-duHkha, zatru-mitra jaise bheda-bhAvoM se Upara uThatA hai / samAja se apane lie kucha bhI nahIM cAhakara bahuta kucha dene ke lie kRtasaMkalpa hotA hai| isakI jijIviSA anubhUti, mAcaraNazIlatA pradbhuta anokhI hotI hai| loga ise pAkara apanA ahobhAgya samajhate haiM / yaha bAhara bhItara eka hotA hai / niyamana kI dRSTi se mana ko do vibhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai (1) niyantrita mana (2) aniyantrita mana / niyantrita mana pUrvApara vicAraka hotA hai| loka-lAja se bhayabhIta hotA hai| dharmabhIratA ko guNa mAnatA hai / pApa se DaratA hai, puNya para prANa detA hai / saMyama aura sAhasa ko svIkArane vAlA niyantrita mana apanI gati ( gamana-zakti) ko sugati banA letA hai / apane svAmI ko manuSya aura devagati meM hI nahIM balki UrdhvamukhI hone se lokAgravartinI siddha zilA para bhI AsIna karAtA hai / janma, jarA aura maraNa ke dukhoM se mukti ke lie niyantrita mana rAmabANa | -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana : eka cintana : vizleSaNa | 263 amogha auSadhi hai| niyantrita mana se lokajIvana hI nahIM balki pAralaukikajIvana bhI maMgalamaya hotA hai| niyantrita mana anukala mitra hai| yaha sahI dizA meM samucita gantavya sthala taka pahu~cAtA hai / yaha saMvara-nirjarA kA kAraNa hai| aniyantrita mana kisI bhI prakAra ke bandhana ko svIkAra nahIM karatA hai| pUrNatayA arAjakatAvAdI hotA hai| aniyantrita mana meM apAragati hotI hai para apAra pariNAma socane kI zakti nahIM hotI hai| aniyantrita mana usa markaTa ke samAna hai, jo eka to svabhAvataH caJcala, dUsare koI use surA pilAde, tIsare strI-viccha se kaTAde to yaha uchala kUdakara nara se vAnara, rAma se rAvaNa banatA hai aura zatru ho kara, prAsrava-bandha karake sarvazreSTha yoni mAnava ko nikRSTatama yoni nigoda meM le jAtA hai / aniyantrita mana usa vAhana (sAyakala, moTara, skUTara, relagAr3I, havAI jahAja) sadRza hai, jisameM gati hai para niyAmaka rokathAmakArI breka nahIM hai / aniyantrita mana, anapar3ha, ajJAnI, azikSita, akulIna, amAnuSika para hI prabhAva jamA pAtA hai, apanI bAr3ha meM bahA pAtA hai, kabhI bhUle-bhaTake jJAnI zikSita kulIna ko bhI bahA le jAne kA nATaka karatA hai| unake sadguNoM kI parIkSA lene kA nATaka karatA hai| aniyantrita mana adhomukhI hai / vaha manuSya ko naraka aura tiyaMJca gati meM le jAtA hai / eka vAkya meM aniyantrita mana atIvatrAsa mUlaka hai| aniyantrita mana barasAtI bAr3havAlI malina saritA hai aura niyantrita mana zItagrISmakAlIna svacchasalilA vimalA saritA hai| jahA~ aniyantrita mana apane astitva ke hetu saMgharSa karane ko kaTibaddha rahatA hai, vahIM niyantrita mana apane sammAna ko surakSita rakhane ke sAtha anya ke bhI mAna-mahattva ko svIkAra karatA hai| vicAra ke dharAtala para aniyantrita mana se niyantrita mana zreSThatama hai| bhAvanA ke utthAna-patana kI daSTi se mana ke do bheda haiM:- 1. prAzAvAdI mana, 2. nirAzAvAdI mana / 1. AzAvAdI mana-AzAvAda jIvana hai / AzAvAdI mana kI AsthA hai-'hAriye na himmata visArie na hari-nAma / ' AzAvAdI mana lekara manuSya gulAba ke udyAna meM vihAra kI nIyata se jAye to gulAba ke haMsate komalatama prasUna ko dekhakara vicArane lage--jaba gulAba kA phUla ekendriya itane kA~ToM ke bIca muskarA sakatA hai, taba maiM pA~ca indriyoM vAlA manuSya cAra-chaha du:kha ke kAMToM se ghabarA kara ceharA laTakAUM, AtmahatyA kI vicArU to mujhe dhikkAra hai / merI zikSA, saMskRti, dharma, pratibhA vyartha hai| gulAba ke prasUna-sI haMsatI jindagI vyatIta karanA hI merA kartavya hai| mAnA ki karma anAdikAlika haiM aura maiM tIrthaMkara-cakravartIbalabhadra sA samartha nahIM hU~ kintu karmabhUmi kA sAmAnya manuSya to hU~, ekadama puruSArtha-vihIna to nahIM haiN| isalie cetana svabhAvI prAtmA hokara maiM jar3akarmoM se kabhI bhI hAra nahIM maanuuNgaa| azubha Azrava se bacakara zubha Azrava to kara hI sakatA hU~, apakAra ke sthAna meM upakAra kara sakatA hai aura apavarga nahIM to svarga to prApta kara sakatA hai| maiM saMkalpapradhAna AzAvAdI ho jIvana paryanta rhuuNgaa| dhammo dIvo saMsAra samudra meM | dharma hI dIya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa | 264 2. nirAzAvAdI mana-gulAba ke bagIce meM vihAra ke lie jAye to kAMToM ke bIca khile gulAba ke phUla ko dekhakara vicArane lage--eka gulAba aura sau kAMTe, eka prAtmA pATha karma / karma anAdikAlika, inako jItanA mahA muzkila, paMcamakAla hIna saMhanana, karma vijetA banane meM jaba tIrthaMkara, cakravartI balabhadra kaThinAI kA anubhava karate haiM taba sAmAnya manuSya . kI kyA hastI jo karmarUpI pahAr3oM ke liye bajra bane / nirAzAvAdI kolha ke baila kI taraha atIva anutsAhI hokara jIvana bitAtA hai| nirAzAvAdI karmoM ke Age nAcatA hai aura prAzAvAdI karmoM ko nAca nacAtA hai| prAcArya hemacandra ne apane amara yazasvI 'yogazAstra' meM mana ke 4 bheda kiye1. vikSipta, 2. yAtAyAta, 3. zliSTa, 4. sulIna / * mana kA yaha vargIkaraNa bhI manovaijJAnikoM ke lie vAJchanIya hai aura isake binA ve camatkArI mAnava nahIM bana skeNge| cUMki mana sabhI manuSyoM ke samIpa hai, ataeva yaha satya tathya sabhI ke lie, sampUrNa sRSTi ke lie, jJAtavya aura dhyAtavya hai / 1.vikSipta mana-idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai| yaha eka prakAra kA banajArA AvArA hai| jo ghar3I meM bAhara AtA hai, ghar3I meM bhItara jAtA hai| vikSipta mana pAgala yA mithyAdRSTi jaisA hai jo apanI mA~ ko mAM kahane ke sAtha bahana, bahU, beTI, strI bhI kaha baiThatA hai / vikSipta mana vaha abodha bAlaka hai, jo zIghra rUThatA aura saMtuSTa hotA hai| vikSipta mana usa khAdI ke samAna hai, jo jaldI sApha hotI hai aura jaldI gandI hotI hai| 2. yAtAyAta mana-vikSipta nahIM sAvadhAna hai| apane kArya hetu sajaga satarka hai| mAla godAma meM jaise mAla kA AyAta-niryAta hotA hai, vaise hI yAtAyAta mana meM bhAvanAoM kA jvArabhATA AtA-jAtA hai / yAtAyAta mana meM vibhrama nahIM vilAsa hai| lAbha kI ora dRSTi hai, hAni se bacAva kA prayatna hai| yAtAyAta mana vAlA kabhI zarIra kI sattA bhalAkara bhI prAtmA meM kSaNika kAla ke lie susthira hone kA prayAsa karatA hai| 3. zliSTa mana-vikSipta meM becainI hai, yAtAyAta meM asthirtaa| zliSTa mana sthiratA sahita hotA hai, indriyarUpI azvoM ko rokane kI usameM apUrva kSamatA hotI hai| zliSTa mana samAdhi meM samAviSTa hone kA svapna dekhatA hai, prayAsa karatA hai, jitane kAla taka sthira rahatA hai, Ananda kA anubhava karatA hai| zliSTa mana usa vidyArthI ke tulya hai jo prathama zreNI ke aMkoM ke lie adhyayana, anubhava, abhyAsa atIva Avazyaka mAnakara tadanukala pravRtti karatA hai| yaha agrasara purogAmI hotA hai / vAhana kA iMjana jaisA hai| 4. sulIna mana-sulIna zabda hI batalAtA hai ki usakA dhAraka apane meM ananya bhAva lie hai, abhISTa sAdhya kI prApti ke lie sampUrNatayA samarpita hai| sulIna mana mati vAlA apane kArya-hetu anavarata-avizrAnta rUpa meM jAgarUka rahatA hai aura 'jAgarUka kI jaya nizcita hai' mAnatA hai| sulIna mana divya prAnanda pAtA hai aura prAmANikatA kI upAdhi dhAraNa karatA hai| sulIna mana saba kucha kara sakatA hai| * iha vikSiptaM yAtAyAtaM zliSTaM tathA sulInaM ca / cetazcatuHprakAraM tat sacamatkArakAri bhavet // -a. 12 zloka 2
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana eka cintana vizleSaNa / 265 : vikSipta aura yAtAyAta mana jitanI bAharI vRtti vAle haiM, zliSTa aura sulIna mana utanI bhItarI vRtti vAle haiN| pahale meM uddhatatA dUsare meM ucchRMkhalatA, tIsare meM zAlInatA, cauthe meM tallInatA hai| vikSipta ghar3iyala ghor3A golAkAra ghUmatA, yAtAyAta niruddezya bhAgatA, zliSTa sahI dizA pakar3atA, sulIna gantavya sthAna pAtA hai| mana kI mahimA ( 1 ) mana, zravizvAsI dhIvara hai / jaise dhIvara jala meM jAla phailA machaliyA~ pha~sAtA hai, vaise hI manarUpI dhIvara khoTe vikalpajAla meM pha~sakara narakAgni meM jalAtA hai| isalie mana ke mata ke anusAra mata calie, mana ke aneka mata hai, yaha samajhakara eka mana ko jIteM aura mana ko vaza meM kara sahI sAdhu baneM / (2) mana ko mitra banAiye, prArthanA kIjie ki dIrghakAlika mitra ! kRpA karo, bure vikalpoM se bacAo, saMsAra meM mata pha~sApro, satsaMkalpoM se sannaddha karo / (3) mana para aMkuza rakha mana ko vaza kara lo to kSaNa bhara meM vaha svarga- mokSa bhI de sakatA hai| kArya bhale na ho para mAnasika cintana se mana to aparAdhI hotA hI hai| tandula matsya saptama narakagAmI jvalanta udAharaNa hai / (4) na devatA sukha - dukha dete, na zatru-mitra kAla kucha karate, manuSya ko mana hI ghumAtA hai / (5) jisakA mana vaza meM hai, use niyama-yama se kyA lenA denA aura jisakA mana vaza meM nahIM hai usakA japa-tapa-saMyama niSphala niruddezya hai / (6) dAna jJAna, tapa dhyAna jaise dhArmika anuSThAna mana kA nigraha kiye binA sambhava nahIM hai / kaSAyajanita cintA zrAkulatA vyAkulatA bar3hAtI hai / jisakA mana vaza meM hai, vaha yogI hai usakI deva pUjA, zAstra svAdhyAya, saMyama-tapa-dAna garUr3a upAsanA saphala hai| - (7) na japa se mokSa milatA, na antaraMga bahiraMga tapa se, na saMyama, dama, mauna dhAraNa prANAyAma se mokSa milatA mokSa to antaHkaraNa ko jItane se milatA hai| (8) jinendra bhagavAn dvArA kathita, jainadharma rUpI durlabha jahAja ko manuSya mana rUpI pizAca se prasta hokara saMsAra samudra meM giratA hai to cetana balki jar3a (mUrkha ajJAnI) hI hai| (9) jisakA mana vivaza hai, usake mana vacana kAyA tIna duzmana haiN| ye vipatti kA pAtra banA deMge / pAkara bhI yadi (buddhimAn ) nahIM (10) he citta rUpI bairI ! maiMne terA kyA aparAdha kiyA, jo cidrUpa meM ramaNa nahIM karane detA, bure vikalpoM ke jAla meM pha~sA durgati meM pheMkatA hai| mokSa ke sivAya anya bhI sthAna haiM, jahA~ manuSya sukha-zAnti kA varaNa kara sakatA hai para tU to merA kahanA hI nahIM sunatA / (11) jisa prANI kA mana viSama hai, viSAkta hai, vaha santApa hI pAegA / jaise kuSTha rogI ko koI sundarI nahIM cAhatI, vaise hI vipatti ke mAre ko bhI lakSmI nahIM cAhatI / dhammo dIvo saMsAra samudra me dharma hI dIpa
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 266 (12) koI kitanA bhI vidvAn ho para manonigrahI nahIM to naraka hI jaaegaa| jaba kabhI bhI mokSa hogA taba manonigrahI ko hI hogaa| manonigraha kA upAya svAdhyAya, yoga-vahana, cAritrakriyA kA vyApAra, bAraha bhAvanA kA cintana, mana-vacana-kAya kI saralatA hai| (33) jisake mana rUpI vana meM bhAvanA adhyavasAya rUpI siMha jAgata hai, vahA~ durdhyAna rUpI zUkara kabhI nahIM aaegaa| jisane mana ko sAdha liyA usane saba sAdha liyA, aisA kavi AnaMdaghana kA mata hai| (14) jo zarIra se nahIM, mana se saMsAra tyAgate haiM, ve hI bhagavAn ke nikaTa haiN| yaha kahane vAle tukArAma ne hindI bhASA meM likhA-kahe tukA mana yU mila raakho| rAma rasa jihvA nita phala caakho| (15) kabIra ke zabdoM meM mana kA murIda sArA saMsAra hai, guru kA murIda koI sAdhu hI hai / mana samudra hai, lahara hai, isameM aneka DUbate haiM, bahate haiM, para vivekI bahate nahIM bacate haiM / (16) vihArI ke zabdoM meM jisakA mana kaccA hai, usakA nAcanA vyartha hai| japa, mAlA, chApA, tilaka se kyA hogA? rAma to sacce mana para rIjhate haiN| jaba taka mana meM kapaTa ke kapATa lage haiM, taba taka bhagavAna bhalA kaise pA sakate haiM ? 'mana : eka cintana : vizleSaNa' nibandha kA samApana karate hue yahI likhanA hai ki mana ko zikSA do, mana kI parIkSA lo / mana ko sAtha lekara calo / mana se bAta karo / mana ko AdhAra banAyo / mana kI mAnyatA kro| mana ke rAkSasa ko kAma batAyo / mana ke sAkSara ko ThIka taraha pddh'aao| -bajAja khAnA jAvarA (ma. pra.) 30