Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya aura svAdhyAya solahavAM pravacana 291
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhamma-sUtra dhammo maMgalamukkiTheM, ahiMsA saMjamo tvo| devA vi taM namaMsanti, jassa dhamme sayA mnno|| 1. dharma sarvazreSTha maMgala hai| rakauna sA dharmaH dharma sarvazreSTha maMgala hai| (kauna sA dharma?) ahiMsA, saMyama aura taparUpa dhrm| jisa manuSya kA mana ukta dharma meM sadA saMlagna rahatA hai, use devatA bhI namaskAra karate haiN| 292
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAsarA aMtara-tapa mahAvIra ne kahA hai, vaiyaavRty| vaiyAvRtya kA artha hotA hai-sevaa| lekina mahAvIra sevA se bahuta dUsare artha lete haiN| sevA kA eka artha hai masIhI, krizciyana artha hai| aura zAyada pRthvI para IsAiyata ne, akele dharma ne sevA ko prArthanA aura sAdhanA ke rUpa meM vikasita kiyaa| lekina mahAvIra kA sevA se vaisA artha nahIM hai| IsAiyata kA jo artha hai, vahI hama sabako jJAta hai| mahAvIra kA jo artha hai, vaha hameM jJAta nahIM hai| aura mahAvIra ke anuyAyiyoM ne jo artha kara rakhA hai vaha ati sImita, ati saMkIrNa hai| paraMparA vaiyAvatya se itanA hI artha letI rahI hai, vaha savidhApUrNa hai islie| vaddha sAdhaoM kI sevA, rugNa sAdhaoM kI sevA aisA paraMparA artha letI rahI hai| aisA artha lene ke kAraNa haiM, kyoMki sAdhu yaha soca hI nahIM sakatA ki vaha asAdhu kI sevA kre| jo sAdhu nahIM haiM, ve hI sAdhu kI sevA karane Ate haiN| jainoM meM to pracalita hai ki jaba ve sAdhu kA darzana karane jAte haiM to unako Apa pache-kahAM jA rahe haiM? to ve kahate haiM-sevA ke lie jA rahe haiN| dhIre-dhIre sAdhu kA darzana karanA bhI sevA ke lie jAnA hI ho gyaa| isalie gRhastha sAdhu se jAkara pUchegA-kuzala to hai, maMgala to hai, koI takalIpha to nahIM? koI asAtA to nahIM, vaha isIlie pUcha rahA hai ki koI sevA kA avasara mujhe deM to maiM sevA kruuN| sAdhu kI sevA, aisA vaiyAvRtya kA artha le liyA gyaa| nizcita hI sAdhu, tathAkathita sAdhu kA isa artha meM hAtha hai| kyoMki mahAvIra ne-kisakI sevA, yaha nahIM kahA hai| to yaha artha mahAvIra kA nahIM hai| jo artha hai usameM vRddha sAdhu aura rugNa sAdhu aura sAdhu kI sevA bhI A jaaegaa| lekina yahI isakA artha nahIM hai| dUsarA sevA kA jo pracalita rUpa hai Aja, vaha IsAiyata ke dvArA diyA gayA artha hai| aura bhArata meM vivekAnaMda se lekara gAMdhI taka ne jo bhI sevA kA artha kiyA hai, vaha IsAiyata kI sevA hai| aura aba jo loga thor3e apane ko nayI samajha kA mAnate haiM ve mahAvIra kI sevA se bhI vaisA artha nikAlane kI koziza karate haiN| __paMDita becaradAsa dozI ne mahAvIra-vANI para jo TippaNiyAM kI haiM, unameM unhoMne sevA se vahI artha nikAlane kI koziza kI hai, jo IsAiyata kA hai| unhoMne artha nikAlane kI koziza kI hai, jo IsAiyata kA hai| asala meM IsAiyata akelA dharma hai jisane sevA ko kendrIya sthAna diyA hai| aura isalie sArI duniyA meM sevA ke saba artha IsAiyata ke artha ho ge| aura vivekAnaMda kitanA pazcima ko prabhAvita kara pAe, isameM saMdeha hai, lekina vivekAnaMda IsAiyata se atyAdhika prabhAvita hue, yaha asaMdigdha hai| vivekAnaMda se kitane loga prabhAvita hue isakA koI bahuta nizcita mAmalA nahIM hai| ve eka seMsezana kI taraha amarIkA meM uThe aura kho ge| lekina vivekAnaMda sthAyI rUpa se IsAiyata se prabhAvita hokara bhArata vApasa lautte| aura vivekAnaMda ne jo rAmakRSNa mizana ko gati dI, vaha ThIka IsAI 293
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 mizanarI kI nakala hai| usameM hiMdU vicAraNA nahIM hai aura phira vivekAnaMda se gAMdhI taka yA vinobA taka jina logoM ne bhI sevA para vicAra kiyA hai, ve sabhI IsAiyata se prabhAvita haiN| asala meM gAMdhI hiMdU ghara meM paidA hue to mana hotA hai mAnane kA ki ve hiMdU the| lekina unake sAre saMskAra-nabbe pratizata saMskAra jainoM se mile the| isalie mAnane ko mana hotA hai ki ve mUlataH jaina the| lekina unake mastiSka kA sArA pariSkAra IsAiyata ne kiyaa| gAMdhI pazcima se jaba lauTe to yaha socate hue lauTe ki kyA unheM hiMdU dharma badalakara IsAI ho jAnA caahie| aura una para jina logoM kA sarvAdhika prabhAva par3A hai--imarsana kA, thoro kA, yA raskina kA-IsAiyata kI dhArA se sevA kA vicAra unakA kendra thA-una sbkaa| to isalie vaiyAvRtya para thor3A ThIka se soca lenA jarUrI hai, kyoMki IsAiyata kI sevA kI dhAraNA ne aura sevA kI saba dhAraNAoM ko DubA diyA hai| do tIna bAteM-eka to IsAiyata kI jo sevA kI dhAraNA hai aura vahI isa vakta sArI duniyA meM sabakI dhAraNA hai| vaha dhAraNA phyUcara orieMTeDa hai, vaha bhaviSya unmukha hai| IsAiyata mAnatI hai ki sevA ke dvArA hI paramAtmA ko pAyA jA sakatA hai| sevA ke dvArA hI mukti hogii| sevA eka sAdhana hai, sAdha na hai. sAdhya makti hai| to sevA kA jo aisA artha hai vaha saprayojana hai. vida parapaja hai| vaha parapajalaisa nahIM hai, vaha niSprayojana nahIM hai| cAhe maiM sevA kara rahA hUM dhana pAne ke lie, cAhe yaza pAne ke lie aura cAhe mokSa pAne ke lie, isase koI pharka nahIM pdd'taa| maiM kucha pAne ke lie sevA kara rahA huuN| vaha pAnA burA bhI ho sakatA hai, acchA bhI ho sakatA hai, yaha dUsarI bAta hai| naitika ho sakatA hai, anaitika ho sakatA hai, yaha dUsarI bAta hai| eka bAta nizcita hai ki vaisI sevA kI dhAraNA vAsanAprerita hai| ___ isalie IsAiyata kI jo sevA hai vaha bahuta paizoneTa hai| isalie IsAiyata ke pracAraka ke sAmane duniyA ke dharma kA koI pracAraka Tika nahIM sktaa| nahIM Tika sakatA isalie ki IsAI pracAraka eka paizana, eka tIvra vAsanA se bharA huA hai| usane sArI vAsanA ko sevA banA diyA hai| isalie nakala karane kI koziza calatI hai| dUsare dharmoM ke loga IsAiyata kI nakala karate haiM, poca nikala jAtI hai vaha nakala, usameM se kucha nikalatA nhiiN| kyoMki kama-se-kama koI bhAratIya dharma IsAiyata kI dhAraNA ko nahIM kAraNa yaha hai ki bhAratIya mana socatA hI aisA hai ki jisa sevA meM prayojana hai vaha sevA hI na rhii| mahAvIra kahate haiM--jisa sevA meM prayojana hai, vaha sevA hI na rhii| sevA honI cAhie nisspryojn| usase kucha pAnA nahIM hai| lekina agara kucha bhI na pAnA ho to karane kI sArI preraNA kho jAtI hai| nahIM, mahAvIra bahuta ulTI bAta kahate haiN| mahAvIra kahate haiM-sevA jo hai, vaha pAsTa orieMTeDa hai, atIta se janmI hai; bhaviSya ke lie nahIM hai| mahAvIra kahate haiM-atIta meM jo karma hamane kie haiM, unake visarjana ke lie sevA hai| isakA koI prayojana nahIM hai aage| usase kucha milegA nhiiN| balki kucha galata ikaTThA ho gayA hai, usakI nirjarA hogI, usakA visarjana hogaa| yaha dRSTi bahuta ulTI hai| mahAvIra kahate haiM ki agara maiM Apake paira dAba rahA hUM yA gAMdhI jI, paracure zAstrI kor3hI ke paira dAba rahe haiM-gAMdhI bhalA socate hoM ki ve sevA kara rahe haiM, mahAvIra socate haiM ki ve apane kisI pApa kA prakSAlana kara rahe haiN| yaha bar3I ulTI bAta hai| gAMdhI bhalA socate hoM ki ve koI puNya kArya kara rahe haiM, mahAvIra socate haiM ki ve apane kie pApa kA prAyazcita kara rahe haiN| yaha paracare zAstrI ko unhoMne kabhI satAyA hogA kisI janma kI kisI yAtrA meN| yaha usakA pratiphala hai| sirpha kie ko anakiyA kara rahe haiM, anaDana karate haiN| ___ isameM koI gaurava nahIM ho sktaa| dhyAna rahe, IsAiyata kI sevA gaurava bana jAtI hai aura isalie ahaMkAra ko puSTa karatI hai| mahAvIra kI sevA gaurava nahIM hai kyoMki gaurava kA kyA kAraNa hai, vaha sirpha pApa kA prAyazcita hai| isalie ahaMkAra ko tRpta nahIM karatI hai, ahaMkAra ko bhara nahIM sktii| saca to yaha hai ki mahAvIra ne jo sevA kI dhAraNA dI hai, bahuta anUThI hai| usameM ahaMkAra ko khar3e hone kA upAya 294
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya aura svAdhyAya nahIM hai| nahIM to maiM kor3hI ke paira dAba rahA hUM to maiM koI vizeSa kArya kara rahA hUM-akar3a bhItara paidA hotI hai| maiM bImAra ko kaMdhe para TAMga kara aspatAla le jA rahA hUM to maiM kucha vizeSa kArya kara rahA hUM, maiM kucha puNya arjana kara rahA huuN| mahAvIra kahate haiM-kucha puNya arjana nahIM kara rahe ho, isa AdamI ko tuma kisI gaDDhe meM kisI dina girAe hooge, sirpha pUrA kara rahe ho aspatAla phuNcaakr| ise tumane kabhI coTa pahuMcAyI hogI, aba tuma malhama paTTI kara rahe ho| yaha pAsTa orieMTeDa hai| yaha tumhArA kiyA huA hI, tuma pazcAttApa kara rahe ho, prAyazcita kara rahe ho, use poMcha rahe ho| likhe hue ko poMcha rahe ho, nayA nahIM likha rahe ho| isameM kucha gaurava kA kAraNa nahIM hai| __ nizcita hI aisI sevA karanevAlA apane ko sevaka na mAna paaegaa| to mahAvIra kahate haiM--jisa sevA meM sevaka A jAe vaha sevA nahIM hai| binA sevaka bane agara sevA ho jAe, to hI sevA hai| yaha jarA kaThina par3egA hameM smjhnaa| kyoMki rasa to sevaka kA hai, rasa sevA kA nahIM hai| agara kor3hI ke paira dAbate vakta AsapAsa ke loga kaheM - acchA, to kisI pApa kA prakSAlana kara rahe ho! to kor3hI ke paira dAbane kA saba majA calA jaae| hama cAhate haiM ki loga tasvIra nikAleM, akhabAroM meM chApeM aura kaheM ki mahAsevaka hai yaha aadmii| yaha kor3hiyoM ke paira dAba rahA hai| nItze ne saMta phrAMsisa kI eka jagaha bahuta gaharI majAka kI hai| saMta phrAMsisa IsAI sevA ke sAkAra pratIka haiN| saMta phrAMsisa ko koI kor3hI mila jAtA to na kevala use gale lagAte, balki usake kor3ha se bhare hue oMThoM ko cUmate bhii| phreDarika nItze ne kahA hai ki saMta phrAMsisa, agara mere vaza meM hotA to maiM tumase pUchatA ki kor3hI ke oMTha cUmate vakta tumhAre mana ko kyA ho rahA hai? aura maiM kor3hiyoM se kahatA ki bajAya saMta phrAMsisa ko maukA dene ke ki ve tumheM cUmeM, jahAM ve tumheM mila jAeM, tuma unheM cuumo| kor3hiyoM se kahatA ki jahAM bhI saMta phrAMsisa mila jAeM, chor3o mt| unheM pakar3o, gale lagAo aura taba dekho ki saMta phrAMsisa ke cehare para kyA pariNAma hote haiN| jarUrI nahIM hai ki nItze jaisA socatA hai vaisA saMta phrAMsisa ke cehare para pariNAma ho, kyoMki vaha AdamI gaharA thaa| lekina yaha bAta bahuta dUra taka saca hai ki jo AdamI kor3hI ke pAsa usako cUmane jAtA hai vaha kisI bahuta garimA ke bhAva se bharakara jA rahA hai, vaha koI kAma kara rahA hai jo bar3A kaThina hai, asaMbhava hai| asala meM vaha vAsanA ke viparIta kAma karake dikhalA rahA hai| kor3hI ke oMTha se dUra haTane kA mana hogA, cUmane kA mana nahIM hogaa| aura vaha cUmakara dikhalA rahA hai| vaha kucha kara rahA hai, koI kRty|| ___ mahAvIra kaheMge-agara isa karane meM thor3I bhI vAsanA hai-isa karane meM agara thor3I bhI vAsanA hai, agara isa karane meM itanA bhI majA A rahA hai ki maiM koI vizeSa kArya kara rahA hUM, koI asAdhAraNa kArya kara rahA hUM to maiM phira nae karmoM kA saMgraha kara rahA huuN| phira sevA bhI pApa bana jAegI, kyoMki vaha bhI karma baMdhana laaegii| agara maiM kucha kara rahA hUM, kie hue ko anakiyA kara rahA hUM to phira bhaviSya meM koI karma baMdhana nahIM hai| agara maiM koI phreza aikTa, koI nayA katya kara rahA haM ki koDhI ko cUma rahA haM to phira maiM bhaviSya ke lie punaH Ayojana kara rahA hUM, karmoM kI zrRMkhalA kaa| ___ mahAvIra kahate haiM-puNya bhI agara bhaviSya-unmukha hai to pApa bana jAtA hai| yaha bar3A muzkila hogA smjhnaa| puNya bhI agara bhaviSya unmukha hai to pApa bana jAtA hai, kyoM? kyoMki vaha bhI baMdhana bana jAtA hai| mahAvIra kahate haiM-puNya bhI pichale kie gae pApoM kA visarjana hai| to mahAvIra eka maiTA-maithAphijiksa yA maiTA-maithameTiksa kI bAta kara rahe haiM, parA gaNita kii| ve yaha kaha rahe haiM jo maiMne kiyA hai use mujhe saMtulana karanA pdd'egaa| maiMne eka cAMTA Apako mAra diyA hai to mujhe Apake paira dabA dene pdd'eNge| to vaha jo vizva kA jAgatika gaNita hai usameM saMtulana ho jaaegaa| aisA nahIM ki paira dabAne se mujhe kucha nayA milegA, sirpha purAnA kaTa jaaegaa| aura 295
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 jaba merA saba purAnA kaTa jAe; maiM zUnyavata ho jAUM; koI jor3a mere hisAba meM na rahe; mere khAte meM donoM tarapha barAbara ho jAeM AMkar3e; jo maiMne kiyA vaha saba anakiyA ho jAe: jo maiMne liyA vaha saba diyA ho jAe; RNa aura dhana barAbara ho jAeM aura mere hAtha meM zUnya baca rahe to mahAvIra kahate haiM-vaha zUnya avasthA hI mukti hai| agara IsAiyata kI dhAraNA hama samajheM to sevA zUnya meM nahIM le jAtI, dhana meM le jAtI hai, plasa meN| ApakA plasa bar3hatA calA jAtA hai, ApakA dhana bar3hatA calA jAtA hai| Apa jitanI sevA karate haiM utane dhanI hote cale jAte haiN| utanA Apake pAsa pUNya saMgrahIta hotA hai| aura isa puNya kA pratiphala Apako svarga meM, mukti meM, Izvara ke dvArA milegaa| jitanA Apa pApa karate haiM, Apake pAsa RNa ikaTThA hotA hai aura isakA pratiphala Apako naraka meM, dukha meM, pIr3A meM milegaa| mahAvIra kahate haiM--mokSa to taba taka nahIM ho sakatA jaba taka RNa yA dhana koI bhI jyAdA hai| jaba donoM barAbara haiM aura zUnya ho gae, eka dUsare ko kATa gae, tabhI AdamI mukta hotA hai, kyoMki mukti kA artha hI yahI hai ki aba na mujhe kucha lenA hai aura na mujhe kucha denA hai| isako mahAvIra ne nirjarA kahA hai| __ aura nirjarA ke sUtroM meM vaiyAvRtya bahuta kImatI hai| to mahAvIra isalie nahIM kahate ki dayA karake sevA karo kyoMki dayA hI baMdhana bnegaa| kucha bhI kiyA huA baMdhana banatA hai| mahAvIra yaha nahIM kahate ki karuNA karake sevA karo ki dekho yaha AdamI kitanA dukhI hai, isakI sevA kro| mahAvIra yaha nahIM kahate ki yaha itanA dukhI hai isalie sevA kro| mahAvIra kahate haiM ki agara tumhArA koI pichalA karma tumhArA pIchA kara rahA ho to sevA karo aura chuTakArA pA lo| isakA matalaba? isakA matalaba yaha huA ki tuma apane ko sevA ke lie khulA rakho, paizoneTa sevA nhiiN| nikalo mata jhaMDA lekara subaha se ki maiM sevA karake lauTUMgA, aisA nhiiN| ghoSaNA karake mata taya kara rakho ki sevA karanI hI hai| jidda mata karo, rAha calate ho, koI avasara A jAe to khulA rkho| agara sevA ho sakatI ho to apane ko roko mt| ___ isameM pharka hai| eka to sevA karane jAo prayojana se, sakriya ho jAo, sevaka bano, dharma samajho sevA ko| mahAvIra kahate haiM-khulA rakho, kahIM sevA kA avasara ho, aura sevA bhItara uThatI ho to roko mata, ho jAne do| aura cupacApa vidA ho jaao| patA bhI na cale kisI ko ki tumane sevA kii| tumako svayaM bhI patA na cale ki tumane sevA kI, to vaiyAvRtya hai| vaiyAvRtya kA artha hai-uttama sevaa| sAdhAraNa sevA nhiiN| aisI sevA jisameM patA bhI nahIM calatA ki maiMne kucha kiyaa| aisI sevA jisameM bodha hai ki maiMne kucha kiyA haA anakiyA, anaDana, kucha thA jo bAMdhe thA, use maiMne chodd'aa| isa AdamI se koI saMbaMdha the jo maiMne todd'e| lekina agara isameM rasa le liyA to phira saMbaMdha nirmita hote haiM--phira saMbaMdha nirmita hote haiN| aura rasa eka taraha kA zoSaNa hai-yaha bhI samajha lenA cAhie--mahAvIra kI dRSTi meM agara eka AdamI dukhI hai aura pIr3ita hai aura maiM usakI sevA karake svarga jAne kI ceSTA kara rahA hUM to maiM usake dukha kA zoSaNa kara rahA huuN| maiM usake dukha ko sAdhana banA rahA huuN| agara vaha dukhI na hotA to maiM svarga na jA paataa| ise aisA soceM thodd'aa| taba isakA matalaba yaha huA ki jisake dukha ke mAdhyama se Apa svarga khoja rahe haiM, yaha to bahuta majedAra mAmalA hai| isa gaNita meM thor3e gahare utaranA jarUrI hai| ___ eka AdamI dukhI hai aura Apa sevA karake apanA sukha khoja rahe haiM, to Apa usake dukha ko sAdhana banA rahe haiN| yahI to sArI duniyA kara rahI hai| yaha to sArI duniyA kara rahI hai| eka dhanapati agara dhana cUsa rahA hai to Apa usase kahate haiM ki dUsare loga dukhI ho rahe haiN| Apa unake dukha para sukha ikaTThA kara rahe haiN| lekina eka puNyAtmA, dIna kI, dukhI kI sevA kara rahA hai aura apanA svarga khoja rahA hai, taba Apako khayAla nahIM AtA ki vaha bhI kisI gahare arthoM meM yahI kara rahA hai| sikke alaga haiM, isa jamIna ke nahIM--paraloka ke, paNya ke| baiMka baileMsa vaha yahAM nahIM khola pAegA, lekina kahIM khola rahA hai| kahIM kisI baiMka meM jamA hotA calA jaaegaa| 296
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya aura svAdhyAya nahIM, mahAvIra kahate haiM-dUsare ke dukha kA zoSaNa nahIM, kyoMki zoSaNa kaise sevA ho sakatA hai? dUsarA dukhI hai to usake dukha meM merA hAtha ho sakatA hai| usa hAtha ko mujhe khIMca lenA hai, usI kA nAma sevA hai| vaha mere kAraNa dukhI na ho, itanA hAtha mujhe khIMca lenA hai| isake do artha hue--mere kAraNa koI dukhI na ho, aisA maiM jiyuuN| aura agara mujhe koI dukhI mila jAtA hai to mere kAraNa atIta meM vaha dukha paidA na huA ho, aisA maiM vyavahAra karUM ki agara merA koI bhI hAtha ho to haTa jaae| isameM koI paizana nahIM ho sakatA; isameM koI tvarA aura tIvratA nahIM ho sakatI; isameM koI rasa nahIM ho sakatA karane kA kyoMki yaha sirpha na karanA hai; yaha sirpha miTAnA aura poMchanA hai| isalie mahAvIra kI sevA samajhI nahIM jA sakI kyoMki hama saba paizoneTa haiN| agara dharma bhI hamako pAgalapana na bana jAe to hama dharma bhI nahIM kara skte| agara mokSa bhI hamArI jidda na bana jAe to hama mokSa bhI nahIM jA skte| agara puNya bhI kisI artha meM zoSaNa na ho to hama puNya bhI nahIM kara sakate, kyoMki zoSaNa hamArI Adata hai; zoSaNa hamAre jIvana kA DhaMga hai| vyavasthA hai hmaarii| aura vAsanA hamArA vyavahAra hai| jisa cIja meM hama vAsanA jor3a deM vahI hama kara sakate haiM, anyathA hama nahIM kara skte| to agara sevA dhana vAsanA ho jAe to hama sevA bhI kara sakate haiN| isalie sevA ke lie Apako unmukha karanevAle loga kahate haiM ki sevA se kyA-kyA milegA, dAna se kyA-kyA milegaa| savAla yaha nahIM hai ki dAna kyA hai, sevA kyA hai| savAla kyA hai ki Apako kyA-kyA milegA, Apa kyA-kyA pA skoge| ve Apako svarga kI pUrI jhalaka dikhAte haiN| Apase kucha bhI karavAnA ho to ApakI vAsanA ko prajjavalita karanA par3atA hai| ApakI vAsanA prajjavalita na ho to Apa kucha bhI nahIM karane ko rAjI haiN| jIsasa se marane ke pahale jIsasa ke eka ziSya ne pUchA ki ghar3I A gayI pAsa, sunate haiM hama ki Apa nahIM baca skeNge| eka bAta to batA deN| yaha to pakkA hai ki Apa Izvara ke hAtha ke pAsa siMhAsana para baittheNge| hama logoM kI jagaha kyA hoMgI? hama kahAM baiTheMge? vaha jo Izvara kA rAjya hogA, siMhAsana hogA, Apa to par3osa meM baiTheMge, yaha pakkA hai| hama logoM kI krama saMkhyA kyA hogI? kauna kahAM baiThegA, kisa nambara se baiThegA? jaba bhI AdamI koI tyAga karatA hai to pahale pUcha letA hai ki phala kyA hogA? itanA chor3atA hUM, milegA kitanA? aura dhyAna rahe, jaba chor3ane meM milane kA khayAla ho, to vaha chor3anA hai? vaha bArgeniMga hai, vaha saudA hai| isase kyA pharka par3atA hai ki Apako kyA milegA-mokSa milegA, svarga milegA, dhana milegA, prema milegA, Adara milegA, isase koI savAla nahIM par3atA-milegA kuch| ___ mahAvIra kahate haiM-sevA se milegA kucha bhI nahIM, kucha kttegaa| kucha milegA nahIM, kucha kttegaa| kucha chUTegA, kucha httegaa| sevA ko agara hama mahAvIra kI taraha samajheM to vaha meDIsinala hai, davAI kI taraha hai| davAI se kucha milegA nahIM, sirpha bImArI kttegii| IsAiyata kI sevA TAnika kI taraha hai, usameM kucha milegaa| usakA bhaviSya hai| mahAvIra kI sevA meDIsina kI taraha hai, usase bImArI bhara kaTegI, milegA kucha nhiiN| ___ yaha bheda itanA gaharA hai, aura isa bheda ke kAraNa hI jaina paraMparA sevA ko jamnA na paayii| nahIM to jIsasa se pAMca sau varSa pahale mahAvIra ne sevA kI bAta kI thI aura use aMtara-tapa kahA thA jo jaina paraMparA use jagA na pAyI, jarA bhI na jagA paayii| kyoMki koI paizana na thA, usameM koI tvarA nahIM paidA hotI thii| phira kucha kaTegA, kucha miTegA, kucha chUTegA, kucha kamI hI ho jAegI ulttii| pApI ke bhI pApa kA Dhera thor3A kama ho to usako bhI lagatA hai kucha kama ho rahA hai| samathiMga ija misiNg| mere pAsa jo thA usameM kamI ho gyii| bImAra bhI laMbe dinoM kI bImArI ke bAda jaba svastha hotA hai to lagatA hai samathiMga ija misiMga, kucha kho rahA hai| isalie jo laMbe dinoM taka bImArI raha jAe aura bImArI meM rasa le le, vaha kitanA hI kahe, svastha honA cAhatA hai, bhItara kahIM koI hissA kahatA hai, mata hoo| manovaijJAnika kahate haiM-sattara pratizata bImAra isalie bImAra bane rahate haiM ki bImArI meM unheM rasa paidA ho gayA hai, ve bImArI ko 297
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 bacAnA cAhate haiN| Apa kahate haiM-agara bImArI ko bacAnA cAhate haiM to cikitsaka ke pAsa kyoM jAte haiM, davA kyoM lete haiM? yahI to manuSya kA dvaMdva hai ki vaha dohare kAma eka sAtha kara sakatA hai| idhara davA le sakatA hai, udhara bImArI ko bacA sakatA hai| kyoMki bImArI ke bhI rasa haiM aura kaI bAra svAsthya se jyAdA rasapUrNa haiN| jaba Apa bImAra par3ate haiM to sArA jagata Apake prati sahAnubhUtipUrNa ho jAtA hai| kitanA cAhA ki jaba Apa svastha hote haiM taba jagata sahAnubhUtipUrNa ho jAe, lekina taba koI sahAnubhUtipUrNa nahIM hotA hai| jaba Apa bImAra hote haiM to ghara ke loga prema kA vyavahAra karate hue mAlUma par3ate haiN| jaba Apa bImAra hote haiM to aisA mAlUma hotA hai ki Apa seMTara ho gae sArI duniyA ke| sArI duniyA paridhi para hai, Apa kendra para haiN| narse ghUma rahI haiM; DAkTara cakkara lagA rahe haiM; parivAra Apake irda-girda ghUma rahA hai; mitra A rahe haiM; dekhanevAle A rahe haiN| Apa dhyAna rakhate haiM ki kauna dekhane nahIM aayaa| ___ mere eka mitra kA lar3akA mara gyaa| javAna lar3akA mara gyaa| unakI umra to sattara varSa hai| chAtI pITakara ro rahe the| jaba maiM pahuMcA to pAsa meM unhoMne TelIgrAma kA Dhera lagA rakhA thaa| jaldI se maiMne unase eka-do minaTa bAta kii| lekina maiMne dekhA unakI utsukatA bAta meM nahIM hai, TelIgrAma maiM dekha jAUM, isameM hai| to unhoMne ve TelIgrAma merI tarapha sarakAe aura kahA ki pradhAnamaMtrI ne bhI bhejA hai aura rASTrapati ne bhI bhejA hai| jaba taka maiMne TelIgrAma saba na dekha lie taba taka unako tRpti na huii| bar3e dukha meM haiN| lekina dukha meM bhI rasa liyA jAtA hai| ye TelIgrAma ve phAr3akara na pheMka sake, ye TelIgrAma ve bhUla na sake, inakA ve Dhera lagAe rhe| ___ paMdraha dina bAda jaba maiM gayA taba vaha Dhera aura bar3A ho gayA thaa| Dhera lagAe hue the| apane pAsa hI rakhe rahate the| kahate the, AtmahatyA kara lUMgA, kyoMki aba kyA jiinaa| javAna lar3akA mara gayA, maranA mujhe cAhie thaa| kahate the, AtmahatyA kara lUMgA, vaha tAroM kA Dhera bar3hAte jAte the| maiMne kahA-kaba kariegA? paMdraha dina ho gae haiN| jitane dina bIta jAeMge utanA muzkila hogA krnaa| to unhoMne mujhe aise dekhA jaise koI duzmana ko dekhe| unhoMne kahA-Apa kyA kahate haiM, Apa aura aise! aisI bAta kahate haiM! kyoMki vaha AtmahatyA karane ke lie... isalie kaha rahe the paMdraha dina se niraMtara ki jaba AtmahatyA kI koI bhI sunatA thA to bahuta sahAnubhUti pragaTa karatA thaa| maiMne kahA-maiM sahAnubhUti pragaTa na kruuNgaa| isameM Apa rasa le rahe haiN| usI dina se ve mere duzmana ho ge| isa duniyA meM saca kahanA duzmana banAnA hai| isa duniyA meM kisI se bhI saca kahanA duzmana banAnA hai| jhUTha bar3I mitratAeM sthApita karatA hai| kabhI eka daphA dekheM, caubIsa ghaNTe taya kara leM, saca hI boleMge! Apa pAeMge saba mitra bidA ho ge| caubIsa ghaNTA, isase jyAdA nhiiN| patnI apanA sAmAna bAMdha rahI hai; lar3ake bacce kaha rahe haiM, namaskAra mitra kaha rahe haiM ki tuma aise AdamI the! sArA jagata zatru ho jaaegaa| . mullA nasaruddIna eka dina subaha baiThakara apanA akhabAra par3ha rahA hai| aura jaisA akhabAra para sabhI patniyAM nArAja hotI haiM, aisA usakI patnI bhI nArAja ho rahI thI ki kyA subaha se tuma akhabAra lekara baiTha jAte ho! eka jamAnA thA ki tuma subaha se mere sUrata kI bAteM karate the aura aba tuma kucha bAta nahIM karate ho| eka vakta thA ki tuma kahate the ki terI vANI koyala jaisI madhura hai; aba tuma kucha bhI nahIM khte| mullA ne kahA-hai terI vANI madhura, magara bakavAsa baMda kara, mujhe akhabAra par3hane de| hai terI vANI madhura, para bakavAsa baMda kara, mujhe akhabAra par3hane do| __doharA hai aadmii| majabUrI hai usakI kyoMki sIdhA aura saccA hone nahIM detA smaaj| mahaMgA par3a jaaegaa| isalie jhUTha ko poMchatA calA jAtA hai| ___ mullA ne jaba tIsarI zAdI kI, to tIsare dina rAta ko patnI ne kahA ki agara tuma burA na mAno to maiM apane nakalI dAMta nikAlakara rakha dUM, kyoMki rAta mujhe inameM nIMda nahIM aatii| mullA ne kahA - thaiksa, guDanesa / nAu AI kaina puTa Apha mAI phAlsa laiga, mAI 298
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya aura svAdhyAya viga, mAI glAsa-Aya eNDa rilaiks| to maiM aba apanI lakar3I kI TAMga alaga kara sakatA hUM, aura apane jhUThe bAla alaga kara sakatA hUM aura kAMca kI AMkha rakha sakatA hUM aura vizrAma kara sakatA huuN| dhanya bhAga, he paramAtmA! tUne acchA batA diyaa| nahIM to hama bhI tane the, tIna dina se hama khuda bhI kahAM so pA rahe haiM! vaha bhI nahIM so pA rahI hai| kyoMki ve jhUThe dAMta sone kaise deMge? ___ hama saba eka dUsare ke sAmane cehare banAe hue haiM, jo jhUThe haiN| lekina rilaiksa kaise kreN| satya rilaiksa kara jAtA hai, lekina satya meM jInA kaThina par3atA hai| isalie doharA hama jIte haiN| eka kone meM kucha, eka kone meM kucha, aura saba calAte haiN| bImArI meM rasa hai, yaha koI bImAra svIkAra karane ko rAjI nahIM hotA, lekina bImArI meM rasa hai| itanA rasa svAsthya meM bhI nahIM AtA hai jitanA bImArI meM hai| isalie svAsthya ko koI baDhA-caDhAkara nahIM batAtA, bImArI ko saba loga bar3hA-car3hAkara batAte haiN| yaha jo hamArA citta hai, yaha dvaMdva se bharA hai| isalie hama karate kucha mAlUma par3ate haiM, kara kucha aura rahe hote haiN| kahate haiM-garIba para bar3I dayA A rahI hai, lekina usa dayA meM bhI rasa lete mAlUma par3ate haiN| agara duniyA meM koI garIba na raha jAe to sabase jyAdA takalIpha una logoM ko hogI jo garIba kI sevA karane meM paizoneTa rasa le rahe haiN| ve kyA kareMge? agara duniyA naitika ho jAe to sAdhu samajhAte phirate haiM. ye aise udAsa ho jAeMge jisakA hisAba lagAnA muzkila hai| aisA kabhI hotA nahIM hai isalie maukA nahIM aataa| eka daphA Apa maukA deM aura naitika ho jAeM, aura jaba sAdhu kahe ki Apa corI mata karo; Apa kaheM, hama karate hI nhiiN| kahe, jhUTha mata bolo; Apa kaheM, hama bolate hI nhiiN| kahe, beImAnI mata karo; Apa kaheM, hama karate hI nhiiN| vaha kahe, dUsare kI strI kI tarapha mata dekho; Apa kaheM, bilakula aMdhe haiN| dekhane kA savAla hI nahIM hai| to Apa sAdhu ke hAtha se usakA sArA kAma chIne le rahe haiN| pUrI jar3eM ukhAr3a le rahe haiN| aba sAdhu kyA karegA? sAdhu kyA karegA? yaha kaThina hogA samajhanA, lekina sAdhu-asAdhu ke rogoM para jItA hai| vaha pairAsAiTa hai| vaha jo asAdhu cAroM tarapha dikhAI par3ate haiM, una para hI sAdhu jItA hai| vaha pairAsAiTa hai| agara duniyA saca meM sAdhu ho jAe to sAdhu ekadama kAma ke bAhara ho jaae| usako koI kAma nahIM bctaa| aura kucha Azcarya na hogA jo sAdhu Apa ko samajhA rahe the, agara samajhAne meM unako rasa thA -yahI ki samajhAte vakta AdamI guru ho jAtA hai, Upara ho jAtA hai, supIriyara ho jAtA hai usase jise samajhAtA hai| isalie samajhAne kA rasa hai| agara samajhAne meM rasa thA, agara samajhAne meM Apake ajJAna kA zoSaNa thA, agara samajhAne meM Apa sIr3hI the usake jJAna kI tarapha bar3hane ke, to isameM koI hairAnI na hogI ki jisa dina sAre loga sAdhu ho jAeM, usa dina jo sAdhutA kI samajhA rahA thA, ImAnadArI kI samajhA rahA thA, vaha beImAnI ke rAja batAne lage ki beImAnI ke binA jInA muzkila hai| corI karanI hI par3egI, asatya bolanA hI par3egA, nahIM to mara jaaoge| jIvana meM saba rasa hI kho jaaegaa| ___ agara usako samajhAne meM hI rasa A rahA thA taba agara vaha saca meM hI sAdhu thA, samajhAnA usakA rasa na thA, zoSaNa na thaa| to vaha prasanna hogA, AnaMdita hogaa| vaha kahegA-samajhAne kI jhaMjhaTa bhI mittii| loga sAdhu ho gae, aba bAta hI khatma ho gyii| aba mujhe samajhAne kA upadrava bhI na rhaa| agara sevA meM Apako rasa A rahA thA ki Apa kahIM jA rahe the-svarga, sukha meM, Adara meM, pratiSThA meM, sammAna meM-agara sevA karavAne ko koI bhI na mile to Apa bar3e udAsa aura dukhI ho jaaeNge| lekina agara sevA vaiyAvatya thI, jaisA mahAvIra mAnate haiM to Apa prasanna hoMge ki aba ApakA aisA koI bhI karma nahIM bacA hai ki jisake kAraNa Apako kisI kI sevA karanI pdd'e| Apa prasanna hoMge, praphullita hoMge, pramudita hoMge, AnaMdita hoNge| Apa kaheMge dhanyabhAga, nirjarA huii| yaha bheda hai| sevA meM koI rasa nahIM hai| sevA kevala meDisinala hai| jo kiyA hai use poMcha DAlanA hai, miTA denA hai| dhyAna rahe, jo vyakti sevA karegA dUsare kI, kahegA vaha bImAra hai isalie sevA karatA hai, vRddha hai isalie sevA karatA hUM-vaha bImAra hone para sevA 299
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 mAMgegA, vRddha hone para sevA maaNgegaa| kyoMki ye eka hI tarka ke do hisse haiN| lekina mahAvIra kI sevA karane kI jo dhAraNA hai, usameM sevA mAMgI nahIM jaaegii| kyoMki sevA kabhI isa dRSTi se kI nahIM gayI, mAMgI bhI nahIM jaaegii| mAMgane kA koI kAraNa nahIM hai| aura agara koI sevA na karegA to usase krodha bhI paidA nahIM hogA, usase kaSTa bhI mana meM nahIM aaegaa| use aisA bhI nahIM lagegA ki isa AdamI ne sevA kyoM nahIM kii| ___ isalie jo loga bhI sevA karate haiM ve bar3e TArca mAsTarsa hote haiN| agara Apa sevakoM ke Azrama meM jAkara dekheM, jo ki sevA karate haiM, to Apa eka aura majedAra bAta dekheMge ki vaha sevA lete bhI haiM, utanI hI mAtrA meN| aura utanI hI sakhtI se| sakhtI unakI bhayaMkara hotI hai| jarA-sI bAta cUka nahIM skte| aura kabhI-kabhI atyaMta hiMsAtmaka ho jAte haiN| yaha bahuta maje kI bAta hai ki Apa jitane sakhta apane para hote haiM usase kama sakhta Apa kisI para nahIM hote| Apa jyAdA hI sakhta hoNge| kabhI-kabhI bahata choTI-choTI bAtoM meM bar3I ajIba ghaTanA ghaTatI hai| ___ gAMdhIjI noAkhAlI meM yAtrA para the| kaThina thA vaha hissA, eka-eka gAMva khUna aura lAzoM se paTA thaa| eka yuvatI unakI sevA meM hai, vaha unake sAtha cala rahI hai| eka gAMva se aDDA ukhar3A hai, dopahara vahAM se cale haiM, sAMjha dUsare gAMva pahuMce haiN| lekina gAMdhIjI snAna karane baiThe haiN| dekhA to unakA patthara, jisase ve paira ghisate the, vaha pIche chUTa gayA pichale gAMva meN| rAta utara rahI hai, aMdherA utara rahA hai| unhoMne usa lar3akI ko bulAyA aura kahA ki yaha bhUla kaise huI? kyoMki gAMdhI to kabhI bhUla nahIM karate haiM isalie kisI kI bhUla bardAzta nahIM kara skte| vApasa jAo, vaha patthara lekara aao| noAkhAlI. cAroM tarapha AgeM jala rahI haiM. lAzeM bichI haiN| vaha akelI lar3akI, rotI, ghabarAtI, chAtI dhaDakatI vApasa lauttii| usa patthara meM kucha bhI na thaa| vaise pacAsa patthara usI gAMva se uThAe jA sakate the| lekina DisIpleneriyana, anuzAsana!... jo AdamI apane ghara para pakkA anuzAsana rakhatA hai vaha dUsaroM kI gardana dabA letA hai| kyoMki khuda nahIM bhUlate koI cIja / dUsarA kaise bhUla sakatA hai? taba dikhane vAlA Upara se jo anuzAsana hai, gahare meM hiMsA ho jAtA hai| yaha bhI koI bAta thI! AdamI bhUla sakatA hai, bhUlanA svAbhAvika hai| aura koI bar3A kohinUra hIrA nahIM bhUla gayA hai| paira ghisane kA patthara bhUla gayA hai| lekina savAla patthara kA nahIM hai, savAla sakhtI kA hai, savAla niyama kA hai| niyama kA pAlana honA caahie| agara Apa anuzAsana, sevA, niyama, maryAdA, isa taraha kI bAteM mAnanevAle logoM ke pAsa jAkara dekheM to Apako dUsarA pahalU bhI bahata zIghra dikhAI par3anA zurU ho jaaegaa| jitane sakhta ve apane para haiM usase kama sakhta ve dasare para nahIM hai| jaba Apa kisI ke paira dAba rahe haiM, taba Apa kisI dina paira dabAe jAne kA intajAma bhI kara rahe haiM mana ke kisI kone meN| aura agara Apake paira na dAbe gae usa dina, taba ApakI pIr3A kA aMta nahIM hogaa| ___ lekina mahAvIra kI sevA kA isase koI saMbaMdha nahIM hai| mahAvIra to kahate haiM ki agara merI koI sevA karegA to bhI vaha isalie kara rahA hai ki usake kisI pApa kA prakSAlana hai| agara nahIM hai koI pApa kA prakSAlana to bAta samApta ho gyii| koI merI sevA nahIM kara rahA hai| isameM dUsare ko gaurava diyA jAe to phira dUsare ko niMdA bhI dI jA sakatI hai| lekina na koI gaurava hai. na koI niMdA kA aisA artha hai| ___to Apa jaba bhI sevA kara rahe haiM taba dhyAna rakheM, vaha bhaviSya-unmukha na ho| to Apa aMtara-tapa kara rahe haiN| jaba Apa sevA kara rahe hoM to vaha niSprayojana ho, anyathA Apa aMtara-tapa nahIM kara rahe haiN| jaba Apa sevA kara rahe haiM taba usase kisI taraha ke gaurava kI, garimA kI, asmitA kI koI bhAvanA bhItara gahana na ho, anyathA Apa sevA nahIM kara rahe haiM, vaiyAvRtya nahIM kara rahe haiN| vaha sirpha kie gae pApa 300
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya aura svAdhyAya ko, kie gae karma ko anakiyA karanA ho, basa itanA-to tapa hai| aura kyoM isako aMtara-tapa kahate haiM mahAvIra! isalie aMtara-tapa kahate haiM, ki yaha karanA kaThina hai| vaha sevA sarala hai jisameM koI rasa A rahA ho| isa sevA meM koI bhI rasa nahIM hai, sirpha lenA-denA ThIka karanA hai| isalie tapa hai aura bar3A AMtarika tapa hai| kyoMki hama kucha kareM aura kartA na baneM, isase bar3A tapa kyA hogA? hama kucha kareM aura kartA na baneM; isase bar3A tapa kyA hogA? sevA jaisI cIja kareM jo koI karane ko rAjI nahIM hai kor3hI ke paira dabAeM aura phira bhI mana meM kartA na baneM to tapa ho jAegA aura bahata AMtarika tapa ho jaaegaa| ___ AMtarika kyoM kahate haiM? AMtarika isalie kahate haiM ki sivAya Apake aura koI na pahacAna skegaa| bAta bhItarI hai| Apa hI jA sakeMge; lekina Apa bilakula jAMca leMge, kaThinAI nahIM hogii| jo vyakti bhI bhItara kI jAMca meM saMlagna ho jAtA hai vaha aise hI jAna letA hai| jaba Apake paira meM kAMTA gar3atA hai to Apa kaise jAnate haiM ki dukha ho rahA hai! aura jaba koI AliMgana se Apako apane gale lagA letA hai to Apa kaise jAnate haiM ki hRdaya praphallita ho rahA hai! aura jaba koI Apake caraNoM meM sira rakha detA hai to Apake bhItara jo daur3a jAtI hai vaha Apa kaise jAna lete haiM? nahIM, usake lie bAhara koI khojane kI jarUrata nahIM, AMtarika mApadaMDa Apake pAsa hai| to jaba sevA karate vakta Apako kisI taraha bhI bhaviSya unmukhatA mAlUma par3e, to samajhanA ki mahAvIra ne use sevA ke lie nahIM kahA hai| agara koI puNya kA bhAva paidA ho, to kahanA, to jAnanA ki mahAvIra ne usa sevA ke lie nahIM kahA hai| agara aisA lage ki maiM kucha kara rahA hUM, kucha viziSTa, to samajhanA ki mahAvIra ne usa sevA ke lie nahIM kahA hai| agara yaha kucha bhI paidA na ho aura sevA sirpha aise ho jaise takhte para likhI haI koI cIja ko kisI ne poMchakara miTA diyA hai| takhtA khAlI ho gayA hai aura bhItara khAlI ho gae, to Apa aMtara-tapa meM praveza karate haiN| ___ mahAvIra ne vaiyAvRtya ke bAda hI jo tapa kahA hai, vaha hai svAdhyAya-cauthA tp| nizcita hI, agara sevA kA Apa aisA prayoga kareM to Apa svAdhyAya meM utara jAeMge, svayaM ke adhyayana meM utara jaaeNge| lekina svAdhyAya se bar3A gauNa artha liyA jAtA rahA hai vaha hai zAstroM kA adhyayana, paThana, manana / mahAvIra adhyayana hI kaha sakate the, svAdhyAya kahane kI kyA jarUrata thI? usameM 'sva' jor3ane kA kyA prayojana thA? adhyayana kAphI thaa| svayaM kA adhyayana, svAdhyAya kA artha hotA hai| zAstra kA adhyayana nhiiN| lekina sAdhu zAstra khola baiThe haiM subaha se, unase pUchie-kyA kara rahe haiM? ve kahate haiM-svAdhyAya karate haiN| zAstra nizcita hI kisI aura kA hogaa| svAdhyAya zAstra nahIM bana sktaa| agara khuda kA hI likhA zAstra par3ha rahe haiM to bilakula bekAra par3ha rahe haiN| kyoMki khuda kA hI likhA huA hai, aba usameM aura par3hane ko kyA bacA hogA? jAnane ko kyA hai? ___ svAdhyAya kA artha hai-svayaM kA adhyyn| bar3A kaThina hai| zAstra par3hanA to bar3A sarala hai| jo bhI par3ha sakatA hai, vaha zAstra par3ha sakatA hai| paThita honA kAphI hai, lekina svAdhyAya ke lie paThita honA kAphI nahIM hai| kyoMki svAdhyAya bahuta jaTila mAmalA hai| Apa bahuta kAmpleksa haiM, Apa bahuta ulajhe hue haiN| Apa eka graMthiyoM kA jAla haiN| Apa eka pUrI duniyA haiM, hajAra taraha ke upadrava haiM vahAM / usa sabake adhyayana kA nAma svAdhyAya hai| to agara Apa apane krodha kA adhyayana kara rahe haiM to svAdhyAya kara rahe haiN| hAM, krodha ke saMbaMdha meM zAstra meM kyA likhA hai, usakA adhyayana kara rahe haiM to svAdhyAya nahIM kara rahe haiN| agara Apa apane rAga kA adhyayana kara rahe haiM to svAdhyAya kara rahe haiN| rAga ke saMbaMdha meM zAstra meM kyA likhA hai, usakA adhyayana kara rahe haiM to svAdhyAya nahIM kara rahe haiN| aura Apake bhItara saba maujUda hai, jo bhI kisI zAstra meM likhA hai vaha saba Apake bhItara maujUda hai| isa jagata meM jitanA bhI jAnA gayA hai, vaha pratyeka AdamI ke bhItara maujUda hai| aura isa jagata meM jo bhI kabhI jAnA jAegA vaha pratyeka AdamI ke bhItara Aja bhI maujUda 301
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 hai| AdamI eka zAstra hai-parama zAstra hai, da alTImeTa skripcr| isa bAta ko samajheM to mahAvIra kA svAdhyAya samajha meM aaegaa| _ manuSya parama zAstra hai| kyoMki jo bhI jAnA gayA hai, vaha manuSya ne jaanaa| jo bhI jAnA jAegA vaha manuSya jaanegaa| kAza, manuSya svayaM ko hI jAna le, to jo bhI jAnA gayA hai aura jo bhI jAnA jA sakatA hai vaha saba jAna liyA jAtA hai| isalie mahAvIra ne kahA hai-eka ko jAnane se saba jAna liyA jAtA hai| svayaM ko jAnane se sarva jAna liyA jAtA hai| isake kaI AyAma haiN| pahalI to bAta yaha hai ki jAnane yogya jo bhI hai usake hama do hisse kara sakate haiM-eka to AbjekTiva, vastugata; dUsarA sabjekTiva, aatmgt| jAnane meM do ghaTanAeM ghaTatI haiM-jAnanevAlA hotA hai aura jAnIjAne vAlI cIja hotI hai| viSaya hotA hai jise hama jAnate haiM, aura jAnanevAlA hotA hai jo jAnatA hai| vijJAna kA saMbaMdha viSaya se hai, AbjekTa se hai, vastu se hai| jise hama jAnate haiM use jAnane se hai| dharma kA saMbaMdha use jAnane se hai jisase hama jAnate haiM; jo jAnatA hai use jAnane se hai| jJAtA ko jAnanA dharma hai aura jJeya ko jAnanA vijJAna hai| jJeya ko hama kitanA hI jAna leM to jJAtA ke saMbaMdha meM to bhI patA nahIM cltaa| kitanA hI hama jAna leM cAMda-tAre, sUrajoM ke saMbaMdha meM to bhI apane saMbaMdha meM kucha patA nahIM cltaa| balki eka bar3e maje kI bAta hai ki jitanA hama vastuoM ke saMbaMdha meM jyAdA jAna lete haiM utanA hI hameM vaha bhUla jAtA hai, jo jAnatA hai| kyoMki jAnakArI bahata ikaTThI ho jAe to jJAtA chipa jAtA hai| Apa itanI cIjoM ke saMbaMdha meM jAnate haiM ki Apako khayAla hI nahIM rahatA ki abhI jAnane ko kucha zeSa baca rahA hai isalie vijJAna bar3hatA jAtA hai roja, jAnatA jAtA hai roj| kitane prakAra ke macchara haiM, vijJAna jAnatA hai| pratyeka prakAra ke macchara kI kyA khUbiyAM hai, vijJAna jAnatA hai| kitane prakAra kI vanaspatiyAM haiM, vijJAna jAnatA hai| pratyeka vanaspati meM kyA-kyA chipA hai, vijJAna jAnatA hai| kitane sUraja haiM, kitane tAre haiM, kitane cAMda haiM, vijJAna jAnatA hai| AiMsTIna ne marate vakta kahA ki agara majhe dabArA jIvana mile to maiM eka saMta honA caahNgaa| kyoM? jo khATa ke AsapAsa ikaTe the. unhoMne pUchA- kyoM? to AiMsTIna ne kahA-jAnane yogya to aba eka hI bAta mAlUma par3atI hai ki vaha jo jAna rahA thA, vaha kauna hai? jisane jAna liyA ki cAMda-tAre kitane haiM, lekina hogA kyA? dasa haiM ki dasa hajAra haiM, ki dasa karor3a haiM ki dasa araba haiM, isase hogA kyaa| dasa haiM, aisA jAnanevAlA bhI vahIM khar3A rahatA hai, dasa karor3a haiM, aisA jAnanevAlA bhI vahIM khar3A rahatA hai; dasa araba haiM, aisA jAnanevAlA bhI vahIM khar3A rahatA hai| jAnakArI se jAnanevAle meM koI bhI parivartana nahIM hotaa| lekina eka bhrama jarUra paidA hotA hai ki maiM jAnanevAlA huuN| mahAvIra aise jAnanevAle ko mithyA jJAnI kahate haiN| kahate haiM-jAnanevAlA jarUra hai, lekina mithyA jAnanevAlA hai| aisI cIjeM jAnanevAlA hai jise binA jAne bhI cala sakatA thA, aura aisI cIja ko chor3a denevAlA hai jisake binA jAne nahIM cala sktaa| jo kImatI hai, vaha chor3a dete haiM hama aura jo gairakImatI hai vaha jAna lete haiM hm| Akhira meM jAnanA ikaTThA ho jAtA hai aura jAnanevAlA kho jAtA hai| marate vakta hama bahuta kucha jAnate haiM, sirpha use hI nahIM jAnate jo mara rahA hai| adabhuta hai yaha bAta ki AdamI apane ko nahIM jAnatA! isalie mahAvIra ne svAdhyAya ko kImatI aMtara-tapoM meM ginA hai svAdhyAya cauthA aMtara-tapa hai| isake bAda do hI tapa baca jAeMge aura una do tapoM ke bAda eksaplojana, visphoTa ghaTita hotA hai| to svAdhyAya bahuta nikaTa kI sIr3hI hai visphoTa ke| jahAM krAMti ghaTita hotI hai, jahAM jIvana nayA ho jAtA hai, jahAM ApakA punarjanma hotA hai, nayA AdamI Apake bhItara paidA hotA hai, purAnA samApta hotA hai| svAdhyAya bahuta karIba A gyaa| aba do hI sIr3hI bacatI haiM aur| isalie zAstra-adhyayana svAdhyAya kA artha nahIM ho sktaa| zAstra adhyayana kitanA kara rahe haiM loga, lekina kahIM koI krAMti ghaTita nahIM mAlUma hotii| kahIM koI visphoTa nahIM hotA hai| saca to yaha hai ki jitanA AdamI zAstra ko jAnatA hai, utanA hI svayaM ko jAnane kI 302
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya aura svAdhyAya jarUrata kama mAlUma par3atI hai| kyoMki use lagatA hai ki saba jo bhI jAnA jA sakatA hai, mujhe mAlUma hai| mahAvIra kyA kahate haiM; buddha kyA kahate haiM, krAisTa kyA kahate haiM, vaha jAnatA hai| AtmA kyA hai, paramAtmA kyA hai, vaha jAnatA hai--binA jAne! yaha mirekala hai-binA jAne! use kucha bhI patA nahIM hai ki AtmA kyA hai! use koI svAda nahIM milA kabhI AtmA kA / usane paramAtmA kI kabhI koI jhalaka nahIM paayii| usane mukti ke AkAza meM kabhI eka paMkha nahIM maaraa| usake jIvana meM koI kiraNa nahIM utarI jisase vaha kaha sake ki yaha jJAna hai, jisase prakAza ho gayA ho| saba aMdherA bharA hai aura phira bhI vaha jAnatA hai ki saba jAnatA hUM! ise mahAvIra mithyA jJAna kahate haiN| zAstra se jo milatA hai vaha satya nahIM ho sakatA, svayaM se jo milatA hai vahI satya hotA hai| yadyapi svayaM se milA gayA zAstra meM likhA jAtA hai--svayaM se milA gayA zAstra meM likhA jAtA hai. lekina zAstra se jo milatA hai vaha svayaM kA nahIM hotaa| zAstra koI aura likhatA hai| vaha kisI aura kI khabara hai jo AkAza meM udd'aa| vaha kisI aura kI khabara hai jisane prakAza ke darzana kie| vaha kisI aura kI khabara hai jisane sAgara meM DubakI lgaaii| lekina Apa kinAre para baiThakara par3ha rahe haiN| isako mata bhUla jAnA ki kinAra para gaa| lekina Apa kinAre para baiThakara par3ha rahe haiN| isako mata bhala jAnA ki kinAre para baiThakara Apa kitanA hI par3heM, sAgara meM DubakI lagAnevAle ke vaktavya se ApakI DubakI nahIM laga sktii| magara Dara yaha hai ki zAstra meM DubakI lagA lete haiM log| aura jo zAstra meM DubakI lagA lete haiM ve bhUla hI jAte haiM ki sAgara abhI bAkI hai| kabhI-kabhI to aisA hotA hai ki zAstra meM DubakI aisI laga jAtI hai ki vaha bhUla hI jAtA hai ki sAgara bhI Age hai| to zAstra sAgara kI tarapha le jAnevAlA kama hI siddha hotA hai, sAgara kI tarapha jAne meM rukAvaTavAlA jyAdA siddha hotA hai| isalie mahAvIra zAstrAdhyayana ko svAdhyAya nahIM khte| ___ isakA yaha matalaba nahIM hai ki mahAvIra zAstra ke adhyayana ko inakAra kara rahe haiN| lekina vaha svAdhyAya nahIM hai| isako agara khayAla meM rakhA jAe to zAstra kA adhyayana bhI upayogI ho sakatA hai| upayogI ho sakatA hai| agara yaha khayAla meM rahe ki zAstra kA sAgara sAgara nahIM; aura zAstra kA prakAza prakAza nahIM; aura zAstra kA AkAza AkAza nahIM; aura zAstra kA paramAtmA paramAtmA nahIM; aura zAstra kA mokSa mokSa nahIM-agara yaha smaraNa rahe, aura yaha smaraNa rahe ki kisI ne jAnA hogA, usane zabdoM meM kahA hai; lekina zabdoM meM kahate hI satya kho jAtA hai, kevala chAyA raha jAtI hai-yaha smaraNa rahe to zAstra ko pheMkakara kisI dina sAgara meM chalAMga lagAne kA mana A jaaegaa| agara yaha smaraNa na rahe, sAgara hI bana jAe zAstra, satya hI bana jAe zAstra, zAstra meM hI saba bhaTakAva ho jAe to sAgara ko chipA legA shaastr| aura isalie kaI bAra ajJAnI kUda jAte haiM paramAtmA meM aura jJAnI vaMcita raha jAte haiN| tathAkathita jJAnI, da so kAlDa noarsa, ve vaMcita raha jAte haiN| isalie upaniSada kahate haiM ki ajJAnI to aMdhakAra meM bhaTakate hI haiM, jJAnI mahAaMdhakAra meM bhaTaka jAte haiN| svAdhyAya kA artha hai-svayaM meM utaro aura adhyayana kro| pUrA jagata bhItara hai| vaha sabjekTiva, vaha Atmagata jagata pUrA bhItara hai| use jAnane calo, lekina rukha badalanA pdd'egaa| isalie svAdhyAya kA pahalA sUtra hai-rukh| vastu ke adhyayana ko chor3o, adhyayana karanevAle kA adhyayana kro| jaise udAharaNa ke lie, Apa mujhe suna rahe haiN| jaba Apa mujhe suna rahe haiM to Apane kabhI khayAla kiyA hai ki jitanI tallInatA se Apa mujhe suneMge utanA hI Apako bhUla jAegA ki Apa sunanevAle haiN| jitanI tallInatA se Apa mujhe suneMge utanA hI Apake smaraNa ke bAhara ho jAegA ki Apa bhI yahAM maujUda haiM jo suna rahA hai| bolanevAlA pragAr3ha ho jAegA, sunanevAlA bhUla jaaegaa| hAlAMki Apa bolanevAle nahIM, sunanevAle haiN| jaba Apa suna rahe haiM taba do ghaTanAeM ghaTa rahI haiN| zabda jo Apake pAsa A rahe haiM, Apase bAhara haiM; aura Apa jo bhItara haiN| zabda mahatvapUrNa ho jAeMge sunate vakta aura sunanevAlA gauNa ho jaaegaa| aura agara Apa pUrI taraha tallIna ho gae to bilakula bhUla jaaegaa| selpha-phArgeTaphulanesa ho jAegI, AtmavismaraNa ho jaaegaa| 303 .
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 mere pAsa loga Ate haiN| jaba koI mere pAsa AtA hai aura vaha kahatA hai-Aja Apa bahuta acchA bole, to maiM jAnatA hUM ki Aja kyA huaa| Aja yaha huA ki vaha apane ko bhUla gae, aura kucha nahIM huA--Atma-vismaraNa huaa| Aja ghaNTebhara unako apanI yAda na rahI isalie ve kaha rahe haiM ki bahuta acchA bole| ghaNTebhara unakA manoraMjana itanA huA ki unako apanA patA bhI na rhaa| paMdraha varSa se niraMtara subaha-sAMjha maiM bolatA rahA huuN| eka bhI AdamI nahIM hai vaha, jo Akara kahatA ho-ki Apa Aja bahuta ThIka bole| vaha kahatA hai-bahuta acchA bole haiN| kyoMki agara ThIka bole to kucha karanA pdd'egaa| acchA bole to ho cukI hai baat| nahIM kahatA koI AdamI mujhase ki satya bole-sukhada bole! satya bole, to becainI paidA hogii| sukhada bole, bAta khatma ho gii| sukha mila cukaa| lekina sukha Apako kaba milatA hai vaha maiM jAnatA huuN| jaba bhI Apa apane ko bhUlate haiM tabhI sukha milatA hai cAhe sinemA meM bhUlate hoM; cAhe saMgIta meM bhUlate hoM; cAhe kahIM sunakara bhUlate hoM; cAhe par3hakara bhUlate hoM; cAhe seksa meM bhUlate hoM; cAhe zarAba meM bhUlate hoN| ApakA sukha mujhe bhalIbhAMti patA hai ki kaba milatA hai jaba Apa apane ko bhUlate haiM, tabhI milatA hai| lekina jaba Apa apane ko bhalate haiM tabhI svAdhyAya baMda hotA hai| jaba Apa apane ko smaraNa karate haiM taba svAdhyAya zarU hotA hai| to jaba maiM bola rahA hUM--eka prayoga kareM, yahIM aura abhI sirpha bolanevAle para hI dhyAna mata rakheM, dhyAna ko doharA kara deM, Dabala eroDa, dohare tIra lagA deM dhyAna meM-eka merI tarapha aura eka apanI trph| sunanevAle kA bhI smaraNa rahe, vaha jo kursI para baiThA hai, vaha jo ApakI haDI-mAMsa-majjA ke bhItara chipA hai, jo kAna ke pIche khaDA hai, jo AMkha ke pIche dekha rahA hai, usakA bhI smaraNa rhe| rimeMbara, usako smaraNa rkheN| koI phikra nahIM ki usake smaraNa karane meM agara merI koI bAta cUka bhI jAe, kyoMki merI itanI bAteM suna lI unase kucha bhI nahIM huA, aura cUka jAegA to koI harja honevAlA nahIM hai| lekina usakA smaraNa rakheM, vaha jo bhItara baiThA hai, suna rahA hai, dekha rahA hai, maujUda hai| usakI prejeMsa anubhava kreN| haDDI, mAMsa, kAna, AMkha ke bhItara vaha jo chipA hai, vaha anubhava kareM, vaha mAlUma pdd'e| dhyAna usa para jAe to Apa hairAna hoMge, taba Apako jo maiM kaha rahA hUM vaha sukhada nahIM, satya mAlUma par3anA zurU hogaa| __ aura taba jo maiM kaha rahA hUM vaha Apake lie manoraMjana nahIM, Atma-krAMti bana jaaegaa| aura taba jo maiM kaha rahA hUM, Apane sirpha sunA hI nahIM, jiyA bhI, jAnA bhii| kyoMki jaba Apa bhItara kI tarapha unmukha hokara khar3e hoMge to Apako patA lagegA ki jo maiM kaha rahA hUM vaha Apake bhItara chipA par3A hai| usase tAla-mela baiThanA zurU ho jaaegaa| jo maiM kaha rahA hUM vaha Apako dikhAI bhI par3ane lagegA ki aisA hai| agara maiM kaha rahA hUM ki krodha jahara hai, to mere sunane se vaha jahara nahIM ho jAegA, lekina agara Apa apane prati jAga gae usI kSaNa aura Apane bhItara jhAMkA, to Apake bhItara kAphI jahara ikaTThA hai krodha kA-rijarvAyara hai, vaha dikhAI pdd'egaa| agara vaha dikha jAe mere bolate vakta to maiMne jo kahA vaha satya ho gyaa| kyoMki usakA pairelala, vAstavika satya mere zabda ke pAsa jo honA cAhie thA, vaha Apake anubhava meM A gyaa| taba zabda korA zabda na rahA, taba Apake bhItara satya kI pratIti bhI huii| sunate vakta bolanevAle para kama dhyAna rakheM, sunanevAle para jyAdA dhyAna rakheM-sunanevAloM para nahIM, sunanevAle pr| sunanevAloM para bhI loga dhyAna rakha lete haiN| dekha lete haiM Asa-pAsa ki kisa-kisa ko jaMca rahA hai| mujhe vaise loga bhI Akara kahate haiM Aja bahuta ThIka huaa| maiM unase pUchatA hUM-kyA bAta huI? ve kahate haiM - kaI logoM ko jNcaa| ve AsapAsa dekha rahe haiM ki kisa kisako jaMca rahA hai| aura kaI loga aise haiM, jaba taka dUsaroM ko na jaMce, unako nahIM jNctaa| bar3A myUcuala nAnaseMsa-pArasparika mUrkhatA calatI hai| dekha lete haiM AsapAsa ki jaMca rahA hai to unako bhI jaMcatA hai| aura unako patA nahIM hai ki bagalavAlA unako dekhakara, usako bhI jaMcatA hai| 304
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya aura svAdhyAya hiTalara apanI sabhAoM meM dasa AdamI biThA detA thA jo vakta para tAlI bajAte the, aura dasa hajAra AdamI sAtha bajAte the| jaba hiTalara ne pahalI daphA apane dasa mitroM ko kahA ki tuma bhIr3a meM dUra-dUra khar3e hokara tAlI bajAnA to unhoMne kahA-hama bajAeMge to bar3e behUde lgeNge| dasa AdamI tAlI bajAeMge, dasa hajAra meM aura koI nahIM bajAegA! hiTalara ne kahA ki maiM AdamiyoM ko jAnatA huuN| par3osa ke AdamI ko dekhakara ve bajAte haiN| tuma phikra chodd'o| tuma sirpha... jasTa sTArTa, bajegI taalii| hiTalara ke izAre para ve tAlI bajAte the| ve cakita hue ki dasa hajAra AdamI tAlI bajA rahe haiN| kyoM? kyA ho gayA? inphekzana hai| par3osa kA bajA rahA hai, jarUra koI bAta hogii| aura jaba Apa bajAte haiM, to ApakA par3osavAlA socatA hai ki jarUra koI bAta kImatI hogii| loga aisA na samajheM - buddha hai, apanI samajha meM nahIM aayaa| ve bhI bajA rahe haiN| dasa AdamI dasa hajAra logoM ko tAlI bajavA lete haiN| kabhI khayAla meM nahIM AtA ki Apa kyA kara rahe haiM? Apa jo kapar3e pahane hue haiM, ve kisI dUsare AdamI ne Apako pahanavA die haiM, kyoMki usane pahane hue the| nahIM, sunanevAloM para dhyAna nahIM, sunanevAle para dhyAna, svayaM para dhyAna... bhUla jAeM sunanevAloM ko| unakI koI jarUrata nahIM hai bIca meM Akara khar3e hone kii| rAste para cala rahe haiM to bhIr3a dikhAI par3atI hai, dukAneM dikhAI par3atI haiM; eka AdamI bhara nahIM dikhAI par3atA hai, vaha jo cala rahA hai| vaha bhara maujUda nahIM hotA / usakA Apako patA hI nahIM hotA jo cala rahA hai| aura saba hote haiN| bar3I adabhuta anupasthiti hai! hama apane se anupasthita haiN| yaha anupasthiti ko tor3ane kA nAma hI svAdhyAya hai| Tu bI prejeMTa Tu vnselph| gurajiepha ne ise selpha rimeMbariMga kahA hai, sva-smRti kahA hai-svayaM kA smrnn| koI bhI kAma aisA na ho pAe, koI bhI bAta aisI na ho pAe, koI bhI ghaTanA aisI na ghaTe jisameM mere bhItara jo cetanA hai vaha vismRta ho jaae| usakA hoza mujhe banA rhe| to phira zarAba bhI koI pI rahA ho aura agara hoza banAe rakhe apane bhItara ki maiM zarAba pI rahA hUM aura maiM, maiM maujUda hUM, to zarAba bhI behoza nahIM kara pAegI, aura nahIM to pAnI bhI behoza kara detA hai| agara yaha smaraNa banA rahe ki maiM hUM to zarAba eka tarapha par3I raha jAegI aura vaha cetanA niraMtara alaga khar3I rhegii| yaha alaga khar3A rahanA cetanA kA ... hama pAnI ke sAtha bhI nahIM kara pAte, zarAba ke sAtha to bahuta dUra hotA hai| jaba hama pIte haiM pAnI to pyAsa hotI hai, pAnI hotA hai, pInevAlA nahIM hotA hai| honA caahie| pInevAlA pahale, pyAsa bAda meM, pAnI aura bAda meM, to svAdhyAya zurU ho gyaa| svAdhyAya kA artha hai-mere jIvana kA koI kRtya, koI vicAra, koI ghaTanA merI anupasthiti meM na ghaTa jaae| maiM maujUda rahUM-krodha ho to maiM maujUda rahUM, ghRNA ho to maiM maujUda rahUM, kAma ho to maiM maujUda rhuuN| kucha bhI ho to maiM maujUda rhuuN| merI maujUdagI meM ghtte| ___ aura mahAvIra kahate haiM ki bar3A adabhuta hai, jaba tuma maujUda hote ho to jo galata hai vaha nahIM ghtttaa| svAdhyAya meM galata ghaTatA hI nhiiN| jaba maiMne kahA-zarAba pIte vakta agara Apa maujUda hoM, to Apa yaha mata samajhanA ki Apako zarAba pIne kI salAha de rahA hUM ki maje se piyo, maujUda rho| maujUda kisako rahanA hai, lekina pInA to jArI rakha sakate haiM! maiM Apase yaha kaha rahA hUM ki agara zarAba pIte vakta Apa maujUda rahe to hAtha se gilAsa chUTakara gira jAegA, zarAba pInA asaMbhava hai, kyoMki jahara sirpha behozI meM hI piye jA sakate jaba maiM Apase kahatA hUM-krodha karate vakta maujUda raho to maiM yaha nahIM kaha rahA hUM ki maje se karo krodha aura maujUda rho| basa zarta itanI hai ki maujUda raho, aura krodha karo, phira koI harja nahIM hai| maiM Apase yaha kaha rahA hUM ki krodha karate vakta agara Apa maujUda rahe to do meM se eka hI ho sakatA hai, yA to krodha hogA yA Apa hoNge| donoM sAtha maujUda nahIM ho skte| jaba Apa krodha karate vakta maujUda hoMge to krodha kho jAegA, Apa hoNge| kyoMki ApakI maujUdagI meM krodha jaisI raddI cIjeM nahIM A sktiiN| jaba ghara kA mAlika jagA 305
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 ho to cora praveza nahIM krte| jaba Apa jage hoM taba krodha ghusa jAe, yaha himmata krodha kara sakatA hai! Apa jaba soe hote haiM tabhI krodha praveza kara sakatA hai| vaha Apake usa kamajora kSaNa kA hI upayoga kara sakatA hai, jaba Apa behoza haiN| jaba Apa hoza meM haiM to krodha nahIM hogaa| isalie mahAvIra jaba kahate haiM ki hozapUrvaka jiyo, apramAda se jiyo, jAgate hue jiyo, to matalaba kevala itanA hI hai ki jAgakara jIne meM jo-jo galata hai vaha apane Apa gira jaaegaa| aura yaha anubhava Apako hogA svAdhyAya se ki galata isalie ho rahA thA ki maiM soyA haA thaa| galata ke hone kA aura koI kAraNa nahIM hai. no rIjana eTa aal| sirpha eka hI kAraNa hai ki Apa soe hae haiN| isalie mahAvIra ne kahA-kSaNa meM bhI mukti ho sakatI hai| isI kSaNa bhI mukti ho sakatI hai| agara koI pUrA jAga jAe, to galata isI vakta gira jAtA hai| to mahAvIra yaha bhI nahIM kahate ki kala ke lie bhI rukanA jarUrI hai| yaha dUsarI bAta hai ki Apa na jAga pAeM to kala ke lie rukanA pdd'e| agara samagratA se krodha isI kSaNa meM jAga jAe to saba gira gayA kcraa| jisase hameM lagatA thA ki hama baMdhe haiM, jisase lagatA thA janmoM-janmoM kA karma aura pApa-vaha saba gira gyaa| - svAdhyAya se yaha patA calegA ki eka hI pApa hai--mUrchA, aura eka hI puNya hai--jaagrt| aura svAdhyAya se yaha patA calegA ki jaba bhI hama soe hote haiM to jo bhI hama karate haiM, vaha galata hotA hai-aisA nahIM ki kucha galata hotA hai, kucha ThIka hotA hai-jo bhI hama karate haiM vaha galata hotA hai| aura jaba hama jAge hote haiM to aisA nahIM ki kucha galata aura kucha sahI ho sakatA hai jo bhI hotA. hai vaha sahI hotA hai| to mahAvIra ne yaha nahIM kahA hai ki tuma sahI karo; mahAvIra ne kahA hai, jAgakara karo, hozapUrvaka karo, smRtipUrvaka kro| kyoMki smRtipUrvaka galata hotA hI nahIM, aise hI jaise aMdhere meM maiM TaTolU aura dIvAra se sira TakarA jAe aura daravAjA na mile aura prakAza ho jAe to daravAjA mila jAe, dIvAra se TakarAnA na pdd'e| to mahAvIra yaha nahIM kahate ki binA TakarAe hae niklo| mahAvIra kahate haiM, rozanI kara lo aura nikala jaao| kyoMki aMdhere meM TakarAoge hii| mokSa bhI khojoge to ttkraaoge| paramAtmA ko bhI khojoge to ttkraaoge| aMdhere meM to kucha bhI karoge to TakarAoge, kyoMki aMdherA hai| aura aMdhere kA koI aura kAraNa nahIM hai kyoMki hama AbjekTa phokasDa haiM, hama vastuoM para sArA dhyAna laga vaha dhyAna hI rozanI hai| vastuoM para par3atI haiM to vastueM camakane lagatI haiN| __ kabhI Apane khayAla kiyA, roja rAste se nikalate haiN| Apake pAsa sAikila bhI nahIM hai| to kAra dekhakara Apake mana meM aisA khayAla nahIM AtA ki kAra kharIda leN| isalie kAra para ApakA bahuta dhyAna nahIM pdd'taa| hAM kabhI-kabhI par3atA hai jaba kAra bagala se kIcar3a uchAla detI hai Apake Upara nikalate vakta, taba dhyAna jAtA hai| aise dhyAna nahIM jaataa| ApakA phokasa kAra para nahIM baiThatA, aura jaba taka kAra para Apake dhyAna kA ApakA phokasa nahIM baiThatA, taba taka kAra ko lene kI vAsanA nahIM utthtii| lekina Aja Apako lATarI mila gayI-lAkha rupae mila ge| aba Apa usI sar3aka se gujarie, Apa hairAna hoMge, ApakA phokasa badala gyaa| Aja Apa vaha cIjeM dekhate haiM jo kala Apane dekhI nahIM thiiN| kala Apake pAsa sAikila bhI nahIM thI to kabhI-kabhI sAikila para phokasa lagatA thA ki kabhI do sau rupae ikaTThe ho jAeM to eka sAikila kharIda leN| kabhI-kabhI rAta sapane meM sAikila para baiThakara nikala jAte the| kabhI-kabhI sAikila para baiThA huA AdamI aisA lagatA thA ki patA nahIM kaisA AnaMda le rahA hogaa| lekina phokasa kI sImA hai| kAra vAle AdamI se pratispardhA nahIM jagatI thI, sirpha krodha jagatA thaa| sAikila vAle AdamI se pratispardhA jagatI thI, krodha nahIM jagatA thA--aiprocebala thaa| sImA ke bhItara thA, hama bhI ho sakate the sAikila para, jarA vakta kI bAta thii| raahaa| NINolshaahe| 306
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya aura svAdhyAya lekina Aja Apako lAkha rupae mila gae haiM, Aja sAikila para ApakA dhyAna hI nahIM jamatA, Aja sAikila khayAla meM nahIM AtI ki sAikila bhI cala rahI hai| Aja ekadama kAreM dikhAI par3atI haiN| Aja kAroM meM pahalI daphA pharka mAlUma par3ate haiM ki kauna-sI kAra bIsa hajAra kI hai, kauna-sI pacAsa hajAra kI hai, kauna-sI lAkha kI hai| yaha pharka kabhI nahIM dikhAI par3A thA, kAra-kAra thii| yaha pharka kabhI nahIM dikhAI par3A thA, yaha pharka Aja dikhAI par3egA phokasa meN| Aja cetanA usa tarapha baha rahI hai, Aja lAkha rupae jeba meM haiN| Aja ve lAkha rupae uchalanA cAhate haiN| Aja ve lAkha kahate haiM lagAo dhyAna khiiN| ye lAkha rupae kaise baiThe raheMge, ve kahIM jAnA cAhate haiN| ve gati karanA cAhate haiN| Aja ApakA dhyAna dUsarI hI cIjoM ko pkdd'egaa| Aja makAna dikhAI par3eMge jo lAkha meM kharIde jA sakate haiN| kAra dikhAI pdd'egii| dukAnoM meM cIjeM dikhAI par3eMgI jo Apako kabhI nahIM dikhAI par3I thii| sadA thIM, para Apako kabhI dikhAI nahIM par3I thiiN| bAta kyA hai? Apako vahI dikhAI par3atA hai jisa tarapha ApakA dhyAna hotA hai| vaha nahIM dikhAI par3atA hai jisa tarapha ApakA dhyAna nahIM hotaa| hamArA sArA dhyAna bAhara kI tarapha hai, isalie bhItara aMdherA hai| AtA bhItara se hI hai yaha dhyAna, lekina bhItara aMdherA hai kyoMki dhyAna vastuoM kI tarapha hai| svAdhyAya kA artha hai-isa rozanI ko bhItara kI tarapha mor3a lo-bhItara dekhanA zurU krnaa| kaise dekheMge? to eka do udAharaNa dhyAna meM le leN| eka AdamI AtA hai aura Apako gAlI detA hai| jaba vaha gAlI detA hai taba do ghaTanAeM ghaTa rahI haiN| vaha AdamI gAlI de rahA hai, yaha ghaTa rahI hai, AbjekTiva hai, bAhara hai| vaha AdamI bAhara hai, usakI gAlI bAhara hai| Apake bhItara krodha uTha rahA hai, yaha dUsarI ghaTanA ghaTa rahI hai| yaha bhItara hai, yaha sabjekTiva hai| Apa kahAM dhyAna dete haiM? usakI gAlI para dhyAna dete haiM to svAdhyAya nahIM ho paaegaa| apane krodha para dhyAna dete haiM, svAdhyAya ho jaaegaa| eka suMdara strI rAste para dikhAI par3I, kAmavAsanA bhItara uTha gyii| Apa usa strI kA pIchA karate haiM, dhyAna meM, to svAdhyAya nahIM ho paaegaa| Apa usa strI ko chor3ate haiM aura bhItara jAte haiM aura dekhate haiM ki kAmavAsanA kisa taraha bhItara uTha rahI hai, to svAdhyAya zurU ho jaaegaa| jaba bhI koI ghaTanA ghaTatI hai usake do pahalU hote haiM-AbjekTiva aura sabjekTiva, vastugata aura aatmgt| jo Atmagata pahalU hai, usa para dhyAna ko le jAne kA nAma svAdhyAya hai| jo vastugata pahalU hai usa para dhyAna ko le jAne kA nAma mUrchA hai| lekina hama sadA bAhara dhyAna le jAte haiN| jaba koI hameM gAlI detA hai to hama usakI gAlI ko kaI bAra doharAte haiM ki kisa taraha dI, usake cehare kA DhaMga kyA thA, kyoM dI, vaha AdamI kaisA hai, hama usakA pUrA itihAsa khojate haiN| jo bAteM hamane usa AdamI meM pahale kabhI nahIM dekhI thIM, vaha hama saba dekhate haiM ki nahIM, vaha AdamI aisA thA hI, pahale se hI patA thA, apanI bhUla thI, khayAla na kiyaa| vaha gAlI kabhI bhI detA, vaha auroM ko bhI gAlI diyA hai| phalAM AdamI ne yaha kahA thA ki vaha AdamI gAlI detA hai| Apa usa AdamI para sArI cetanA ko daur3A deMge aura jarA bhI khayAla na kareMge ki Apa AdamI kaise haiM bhItara, bhItara kyA ho rahA hai? usakI choTI-sI gAlI Apake bhItara kyA kara gayI hai| ___ ho sakatA hai, vaha AdamI to gAlI dekara ghara so gayA ho maje meN| Apa rAtabhara jaga rahe haiM aura soca rahe haiN| ho sakatA hai, usane gAlI yoM hI dI ho, majAka hI kiyA ho| kucha loga gAlI majAka taka meM de rahe haiN| use khayAla hI na ho ki usane gAlI dI hai| mere gAMva meM, mere ghara ke sAmane eka bUr3hA miThAIvAlA thaa| vaha baharA bhI thA, aura gAlI, takiyAkalAma thii| matalaba cIjeM bhI kharIde to binA gAlI die nahIM kharIda sakatA thA kisI se| to akasara yaha ho jAtA thA ki vaha ghAsavAlI se ghAsa kharIda rahA hai aura gAlI de rahA hai| aura vaha ghAsavAlI kaha rahI hai ki lenA ho to le lo, magara gAlI to mata do! to vaha apane ko gAlI dekara kahatA hai ki kauna sAlA gAlI de rahA hai? usako patA hI nahIM hai| vaha kahatA hai-kauna sAlA gAlI de rahA hai? gAlI de hI kauna rahA hai? vaha gAlI 307
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 de rahA hai, vaha isameM bhI... aba vaha apane ko hI gAlI de rahA hai| aura apane ko to koI gAlI nahIM denA cAhatA hai! nahIM, isakA koI bodha nahIM hai, gAlI itanI sahaja ho gayI hai ki jo AdamI Apako gAlI de gayA, ho sakatA hai use patA hI na ho| Apa jo vyAkhyAeM nikAla rahe haiM vaha Apa hI nikAla rahe haiN| bhItara jAeM kRpA karake, usa AdamI kI phikra chodd'eN| bhItara dekheM ki usa AdamI ne gAlI dI to mere bhItara kyA-kyA vyAkhyA paidA hotI hai, usakI gAlI kii| vaha vyAkhyA usa AdamI ke saMbaMdha meM kucha bhI nahIM kahatI, sirpha Apake saMbaMdha meM kucha kahatI hai ki Apa AdamI kaise haiN| agara Apako gAlI dI jAe to Apake bhItara kyA-kyA hogA, isako dekheN| Apa kyA-kyA vyAkhyA karate haiM, Apake bhItara krodha kaise uThatA hai, Apa usase kyA-kyA pratikAra lenA cAhate haiM? hatyA karanA cAhate haiM; gAlI denA cAhate haiM; gardana dabAnA cAhate haiM; kyA karanA cAhate haiM? isa pUre ko utara jAeM dekhne| Apa anubhavI hokara bAhara lautteNge| Apa isa svAdhyAya se jJAnI hokara bAhara lautteNge| __isake do maje hoMge-eka to ApakI apane saMbaMdha meM jAnakArI bar3ha gayI hogii| aura sAtha hI Apako yaha bhI patA cala gayA hogA ki mahatvapUrNa yaha nahIM hai ki usane gAlI dI, mahatvapUrNa yaha hai ki maiMne kaisA anubhava kiyaa| aura majA yaha hai ki Apa usakA gAla kA uttara dene aba kabhI na jaaeNge| kyoMki Apa badala gae hoMge isa jJAna se, isa svAdhyAya se, Apa vahI AdamI nahIM raha gae jisako gAlI dI gayI thii| samathiMga haija bIna eDeDa, samathiMga haija bIna riviildd| nayA kucha jur3a gyaa| subaha Apa dUsare AdamI hoNge| ho sakatA hai, Apa usase kSamA mAMga aaeN| ho sakatA hai, Apa pAeM ki usane gAlI ThIka hI dii| ho sakatA hai, Apa pAeM ki usakI gAlI utanI majabUta na thI jitanI honI cAhie thI, jitanA burA maiM AdamI huuN| ho sakatA hai ki Apa usase jAkara kaheM ki terI gAlI bilakula ThIka thI aura aNDara esTimeTeDa thI--yAnI maiM AdamI jarA jyAdA burA hN| yaha saba ho sakatA hai| yA ho sakatA hai, subaha Apa pAeM ki usakI gAlI para sirpha Apako haMsI A rahI hai, aura kucha bhI nahIM ho rahA hai| yaha svAdhyAya hai. yaha maiMne udAharaNa ke lie khaa| Apake jIvana kI pratyeka choTI-sI vatti meM, choTI-sI lahara meM isakA upayoga kreN| yaha zAstra Apake bhItara kA khulanA zurU ho jaaegaa| pahale isa zAstra meM gaMdagI hI gaMdagI milegI, kyoMki vahI hamane ikaTThI kI hai, vahI hamArA saMgraha hai| lekina jitanI vaha gaMdagI milegI utane Apa svaccha hote cale jaaeNge| kyoMki gaMdagI bacAnA ho to gaMdagI ko na jAnanA jarUrI hai, aura gaMdagI ko miTAnA ho to jAnanA hI ekamAtra sUtra hai| jitanA Apa chipAe rakhate haiM apanI gaMdagI ko, vaha utanI hI gaharI banatI jAtI hai, majabUta hotI calI jAtI hai| jaba Apa khuda hI usako ukhAr3ane lagate haiM aura dekhane lagate haiM to usakI parte Tane lagatI haiM, usakI jar3eM ukhar3ane lagatI haiN| - jAeM bhItara aura Apa pAeMge ki bahuta gaMdagI hai lekina jitanI gaMdagI Apako dikhAI par3egI, eka aura majedAra aura viparIta ghaTanA ghaTegI aura Apako lagegA Apa utane hI svaccha hote jA rahe haiN| jitane bhItara jAeMge, utanI gaMdagI kama hotI jaaegii| aura isalie eka majA aura Ane lagegA ki bhItara gaMdagI kama hotI jAtI hai to aura bhItara jAne kA rasa aura AnaMda Ane lagatA hai| bhItara kaMkar3a-patthara nahIM, hIre-javAharAta dikhAI par3ane lagate haiM, to daur3a teja ho jAtI hai| aura eka ghar3I AegI ki Apa jaba saca meM bhItara pahaMceMge -- saca meM bhItara, kyoMki yaha jo bhI hai, yaha bhI bAhara aura bhItara ke bIca meM hai| ise hama bhItara kaha rahe haiM sirpha isalie ki svAdhyAya ke lie ise bhItara samajhanA jarUrI hai| jitane Apa bhItara jAeMge, jisa dina Apa seMTara para pahuMceMge, keMdra para pahuMceMge, usa dina koI gaMdagI nahIM raha jaaegii| usa dina Apa pAeMge ki jIvana meM usa svacchatA kA anubhava huA hai jisakA aba koI aMta nahIM hai| Apane vaha tAjagI pA lI jo aba bUr3hI nahIM hogii| Apane usa nirdoSatA ke tala ko chU liyA jisako koI kAlimA sparza nahIM kara sakatI hai| Apa usa prakAza ko pA lie jahAM koI 308
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRtya aura svAdhyAya aMdhakAra praveza nahIM karatA hai| lekina yaha kramazaH bhItara utrnaa| isalie svAdhyAya ko mahAvIra ne aMtima nahIM kahA, cauthA tapa kahA hai| abhI aura bhI kucha karane ko bhItara zeSa raha jAtA hai| una do tapoM ke saMbaMdha meM hama Age Ane vAle do dinoM meM bAta kreNge| pAMcavAM tapa hai dhyAna, chaThavAM tapa hai kaayotsrg| para svAdhyAya ke binA koI dhyAna meM nahIM jA sktaa| isalie mahAvIra ne jo sIr3hiyAM kahI haiM, ve ati vaijJAnika haiN| __ loga mere pAsa Ate haiM aura kahate haiM- dhyAna meM jAnA hai| maiM unakI kaThinAI jAnatA hN| ve svAdhyAya meM nahIM jAnA cAhate, kyoMki svAdhyAya bahuta pIr3AdAyI hai| aura dhyAna meM kyoM jAnA cAhate haiM? kyoMki kitAboM meM par3ha liyA hai, guruoM ko kahate suna liyA hai ki dhyAna meM jAne se bar3A AnaMda AtA hai| lekina jo apane arjita dukha meM jAne ko taiyAra nahIM hai vaha apane svabhAva ke AnaMda meM jA nahIM sakatA hai| pahale to dukha se gujaranA par3egA; tabhI, tabhI sukha kI jhalaka milegii| naraka se gujare binA koI svarga nahIM hai| kyoMki hamane naraka nirmita kara liyA hai, hama usameM khar3e haiN| pratyeka AdamI yaha cAhatA hai ki naraka meM se ekadama svarga mila jAe, yhiiN| isa naraka ko miTAnA na par3e aura svarga mila jaae| yaha nahIM ho sktaa| kyoMki svarga to yahIM maujUda hai, lekina hamAre banAe hue naraka meM chipa gayA hai, DhaMka gayA hai| dhyAna rahe, svarga svabhAva hai aura naraka hamArA ecIvameMTa, hamArI upalabdhi hai| bar3I mehanata karake hamane naraka ko banAyA hai, bar3A zrama uThAyA hai| use girAnA pdd'egaa| svAdhyAya use girAne ke lie kudAlI kA kAma karatA hai| jaise koI makAna ko khodanA zurU kara de| Aja itanA hii| para pAMca minaTa rukeM, dhuna meM bhAgIdAra hoM aura phira jaaeN| 309