Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra : divya-loka kI kuMjI pahalA pravacana
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMca-namokAra-sUtra namo arihNtaannN| namo siddhaannN| namo aayriyaannN| namo uvjjhaayaannN| namo loe savvasAhUNaM / eso paMca namukkAro, svvpaavppnnaasnno| maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai mNglN|| arihaMtoM (arhatoM) ko nmskaar| siddhoM ko namaskAra / AcAryoM ko nmskaar| upAdhyAyoM ko nmskaar| loka saMsAra meM sarva sAdhuoM ko nmskaar| ye pAMca namaskAra sarva pApoM ke nAzaka haiM aura sarva maMgaloM meM prathama maMgala rUpa haiN| .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jase subaha sUraja nikale aura koI pakSI AkAza meM ur3ane ke pahale apane ghoMsale ke pAsa paroM ko taule, soce, sAhasa juTAye; yA jaise koI nadI sAgara meM girane ke karIba ho, svayaM ko khone ke nikaTa, pIche lauTakara dekhe, soce kSaNa bhara, aisA hI mahAvIra kI vANI meM praveza ke pahale do kSaNa soca lenA jarUrI hai| jaise parvatoM meM himAlaya hai yA zikharoM meM gaurIzaMkara, vaise hI vyaktiyoM meM mahAvIra haiN| bar3I hai cddh'aaii| jamIna para khar3e hokara bhI gaurIzaMkara ke himAcchAdita zikhara ko dekhA jA sakatA hai| lekina jinheM car3hAI karanI ho aura zikhara para pahuMcakara hI zikhara ko dekhanA ho, unheM bar3I taiyArI kI jarUrata hai| dUra se bhI dekha sakate haiM mahAvIra ko, lekina dUra se jo paricaya hotA hai vaha vAstavika paricaya nahIM hai| mahAvIra meM to chalAMga lagAkara hI vAstavika paricaya pAyA jA sakatA hai| usa chalAMga ke pahale jo jarUrI hai ve kucha bAteM Apase khuuN| ___ bahuta bAra aisA hotA hai ki hamAre hAtha meM niSpattiyAM raha jAtI haiM, kanklUjaMsa raha jAte haiM - prakriyAeM kho jAtI haiN| maMjila raha jAtI hai, rAste kho jAte haiN| zikhara to dikhAI par3atA hai, lekina vaha pagaDaMDI dikhAI nahIM par3atI jo vahAM taka pahuMcA de| aisA hI yaha namokAra maMtra bhI hai| yaha niSpatti hai| ise paccIsa sau varSa se loga doharAte cale A rahe haiN| yaha zikhara hai, lekina pagaDaMDI jo isa namokAra maMtra taka pahuMcA de, vaha na mAlUma kaba kI kho gayI hai| - isake pahale ki hama maMtra para bAta kareM, usa pagaDaMDI para thor3A-sA mArga sApha kara lenA ucita hogaa| kyoMki jaba taka prakriyA na dikhAI par3e taba taka niSpattiyAM vyartha haiN| aura jaba taka mArga na dikhAI par3e, taba taka maMjila bebUjha hotI hai| aura jaba taka sIr3hiyAM na dikhAI par3eM, taba taka dUra dikhate hue zikharoM kA koI bhI mUlya nahIM - ve svapnavata ho jAte haiN| ve haiM bhI yA nahIM, isakA bhI nirNaya nahIM kiyA jA sktaa| kucha do-cAra mArgoM se namokAra ke rAste ko samajha leN| ___ 1937 meM, tibbata aura cIna ke bIca bokAna parvata kI eka guphA meM sAta sau solaha patthara ke rikArDa mile haiM - patthara ke| aura ve rikArDa haiM mahAvIra se dasa hajAra sAla purAne yAnI Aja se koI sAr3he bAraha hajAra sAla puraane| bar3e Azcarya ke haiM, kyoMki ve rikArDa ThIka vaise hI haiM jaise grAmophona kA rikArDa hotA hai| ThIka unake bIca meM eka cheda hai, aura patthara para grUja haiM - jaise ki grAmophona ke rikArDa para hote haiN| aba taka rAja nahIM kholA jA sakA hai ki ve kisa yaMtra para bajAye jA skeNge| lekina eka bAta taya ho gayI hai - rUsa ke eka bar3e vaijJAnika DA. sarjieva ne varSoM taka mehanata karake yaha pramANita kiyA hai ki ve haiM to rikArDa hii| kisa yaMtra para
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 aura kisa suI ke mAdhyama se ve punarujjIvita ho sakeMge, yaha abhI taya nahIM ho skaa| agara ekAdha patthara kA Tukar3A hotA to sAMyogika bhI ho sakatA thaa| sAta sau solaha haiN| saba eka jaise, jinameM bIca meM cheda haiN| saba para grUvja haiM aura unakI pUrI taraha saphAI, dhUla-dhavAMsa jaba alaga kara dI gayI aura jaba vidyuta yaMtroM se unakI parIkSA kI gaI taba bar3I hairAnI huI, unase pratipala vidyuta kI kiraNeM vikIrNita ho rahI haiN| __ lekina kyA AdamI ke pAsa Aja se bAraha hajAra sAla pahale aisI koI vyavasthA thI ki vaha pattharoM meM kacha rikArDa kara sake? ___ jApAna ke eka parvata zikhara para paccIsa hajAra varSa purAnI mUrtiyoM kA eka samUha hai| ve mUrtiyAM 'DobU' kahalAtI haiM / una mUrtiyoM ne bahuta hairAnI khar3I kara dI, kyoMki aba taka una mUrtiyoM ko samajhanA saMbhava nahIM thA - lekina aba saMbhava huaa| jisa dina hamAre yAtrI aMtarikSa meM gaye usI dina DobU mUrtiyoM kA rahasya khula gayA; kyoMki DobU mUrtiyAM usI taraha ke vastra pahane hue haiM jaise aMtarikSa kA yAtrI pahanatA hai| aMtarikSa meM yAtriyoM ne, rUsI yA amarIkI esTronATasa ne jina vastuoM kA upayoga kiyA hai, ve hI una mUrtiyoM ke Upara haiM, patthara meM khude hue| ve mUrtiyAM paccIsa hajAra sAla purAnI haiN| aura aba isake sivAya koI upAya nahIM hai mAnane kA ki paccIsa hajAra sAla pahale AdamI ne aMtarikSa kI yAtrA kI hai yA aMtarikSa ke kinhIM aura grahoM se AdamI jamIna para AtA rahA hai| ___ AdamI jo Aja jAnatA hai, vaha pahalI bAra jAna rahA hai, aisI bhUla meM par3ane kA aba koI kAraNa nahIM hai| AdamI bahuta bAra jAna letA hai aura bhUla jAtA hai| bahuta bAra zikhara chU liye gaye haiM aura kho gaye haiN| sabhyatAyeM uThatI haiM aura AkAza ko chUtI haiM laharoM kI taraha aura vilIna ho jAtI haiN| jaba bhI koI lahara AkAza ko chUtI hai to socatI hai : usake pahale kisI aura lahara ne AkAza ko nahIM chuA hogaa| ___ mahAvIra eka bahuta bar3I saMskRti ke aMtima vyakti haiM, jisa saMskRti kA vistAra kama se kama dasa lAkha varSa hai| mahAvIra jaina vicAra aura paraMparA ke aMtima tIrthaMkara haiM --caubiisveN| zikhara kI, lahara kI AkhirI uuNcaaii| aura mahAvIra ke bAda vaha lahara aura vaha vAtAvaraNa jisameM ve sUtra sArthaka the, Aja kahIM bhI nahIM hai| aisA samajheM ki kala tIsarA mahAyuddha ho jAe, sArI sabhyatA bikhara jAe, phira bhI logoM ke pAsa yAddAzta raha jAegI ki loga havAI jahAja meM ur3ate the| havAI jahAja to bikhara jAeMge, yAddAzta raha jaaegii| vaha yAddAzta hajAroM sAla taka calegI aura bacce haMseMge, ve kaheMge ki kahAM hai havAIjahAja, jinakI tuma bAta karate ho? aisA mAlUma hotA hai kahAniyAM haiM, purANa-kathAeM haiM, 'mitha' haiN| ___ jaina caubIsa tIrthaMkaroM kI UMcAI - zarIra kI UMcAI - bahuta kAlpanika mAlUma par3atI hai| unameM mahAvIra bhara kI UMcAI AdamI kI UMcAI hai, bAkI teIsa tIrthaMkara bahuta UMce haiN| itanI UMcAI ho nahIM sakatI; aisA hI vaijJAnikoM kA aba taka kA khayAla thA, lekina aba nahIM hai| kyoMki vaijJAnika kahate haiM, jaise-jaise jamIna sikur3atI gayI hai, vaise-vaise jamIna para grevITezana, gurutvAkarSaNa bhArI hotA gayA hai| aura jisa mAtrA meM gurutvAkarSaNa bhArI hotA hai, logoM kI UMcAI kama hotI calI jAtI hai| ApakI dIvAla kI chata para chipakalI calatI hai, Apa kabhI soca nahIM sakate ki chipakalI Aja se dasa lAkha sAla pahale hAthI se bar3A jAnavara thii| vaha akelI bacI hai, usakI jAti ke sAre jAnavara kho gye| __ utane bar3e jAnavara acAnaka kyoM kho gaye? aba vaijJAnika kahate haiM ki jamIna ke gurutvAkarSaNa meM koI rAja chipA huA mAlUma par3atA hai| agara gurutvAkarSaNa aura saghana hotA gayA to AdamI aura choTA hotA calA jaaegaa| agara AdamI cAMda para rahane lage to AdamI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra : divya-loka kI kuMjI kI UMcAI caugunI ho jAegI, kyoMki cAMda para caugunA kama hai gurutvAkarSaNa pRthvI se| agara hamane koI aura tAre aura graha khoja liye jahAM gurutvAkarSaNa aura kama ho to UMcAI aura bar3I ho jaaegii| isalie Aja ekadama kathA kaha denI bahuta kaThina hai| namokAra ko jaina paraMparA ne mahAmaMtra kahA hai| pRthvI para dasa-pAMca aise maMtra haiM jo namokAra kI haisiyata ke haiN| asala meM pratyeka dharma ke pAsa eka mahAmaMtra anivArya hai, kyoMki usake irda-girda hI usakI sArI vyavasthA, sArA bhavana nirmita hotA hai| ye mahAmaMtra karate kyA haiM, inakA prayojana kyA hai, inase kyA phalita ho sakatA hai? Aja sAuMDa-ilekTrAniksa, dhvani-vijJAna bahuta se naye tathyoM ke karIba pahuMca rahA hai| usameM eka tathya yaha hai ki isa jagata meM paidA kI gaI koI bhI dhvani kabhI bhI naSTa nahIM hotI - isa anaMta AkAza meM saMgrahIta hotI calI jAtI hai| aisA samajheM ki jaise AkAza bhI rikArDa karatA hai, AkAza para bhI kisI sUkSma tala para grUvja bana jAte haiN| isa para rUsa meM idhara paMdraha varSoM se bahuta kAma huA hai| usa kAma para do-tIna bAteM khayAla meM le leMge to AsAnI ho jaaegii| agara eka sadabhAva se bharA huA vyakti, maMgala-kAmanA se bharA huA vyakti AMkha baMda karake apane hAtha meM jala se bharI haI eka maTakI le le aura kucha kSaNa sadabhAvoM se bharA huA usa jala kI maTakI ko hAtha meM lie rahe - to rUsI vaijJAnika kAmenieva aura amarIkI vaijJAnika DA. ruDolpha kira, ina do vyaktiyoM ne bahuta se prayoga karake yaha pramANita kiyA hai ki vaha jala guNAtmaka rUpa se parivartita ho jAtA hai| kemikalI koI pharka nahIM hotaa| usa bhalI bhAvanAoM se bhare hue, maMgala-AkAMkSAoM se bhare hue vyakti ke hAtha meM jala kA sparza jala meM koI kemikala, koI rAsAyanika parivartana nahIM karatA, lekina usa jala meM phira bhI koI guNAtmaka parivartana ho jAtA hai| aura vaha jala agara bIjoM para chir3akA jAe to ve jaldI aMkurita hote haiM, sAdhAraNa jala kI bjaay| unameM bar3e phUla Ate haiM, bar3e phala lagate haiN| ve paudhe jyAdA svastha hote haiM, sAdhAraNa jala kI bjaay| kAmenieva ne sAdhAraNa jala bhI unhIM bIjoM para vaisI hI bhUmi meM chir3akA hai aura yaha vizeSa jala bhii| aura rugNa, vikSipta, nigeTiva-imozaMsa se bhare hue vyakti, niSedhAtmaka-bhAva se bhare hue vyakti, hatyA kA vicAra karanevAle, dUsare ko nukasAna pahuMcAne kA vicAra karanevAle, amaMgala kI bhAvanAoM se bhare hue vyakti ke hAtha meM diyA gayA jala bhI bIjoM para chir3akA hai - yA to ve bIja aMkurita hI nahIM hote, yA aMkurita hote haiM to rugNa aMkurita hote haiN| __paMdraha varSa hajAroM prayogoM ke bAda yaha niSpatti lI jA sakI ki jala meM aba taka hama socate the kemisTrI' hI saba kucha hai, lekina 'kemikalI' to koI pharka nahIM hotA, rAsAyanika rUpa se tInoM jaloM meM koI pharka nahIM hotA, phira bhI koI pharka hotA hai; vaha pharka kyA hai? aura vaha pharka jala meM kahAM se praveza karatA hai? nizcita hI vaha pharka, aba taka jo bhI hamAre pAsa upakaraNa haiM, unase nahIM jAMcA jA sktaa| lekina vaha pharka hotA hai, yaha pariNAma se siddha hotA hai| kyoMki tInoM jaloM kA Atmika rUpa badala jAtA hai| 'kemikala' rUpa to nahIM badalatA, lekina tInoM jaloM kI AtmA meM kucha rUpAMtaraNa ho jAtA hai| agara jala meM yaha rUpAMtaraNa ho sakatA hai to hamAre cAroM ora phaile hue AkAza meM bhI ho sakatA hai| maMtra kI prAthamika AdhArazilA yahI hai| maMgala bhAvanAoM se bharA huA maMtra, hamAre cAroM ora ke AkAza meM guNAtmaka aMtara paidA karatA hai| 'kvAliTeTiva TrAMsaphArmezana' karatA hai| aura usa maMtra se bharA haA vyakti jaba Apake pAsa se bhI gujaratA hai, taba bhI vaha alaga taraha ke AkAza se gujaratA hai| usake cAroM tarapha zarIra ke AsapAsa eka bhinna taraha kA AkAza, 'e DiphareMTa kvAliTI Apha spesa' paidA ho jAtI hai| - eka dUsare rUsI vaijJAnika kiraliyAna ne 'hAI phrikveMsI phoTogrAphI' vikasita kI hai| vaha zAyada Ane vAle bhaviSya meM sabase anUThA prayoga siddha hogaa| agara mere hAtha kA citra liyA jAe, 'hAI phrikveMsI phoTogrAphI' se, jo ki bahuta saMvedanazIla pleTsa para hotI hai, to
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 mere hAtha kA citra sirpha nahIM AtA, mere hAtha ke AsapAsa jo kiraNeM mere hAtha se nikala rahI haiM, unakA citra bhI AtA hai| aura Azcarya kI bAta to yaha hai ki agara maiM niSedhAtmaka vicAroM se bharA huA hUM to mere hAtha ke AsapAsa jo vidyuta-paiTarna, jo vidyuta ke jAla kA citra AtA hai, vaha rugNa, bImAra, asvastha aura keATika', arAjaka hotA hai - vikSipta hotA hai| jaise kisI pAgala AdamI ne lakIreM khIMcI hoN| agara maiM zubha bhAvanAoM se, maMgala-bhAvanAoM se bharA huA hUM, AnaMdita hUM, 'pAjiTiva' hUM, praphullita hUM, prabhu ke prati anagraha se bharA haA haM, to mere hAtha ke AsapAsa jo kiraNoM kA citra AtA hai, kiraliyAna kI phoTogrAphI se, vaha 'ridamika', layabadhda, sundarala, 'simiTrikala', sAnupAtika, aura eka aura hI vyavasthA meM nirmita hotA hai| - kiraliyAna kA kahanA hai - aura kiraliyAna kA prayoga tIsa varSoM kI mehanata hai -kiraliyAna kA kahanA hai ki bImArI ke Ane ke chaha mahIne pahale zIghra hI hama batAne meM samartha ho jAyeMge ki yaha AdamI bImAra honevAlA hai| kyoMki isake pahale ki zarIra para bImArI utare, vaha jo vidyuta kA vartula hai usa para bImArI utara jAtI hai| marane ke pahale, isake pahale ki AdamI mare, vaha vidyuta kA vartula sikur3anA zurU ho jAtA hai aura maranA zurU ho jAtA hai| isake pahale ki koI AdamI hatyA kare kisI kI, usa vidyuta ke vartula meM hatyA ke lakSaNa zurU ho jAte haiN| isake pahale ki koI AdamI kisI ke prati karuNA se bhare, usa vidyata ke vartRla meM karuNA pravAhita hone ke lakSaNa dikhAI par3ane lagate haiN| kiraliyAna kA kahanA hai ki keMsara para hama tabhI vijaya pA sakeMge jaba zarIra ko pakar3ane ke pahale hama keMsara ko pakar3a leN| aura yaha pakar3A jA skegaa| isameM koI vidhi kI bhUla aba nahIM raha gayI hai| sirpha prayogoM ke aura phailAva kI jarUrata hai| pratyeka manuSya apane AsapAsa eka AbhAmaMDala lekara, eka oNrA lekara calatA hai| Apa akele hI nahIM calate, Apake AsapAsa eka vidyuta-vartula, eka 'ilekTro-DAyanemika-phIlDa' pratyeka vyakti ke AsapAsa calatA hai| vyakti ke AsapAsa hI nahIM, pazuoM ke AsapAsa bhI, paudhoM ke AsapAsa bhii| asala meM rUsI vaijJAnikoM kA kahanA hai ki jIva aura ajIva meM eka hI pharka kiyA jA sakatA hai, jisake AsapAsa AbhAmaMDala hai vaha jIvita hai aura jisake pAsa AbhAmaMDala nahIM hai, vaha mata hai| jaba AdamI maratA hai to marane ke sAtha hI AbhAmaMDala kSINa honA zurU ho jAtA hai| bahuta cakita karanevAlI aura saMyoga kI bAta hai ki jaba koI AdamI maratA hai to tIna dina lagate haiM usake AbhAmaMDala ke visarjita hone meN| hajAroM sAla se sArI duniyA meM marane ke bAda tIsare dina kA bar3A mUlya rahA hai| jina logoM ne usa tIsare dina ko - tIsare ko itanA mUlya diyA thA, unheM kisI na kisI taraha isa bAta kA anubhava honA hI cAhie, kyoMki vAstavika mRtyu tIsare dina ghaTita hotI hai| ina tIna dinoM ke bIca, kisI bhI dina vaijJAnika upAya khoja leMge, to AdamI ko punarujjIvita kiyA jA sakatA hai| jaba taka AbhAmaMDala nahIM kho gayA, taba taka jIvana abhI zeSa hai| hRdaya kI dhar3akana banda ho jAne se jIvana samApta nahIM hotaa| isalie pichale mahAyuddha meM rUsa meM chaha vyaktiyoM ko hRdaya kI dhar3akana baMda ho jAne ke bAda punarujjIvita kiyA jA skaa| jaba taka AbhAmaMDala cAroM tarapha hai, taba taka vyakti sUkSma tala para abhI bhI jIvana meM vApasa lauTa sakatA hai| abhI setu kAyama hai| abhI rAstA banA hai vApasa lauTane kaa|| jo vyakti jitanA jIvaMta hotA hai, usake AsapAsa utanA bar3A AbhAmaMDala hotA hai| hama mahAvIra kI mUrti ke AsapAsa eka AbhAmaMDala nirmita karate haiM - yA kRSNa, yA rAma, krAisTa ke AsapAsa - to vaha sirpha kalpanA nahIM hai| vaha AbhAmaMDala dekhA jA sakatA hai| aura aba taka to kevala ve hI dekha sakate the jinake pAsa thor3I gaharI aura sUkSma-dRSTi ho-misTiksa, saMta, lekina 1930 meM eka aMgreja vaijJAnika ne aba to kemikala, rAsAyanika prakriyA nirmita kara dI hai jisase pratyeka vyakti - koI bhI - usa mAdhyama se, usa yaMtra ke mAdhyama se dUsare ke AbhAmaMDala ko dekha sakatA hai| .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra : divya-loka kI kuMjI Apa saba yahAM baiThe haiN| pratyeka vyakti kA apanA nijI AbhAmaMDala hai| jaise Apake aMgUThe kI chApa nijI-nijI hai vaise hI ApakA AbhAmaMDala bhI nijI hai| aura ApakA AbhAmaMDala Apake saMbaMdha meM vaha saba kacha kahatA hai jo Apa bhI nahIM jaante| ApakA AbhAmaMDala Apake saMbaMdha meM bAteM bhI kahatA hai jo bhaviSya meM ghaTita hoNgii| ApakA AbhAmaMDala ve bAteM bhI kahatA hai jo abhI Apake gahana acetana meM nirmita ho rahI haiM, bIja kI bhAMti, kala khileMgI aura pragaTa hoNgii| __maMtra AbhAmaMDala ko badalane kI AmUla prakriyA hai| Apake AsapAsa kI spesa, aura Apake AsapAsa kA 'ilekTro-DAyanemika-phIlDa' badalane kI prakriyA hai| aura pratyeka dharma ke pAsa eka mahAmaMtra hai| jaina paramparA ke pAsa namokAra haiAzcaryakAraka ghoSaNA - eso paMca namakkAro, svvpaavppnnaasnno| saba pApa kA nAza kara de, aisA mahAmaMtra hai nmokaar| ThIka nahIM lgtaa| namokAra se kaise pApa naSTa ho jAegA? namokAra se sIdhA pApa naSTa nahIM hotA, lekina namokAra se Apake AsapAsa 'ilekTroDAyanemika-phIlDa' rUpAMtarita hotA hai aura pApa karanA asaMbhava ho jAtA hai| kyoMki pApa karane ke lie Apake pAsa eka khAsa taraha kA AbhAmaMDala caahie| agara isa maMtra ko sIdhA hI suneMge to lagegA kaise ho sakatA hai? eka cora yaha maMtra par3ha legA to kyA hogA? eka hatyArA yaha maMtra par3ha legA to kyA hogA? kaise pApa naSTa ho jAegA? pApa naSTa hotA hai isalie, ki jaba Apa pApa karate haiM, usake pahale Apake pAsa eka vizeSa taraha kA, pApa kA AbhAmaMDala cAhie - usake binA Apa pApa nahIM kara sakate - vaha AbhAmaMDala agara rUpAMtarita ho jAe to asaMbhava ho jAegI bAta, pApa karanA asaMbhava ho jaaegaa| yaha namokAra kaise usa AbhAmaMDala ko badalatA hogA? yaha namaskAra hai, yaha namana kA bhAva hai| namana kA artha hai smrpnn| yaha zAbdika nahIM hai| yaha namo arihaMtANaM, yaha arihaMtoM ko namaskAra karatA hUM, yaha zAbdika nahIM hai, ye zabda nahIM haiM, yaha bhAva hai| agara prANoM meM yaha bhAva saghana ho jAe ki arihaMtoM ko namaskAra karatA hUM, to isakA artha kyA hotA hai? isakA artha hotA hai, jo jAnate haiM unake caraNoM meM sira rakhatA huuN| jo pahuMca gae haiM, unake caraNoM meM samarpita karatA huuN| jo pA gae haiM, unake dvAra para maiM bhikhArI banakara khar3A hone ko taiyAra huuN| kiraliyAna kI phoTogrAphI ne yaha bhI batAne kI koziza kI hai ki Apake bhItara jaba bhAva badalate haiM to Apake AsapAsa kA vidyuta-maMDala badalatA hai| aura aba to ye phoTogrApha upalabdha haiN| agara Apa apane bhItara vicAra kara rahe haiM corI karane kA, to ApakA AbhAmaMDala aura taraha kA ho jAtA hai - udAsa, rugNa, khUnI raMgoM se bhara jAtA hai| Apa kisI ko, gira gaye ko uThAne jA rahe haiM -Apake AbhAmaMDala ke raMga tatkAla badala jAte haiN| rUsa meM eka mahilA hai, nelyA maaikhaalaavaa| isa mahilA ne pichale paMdraha varSoM meM rUsa meM AmUla krAMti khar3I kara dI hai| aura Apako yaha jAnakara hairAnI hogI ki maiM rUsa ke ina vaijJAnikoM ke nAma kyoM le rahA huuN| kucha kAraNa haiN| Aja se cAlIsa sAla pahale amarIkA ke eka bahuta bar3e propheTa eDagara keyasI ne, jisako amarIkA kA 'slIpiMga propheTa' kahA jAtA hai; jo ki so jAtA thA gaharI taMdrA meM, jise hama samAdhi kaheM, aura usameM vaha jo bhaviSyavANiyAM karatA thA vaha aba taka sabhI sahI nikalI haiN| usane thor3I bhaviSyavANiyAM nahIM kI, dasa hajAra bhaviSyavANiyAM kii| usakI eka bhaviSyavANI cAlIsa sAla pahale kI hai - usa vakta to saba loga hairAna hue the - usane yaha bhaviSyavANI kI thI ki Aja se cAlIsa sAla bAda dharma kA eka navIna vaijJAnika AvirbhAva rUsa se prAraMbha hogaa| rUsa se? aura eDagara keyasI ne cAlIsa sAla pahale kahA, jabaki rUsa meM to dharma naSTa kiyA jA rahA thA, carca girAye jA rahe the, maMdira haTAye jA rahe the, pAdarI-purohita sAiberiyA bheje jA rahe the| una kSaNoM kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI thI ki rUsa meM janma hogaa| rUsa akelI bhUmi thI usa samaya jamIna para jahAM dharma pahalI daphe vyavasthita rUpa se naSTa kiyA jA rahA thA, jahAM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 pahalI daphA nAstikoM ke hAtha meM sattA thii| pUre manuSya jAti ke itihAsa meM jahAM pahalI bAra nAstikoM ne eka saMgaThita prayAsa kiyA thA - AstikoM ke saMgaThita prayAsa to hote rahe haiN| aura keyasI kI yaha ghoSaNA ki cAlIsa sAla bAda rUsa se janma hogA! ___ asala meM jaise hI rUsa para nAstikatA ati AgrahapUrNa ho gayI to jIvana kA eka niyama hai ki jIvana eka taraha kA saMtulana nirmita karatA hai| jisa deza meM bar3e nAstika paidA hone baMda ho jAte haiM, usa deza meM bar3e Astika bhI paidA hone baMda ho jAte haiN| jIvana eka saMtulana hai| aura jaba rUsa meM itanI pragAr3ha nAstikatA thI to 'aMDaragrAuMDa', chipe mArgoM se AstikatA ne punaH AviSkAra karanA zurU kara diyaa| sTelina ke marane taka sArI khojabIna chipakara calatI thI, sTelina ke marane ke bAda vaha khojabIna pragaTa ho gyii| sTelina khuda bhI bahuta hairAna thaa| vaha maiM bAta Apase kruuNgaa| __ yaha mAikhAlovA paMdraha varSa se rUsa meM sarvAdhika mahatvapUrNa vyaktitva hai| kyoMki mAikhAlovA sirpha dhyAna se kisI bhI vastu ko gatimAna kara pAtI hai| hAtha se nahIM, zarIra ke kisI prayoga se nhiiN| vahAM dUra, chaha phITa dUra rakhI huI koI bhI cIja mAikhAlovA sirpha usa para ekAgra citta hokara use gatimAna - yA to apane pAsa khIMca pAtI hai, vastu calanA zurU kara detI hai, yA apane se dUra haTA pAtI hai, yA 'maiganeTika nIDala' lagI ho to use ghumA pAtI hai, yA ghar3I ho to usake kAMTe ko tejI se cakkara de pAtI hai, yA ghar3I ho to baMda kara pAtI hai - saikar3oM pryog| lekina eka bahuta hairAnI kI bAta hai ki agara mAikhAlovA prayoga kara rahI ho aura AsapAsa saMdehazIla loga hoM to use pAMca ghaMTe laga jAte haiM, taba vaha hilA pAtI hai| agara AsapAsa mitra hoM, sahAnubhUtipUrNa hoM, to vaha Adhe ghaMTe meM hilA pAtI hai| agara AsapAsa zraddhA se bhare loga hoM to pAMca minaTa meN| aura eka maje kI bAta hai ki jaba use pAMca ghaMTe lagate haiM kisI vastu ko hilAne meM to usakA koI dasa pauMDa vajana kama ho jAtA hai| jaba use AdhA ghaMTA lagatA hai to koI tIna pauMDa vajana kama hotA hai| aura jaba pAMca minaTa lagate haiM to usakA koI vajana kama nahIM hotA hai| __ ye paMdraha sAloM ke bar3e vaijJAnika prayoga kiye gaye haiN| do nobala prAiz2a vinara vaijJAnika DA. vAsIlieva aura kAmenieva aura cAlIsa aura coTI ke vaijJAnikoM ne hajAroM prayoga karake isa bAta kI ghoSaNA kI hai ki mAikhAlovA jo kara rahI hai, vaha tathya hai| aura aba unhoMne yaMtra vikasita kiye haiM jinake dvArA mAikhAlovA ke AsapAsa kyA ghaTita hotA hai, vaha rikArDa ho jAtA hai| tIna bAteM rikArDa hotI haiN| eka to jaise hI mAikhAlovA dhyAna ekAgra karatI hai, usake AsapAsa kA AbhAmaMDala sikur3akara eka dhArA meM bahane lagatA hai - jisa vastu ke Upara vaha dhyAna karatI hai, jaise lesara re kI taraha, eka vidyuta kI kiraNa kI taraha saMgrahIta ho jAtA hai| aura usake cAroM tarapha kiraliyAna phoTogrAphI se, jaise ki samudra meM lahareM uThatI haiM, aisA usakA AbhAmaMDala taraMgita hone lagatA hai| aura ve taraMgeM cAroM tarapha phailane lagatI haiN| unhIM taraMgoM ke dhakke se vastueM haTatI haiM yA pAsa khIMcI jAtI haiN| sirpha bhAva mAtra - usakA bhAva ki vastu mere pAsa A jAe, vastu pAsa A jAtI hai| usakA bhAva ki dUra haTa jAe, vastu dUra calI jAtI hai| __ isase bhI hairAnI kI bAta jo tIsarI hai vaha yaha ki rUsI vaijJAnikoM kA khayAla hai ki yaha jo enarjI hai, yaha cAroM tarapha jo UrjA phailatI hai, ise saMgrahIta kiyA jA sakatA hai, ise yaMtroM meM saMgrahIta kiyA jA sakatA hai| nizcita hI jaba enarjI hai to saMgrahIta kI jA sakatI hai| koI bhI UrjA saMgrahIta kI jA sakatI hai| aura isa prANa-UrjA kA, jisako yoga 'prANa' kahatA hai meM saMgrahIta ho jAe, to usa samaya jo mUlabhAva thA vyakti kA, vaha guNa usa saMgrahIta zakti meM bhI banA rahatA hai| jaise, mAikhAlovA agara kisI vastu ko apanI tarapha khIMca rahI hai, usa samaya usake zarIra se jo UrjA gira rahI hai - jisameM ki usakA tIna pauMDa yA dasa pauMDa vajana kama ho jAegA - vaha UrjA saMgrahIta kI jA sakatI hai| aise risepTiva yaMtra taiyAra kiye gaye haiM ki vaha UrjA una yaMtroM meM praviSTa ho jAtI hai aura saMgrahIta ho jAtI hai| phira yadi usa yaMtra ko isa kamare meM rakha diyA jAe aura
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra : divya-loka kI kuMjI Apa kamare ke bhItara AeM to vaha yaMtra Apako apanI tarapha khiiNcegaa| ApakA mana hogA usake pAsa jAeM -yaMtra ke, AdamI vahAM nahIM hai| aura agara mAikhAlovA kisI vastu ko dUra haTA rahI thI aura zakti saMgrahIta kI hai, to Apa isa kamare meM AeMge aura tatkAla bAhara bhAgane kA mana hogaa| kyA bhAva zakti meM isa bhAMti praviSTa ho jAte haiM? maMtra kI yahI mUla AdhArazilA hai| zabda meM, vicAra meM, taraMga meM bhAva saMgrahIta aura samAviSTa ho jAte haiN| jaba koI vyakti kahatA hai- namo arihaMtANaM, maiM una sabako jinhoMne jItA aura jAnA apane ko, unakI zaraNa meM chor3atA usakA ahaMkAra tatkAla vigalita hotA hai| aura jina-jina logoM ne isa jagata meM arihaMtoM kI zaraNa meM apane ko chor3A hai, usa mahAdhArA meM usakI zakti sammilita hotI hai| usa gaMgA meM vaha bhI eka hissA ho jAtA hai| aura isa cAroM tarapha AkAza meM, isa arihaMta ke bhAva ke AsapAsa jo grUvz2a nirmita hue haiM, jo spesa meM, AkAza meM jo taraMgeM saMgrahIta huI haiM, una saMgrahIta taraMgoM meM ApakI taraMga bhI coTa karatI hai| Apake cAroM tarapha eka varSA ho jAtI hai jo Apako dikhAI nahIM pdd'tii| Apake cAroM ora eka aura divyatA kA, bhagavattA kA loka nirmita ho jAtA hai| isa loka ke sAtha, isa bhAva loka ke sAtha Apa dUsare taraha ke vyakti ho jAte haiN| mahAmaMtra svayaM ke AsapAsa ke AkAza ko, svayaM ke AsapAsa ke AbhAmaMDala ko badalane kI kImiyA hai| aura agara koI vyakti dina-rAta jaba bhI use smaraNa mile, tabhI namokAra meM DUbatA rahe, to vaha vyakti dUsarA hI vyakti ho jaaegaa| vaha vahI vyakti nahIM raha sakatA, jo vaha thaa| pAMca namaskAra haiN| arihaMta ko nmskaar| arihaMta kA artha hotA hai : jisake sAre zatru vinaSTa ho gaye; jisake bhItara aba kucha aisA nahIM rahA jisase use lar3anA pdd'egaa| lar3AI samApta ho gyii| bhItara aba krodha nahIM hai jisase lar3anA par3e, bhItara aba kAma nahIM hai, jisase lar3anA par3e, ajJAna nahIM haiN| ve saba samApta ho gaye jinase lar3AI thii| - aba eka 'nAna-kAnaphlikTa', eka nirdvadva astitva zurU huaa| arihaMta zikhara hai, jisake Age yAtrA nahIM hai| arihaMta maMjila hai, jisake Age phira koI yAtrA nahIM hai| kucha karane ko na bacA jahAM, kucha pAne ko na bacA jahAM, kucha chor3ane ko bhI na bacA jahAM - jahAM saba samApta ho gayA -- jahAM zuddha astitva raha gayA, 'pyora egjisTeMsa' jahAM raha gayA, jahAM brahma mAtra raha gayA, jahAM honA mAtra raha gayA, use kahate haiM arihNt|| ___ adabhuta hai yaha bAta bhI ki isa mahAmaMtra meM kisI vyakti kA nAma nahIM hai - mahAvIra kA nahIM, pArzvanAtha kA nahIM, kisI kA nAma nahIM hai| jaina paraMparA kA bhI koI nAma nhiiN| kyoMki jaina paraMparA yaha svIkAra karatI hai ki arihaMta jaina paraMparA meM hI nahIM hue haiM aura saba paraMparAoM meM bhI hue haiN| isalie arihaMtoM ko namaskAra hai - kisI arihaMta ko nahIM hai| yaha namaskAra bar3A virATa hai| saMbhavataH vizva ke kisI dharma ne aisA mahAmaMtra - itanA sarvAMgINa , itanA sarvasparzI-vikasita nahIM kiyA hai| vyaktitva para jaise khayAla hI nahIM hai, zakti para khayAla hai| rUpa para dhyAna hI nahIM hai, vaha jo arUpa sattA hai, usI kA khayAla hai - arihaMtoM ko nmskaar| ___ aba mahAvIra ko jo prema karatA hai, kahanA cAhie mahAvIra ko namaskAra; buddha ko jo prema karatA hai, kahanA cAhie buddha ko namaskAra; rAma ko jo prema karatA hai, kahanA cAhie rAma ko namaskAra- para yaha maMtra bahuta anUThA hai| yaha bejor3a hai| aura kisI paraMparA meM aisA maMtra nahIM hai, jo sirpha itanA kahatA hai - arihaMtoM ko namaskAra; sabako namaskAra jinakI maMjila A gayI hai| asala meM maMjila ko nmskaar| ve jo pahuMca gaye, unako namaskAra /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 lekina arihaMta zabda nigeTiva hai, nakArAtmaka hai| usakA artha hai - jinake zatru samApta ho gye| vaha pAjiTiva nahIM hai, vaha vidhAyaka nahIM hai| asala meM isa jagata meM jo zreSThatama avasthA hai usako niSedha se hI pragaTa kiyA jA sakatA hai, 'neti-neti' se, usako vidhAyaka zabda nahIM diyA jA sktaa| usake kAraNa haiN| sabhI vidhAyaka zabdoM meM sImA A jAtI hai, niSedha meM sImA nahIM hotii| agara maiM kahatA hUM - 'aisA hai', to eka sImA nirmita hotI hai| agara maiM kahatA hUM -- 'aisA nahIM hai', to koI sImA nahIM nirmita hotii| nahIM kI koI sImA nahIM hai, 'hai' kI to sImA hai| to 'hai' to zikhara para rakhA hai arihaMta ko| sirpha itanA hI kahA hai ki jinake zatru samApta ho gaye, jinake aMtardvadva vilIna ho gaye - nakArAtmaka - jinameM lobha nahIM, moha nahIM, kAma nahIM - kyA hai, yaha nahIM kahA, kyA nahIM hai jinameM, vaha khaa| __isalie arihaMta bahuta vAyavIya, bahuta 'ebsaTrekTa' zabda hai aura zAyada pakar3a meM na Aye, isalie ThIka dUsare zabda meM 'pAjiTiva' kA upayoga kiyA hai - namo siddhaannN| siddha kA artha hotA hai ve, jinhoMne pA liyaa| arihaMta kA artha hotA hai ve, jinhoMne kucha chor3a diyaa| siddha bahuta 'pAjiTiva' zabda hai| siddhi, upalabdhi, 'acIvameMTa', jinhoMne pA liyaa| lekina dhyAna rahe, unako Upara rakhA hai jinhoMne kho diyaa| unako naMbara do para rakhA hai jinhoMne pA liyaa| kyoM? siddha arihaMta se choTA nahIM hotA - siddha vahIM pahuMcatA hai jahAM arihaMta pahuMcatA hai, lekina bhASA meM pAjiTiva naMbara do para rakhA jaaegaa| 'nahIM', 'zUnya' prathama hai, 'honA' dvitIya hai, isalie siddha ko dUsare sthala para rkhaa| lekina siddha ke saMbaMdha meM bhI sirpha itanI hI sUcanA hai : pahuMca gaye, aura kucha nahIM kahA hai| koI vizeSaNa nahIM jodd'aa| para jo pahuMca gaye, itane se bhI hamArI samajha meM nahIM aaegaa| arihaMta bhI hameM bahuta dUra lagatA hai - zUnya ho gaye jo, nirvANa ko pA gaye jo, miTa gaye jo, nahIM rahe jo| siddha bhI bahuta dUra haiN| sirpha itanA hI kahA hai, pA liyA jinhoNne| lekina kyA? aura pA liyA, to hama kaise jAneM? kyoMki siddha honA anabhivyakta bhI ho sakatA hai, 'anameniphesTa' bhI ho sakatA hai| buddha se koI pUchatA hai ki Apake ye dasa hajAra bhikSu - hAM, Apa buddhatva ko pA gaye - inameM se aura kitanoM ne buddhatva ko pA liyA hai? buddha kahate haiM : bahutoM ne| lekina vaha pUchanevAlA kahatA hai - dikhAI nahIM pdd'taa| to buddha kahate haiM : maiM pragaTa hotA hUM, ve apragaTa haiN| ve apane meM chipe haiM, jaise bIja meM vRkSa chipA ho| to siddha to bIja jaisA hai, pA liyaa| aura bahuta bAra aisA hotA hai ki pAne kI ghaTanA ghaTatI hai aura vaha itanI gahana hotI hai ki pragaTa karane kI ceSTA bhI usase paidA nahIM hotii| isalie sabhI siddha bolate nahIM, sabhI arihaMta bolate nhiiN| sabhI siddha, siddha hone ke bAda jIte bhI nhiiN| itanI lIna bhI ho sakatI hai cetanA usa upalabdhi meM ki tatkSaNa zarIra chUTa jaae| isalie hamArI pakar3a meM siddha bhI na A skegaa| aura maMtra to aisA cAhie jo pahalI sIDhI se lekara AkhirI zikhara taka, jahAM jisakI pakar3a meM A jAe, jo jahAM khar3A ho vahIM se yAtrA kara ske| isalie tIsarA satra kahA hai, 'AcAryoM ko nmskaar'| AcArya kA artha hai : vaha jisane pAyA bhI aura AcaraNa se pragaTa bhI kiyaa| AcArya kA artha : jisakA jJAna aura AcaraNa eka hai| aisA nahIM hai ki siddha kA AcaraNa jJAna se bhinna hotA hai| lekina zUnya ho sakatA hai| ho hI na, AcaraNa-zUnya hI ho jaae| aisA bhI nahIM hai ki arihaMta kA AcaraNa bhinna hotA hai, lekina arihaMta itanA nirAkAra ho jAtA hai ki AcaraNa hamArI pakar3a meM na aaegaa| hameM phrema cAhie jisameM pakar3a meM A jaae| AcArya se zAyada hameM nikaTatA mAlUma pdd'egii| usakA artha hai : jisakA jJAna AcaraNa hai| kyoMki hama jJAna ko to na pahacAna pAeMge, AcaraNa ko pahacAna leNge| isase khatarA bhI huaa| kyoMki AcaraNa aisA bhI ho sakatA hai jaisA jJAna na ho| eka AdamI ahiMsaka na ho, ahiMsA kA AcaraNa kara sakatA hai| eka AdamI ahiMsaka ho to hiMsA kA AcaraNa nahIM kara sakatA- vaha to asaMbhava hai lekina eka AdamI 10 .
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra : divya-loka kI kuMjI ahiMsaka na ho aura ahiMsA kA AcaraNa kara sakatA hai| eka AdamI lobhI ho aura alobha kA AcaraNa kara sakatA hai| ulaTA nahIM hai, 'da vAisa varasA iz2a nATa paasibl'| isase eka khatarA bhI paidA huaa| AcArya hamArI pakar3a meM AtA hai, lekina vahIM se khatarA zurU hotA hai; jahAM se hamArI pakar3a zurU hotI hai, vahIM se khatarA zurU hotA hai| taba khatarA yaha hai ki koI AdamI AcaraNa aisA kara sakatA hai ki AcArya mAlUma pdd'e| to majabUrI hai hmaarii| jahAM se sImAeM bananI zurU hotI haiM, vahIM se hameM dikhAI par3atA hai| aura jahAM se hameM dikhAI par3atA hai, vahIM se hamAre aMdhe hone kA Dara hai| ____ para maMtra kA prayojana yahI hai ki hama unako namaskAra karate haiM jinakA jJAna unakA AcaraNa hai| yahAM bhI koI vizeSaNa nahIM hai| ve kauna? ve koI bhI hoN| eka IsAI phakIra jApAna gayA thA aura jApAna ke eka jhena bhikSu se milane gyaa| usane pUchA jhena bhikSu ko ki jIsasa ke saMbaMdha meM ApakA kyA khayAla hai? to usa bhikSu ne kahA, mujhe jIsasa ke saMbaMdha meM kucha bhI patA nahIM, tuma kucha kaho tAki maiM khayAla banA skuu| to usane kahA ki jIsasa ne kahA hai, tumhAre gAla para eka cAMTA mAre, tuma dUsarA gAla usake sAmane kara denaa| to usa jhena phakIra ne kahA : AcArya ko namaskAra / vaha IsAI phakIra kucha samajha na skaa| usane kahA, jIsasa ne kahA hai ki jo apane ko miTA degA, vahI paaegaa| usa jhena phakIra ne kahA : siddha ko nmskaar| vaha kucha samajha na skaa| usane kahA, Apa kyA kaha rahe haiM? usa IsAI phakIra ne kahA ki jIsasa ne apane ko sUlI para miTA diyA, ve zUnya ho gaye, mRtyu ko unhoMne cupacApa svIkAra kara liyA, ve nirAkAra meM kho gye| usa jhena phakIra ne kahA : arihaMta ko namaskAra / __ AcaraNa aura jJAna eka haiM jahAM, use hama AcArya kahate haiN| vaha siddha bhI ho sakatA hai, vaha arihaMta bhI ho sakatA hai| lekina hamArI pakar3a meM vaha AcaraNa se AtA hai| para jarUrI nahIM hai, kyoMki AcaraNa bar3I sUkSma bAta hai aura hama bar3I sthUla buddhi ke loga haiN| AcaraNa bar3I sUkSma bAta hai! taya karanA kaThina hai ki jo AcaraNa hai...aba jaise mahAvIra ko khader3a kara bhagAyA gayA, gAMva-gAMva mahAvIra para patthara pheMke gye| hama hI loga the, hama hI saba yaha karate rhe| aisA mata socanA koI aura / mahAvIra kI nagnatA logoM ko bhArI par3I, kyoMki logoM ne kahA yaha to AcaraNahInatA hai| yaha kaisA AcaraNa? AcaraNa bar3A sUkSma hai| aba mahAvIra kA nagna ho jAnA itanA nirdoSa AcaraNa hai, jisakA hisAba lagAnA kaThina hai| himmata adabhuta hai| mahAvIra itane sarala ho gaye ki chipAne ko kucha na bcaa| aba mahAvIra ko isa camar3I aura haDDI kI deha kA bodha miTa gayA aura vaha jo, jisako rUsI vaijJAnika 'ilekTromaigneTika-phIlDa' kahate haiM, usa prANa-zarIra kA bodha itanA saghana ho gayA ki usa para to koI kapar3e DAle nahIM jA sakate, kapar3e gira gye| aura aisA bhI nahIM ki mahAvIra ne kapar3e choDe, kapar3e gira gye| ___ eka dina gujarate hue eka rAha se cAdara ulajha gayI hai eka jhAr3I meM to jhAr3I ke phUla na gira jAeM, patte na TUTa jAeM, kAMToM ko coTa na laga jAe, to AdhI cAdara phAr3akara vahIM chor3a dii| phira AdhI raha gayI zarIra pr| phira vaha bhI gira gyii| vaha kaba gira gayI, usakA mahAvIra ko patA na claa| logoM ko patA calA ki mahAvIra nagna khar3e haiN| AcaraNa sahanA muzkila ho gyaa| ___ AcaraNa ke rAste sUkSma haiM, bahuta kaThina haiN| aura hama saba ke AcaraNa ke saMbaMdha meM baMdhe-baMdhAye khayAla haiN| aisA karo - aura jo aisA karane ko rAjI ho jAte haiM, ve karIba-karIba murdA loga haiN| jo ApakI mAnakara AcaraNa kara lete haiM, una murdo ko Apa kAphI pUjA dete haiN| isameM kahA hai, AcAryoM ko nmskaar| Apa AcaraNa taya nahIM kareMge, unakA jJAna hI unakA AcaraNa taya kregaa| aura jJAna parama svataMtratA hai| jo vyakti AcArya ko namaskAra kara rahA hai, vaha yaha bhAva kara rahA hai ki maiM nahIM jAnatA kyA hai jJAna, kyA hai AcaraNa, lekina jinakA bhI AcaraNa unake jJAna se upajatA aura bahatA hai, unako maiM namaskAra karatA huuN| 11
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 abhI bhI bAta sUkSma hai; isalie cauthe caraNa meM, upAdhyAyoM ko nmskaar| upAdhyAya kA artha hai - AcaraNa hI nahIM, upadeza bhii| upAdhyAya kA artha hai - jJAna hI nahIM, AcaraNa hI nahIM, upadeza bhii| ve jo jAnate haiM, jAnakara vaisA jIte haiM; aura jaisA ve jIte haiM aura jAnate haiM, vaisA batAte bhI haiN| upAdhyAya kA artha hai- vaha jo batAtA bhI hai| kyoMki hama mauna se na samajha paaeN| AcArya mauna ho sakatA hai| vaha mAna sakatA hai ki AcaraNa kAphI hai| aura agara tumheM AcaraNa dikhAI nahIM par3atA to tuma jAno / upAdhyAya Apa para aura bhI dayA karatA hai| vaha bolatA bhI hai, vaha Apako kahakara bhI batAtA hai| ye cAra suspaSTa rekhAeM haiN| lekina ina cAra ke bAhara bhI jAnane vAle chUTa jaaeNge| kyoMki jAnane vAloM ko bAMdhA nahIM jA sakatA 'kaiTegarIz2a' meN| isalie maMtra bahuta hairAnI kA hai| isalie pAMcaveM caraNa meM eka sAmAnya namaskAra hai - 'namo loe savvasAhUNaM' / loka meM jo bhI sAdhu haiM, una sabako nmskaar| jagata meM jo bhI sAdhu haiM, una sabako nmskaar| jo una cAra meM kahIM bhI chUTa gaye hoM, unake prati bhI hamArA namana na chUTa jaae| kyoMki una cAra meM bahuta loga chUTa sakate haiN| jIvana bahuta rahasyapUrNa hai, kaiTegarAiz2a kiyA jA sakatA, khAMcoM meM nahIM bAMTA jA sktaa| isalie jo zeSa raha jAeMge, unako sirpha sAdhu kahA - ve jo sarala haiN| aura sAdhu kA eka artha aura bhI hai| itanA sarala bhI ho sakatA hai koI ki upadeza dene meM bhI saMkoca kre| itanA sarala bhI ho sakatA hai koI ki AcaraNa ko bhI chipaaye| para usako bhI hamAre namaskAra pahaMcane caahie| savAla yaha nahIM hai ki hamAre namaskAra se usako kucha phAyadA hogA, savAla yaha hai ki hamArA namaskAra hameM rUpAMtarita karatA hai| na arihaMtoM ko koI phAyadA hogA, na siddhoM ko, na AcAryoM ko, na upAdhyAyoM ko, na sAdhuoM ko - para Apako phAyadA hogaa| yaha bahuta maje kI bAta hai ki hama socate haiM ki zAyada isa namaskAra meM hama siddhoM ke lie, arihaMtoM ke lie kucha kara rahe haiM, to isa bhUla meM mata pdd'naa| Apa unake lie kucha bhI na kara sakeMge, yA Apa jo bhI kareMge usameM upadrava hI kreNge| ApakI itanI hI kRpA kAphI hai ki Apa unake lie kucha na kreN| Apa galata hI kara sakate haiN| nahIM, yaha namaskAra arihaMtoM ke lie nahIM hai, arihaMtoM kI tarapha hai, lekina Apake lie hai| isake jo pariNAma haiM, vaha Apa para hone vAle haiN| jo phala hai, vaha Apa para brsegaa| agara koI vyakti isa bhAti namana se bharA ho, to kyA Apa socate haiM usa vyakti meM ahaMkAra Tika sakegA? asaMbhava hai| lekina nahIM, hama bahata adabhUta loga haiN| agara arihaMta sAmane khaDA ho to hama pahale isa bAta kA patA lagAeMge ki arihaMta hai bhI? mahAvIra ke AsapAsa bhI loga yahI patA lagAte-lagAte jIvana naSTa kiye - arihaMta hai bhI? tIrthaMkara hai bhI? aura Apako patA nahIM hai, Apa socate haiM ki basa taya ho gayA, mahAvIra ke vakta meM bAta itanI taya na thii| aura bhI bhIr3eM thIM, aura bhI loga the jo kaha rahe the - ye arihaMta nahIM haiM, arihaMta aura haiN| gozAlaka hai arihaMta / ye tIrthaMkara nahIM haiM, yaha dAvA jhUThA hai| ___ mahAvIra kA to koI dAvA nahIM thaa| lekina jo mahAvIra ko jAnate the, vedAve se baca bhI nahIM sakate the| unakI bhI apanI kaThinAI thii| para mahAvIra ke samaya para cAroM ora yahI vivAda thaa| loga jAMca karane Ate ki mahAvIra arihaMta haiM yA nahIM, ve tIrthaMkara haiM yA nahIM, ve bhagavAna haiM yA nhiiN| bar3I Azcarya kI bAta hai, Apa jAMca bhI kara leMge aura siddha bhI ho jAegA ki mahAvIra bhagavAna nahIM haiM, Apako kyA milegA? aura mahAvIra bhagavAna na bhI hoM aura Apa agara unake caraNoM meM sira rakheM aura kaha sakeM, namo arihaMtANaM, to Apako milegaa| mahAvIra ke bhagavAna hone se koI pharka nahIM pdd'taa| asalI savAla yaha nahIM hai ki mahAvIra bhagavAna haiM yA nahIM, asalI savAla yaha hai ki kahIM bhI Apako bhagavAna dikha sakate haiM yA nahIM - kahIM bhI - patthara meM, pahAr3a meN| kahIM bhI Apako dikha sake to Apa namana ko upalabdha ho jaaeN| asalI rAja to namana meM hai, asalI rAja to jhuka jAne meM hai-asalI rAja to jhaka jAne meM hai| vaha jo jhuka jAtA hai, usake bhItara saba kucha badala 12 .
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra : divya-loka kI kuMjI jAtA hai| vaha AdamI dUsarA ho jAtA hai| yaha savAla nahIM hai ki kauna siddha haiM aura kauna siddha nahIM haiM - aura isakA koI upAya bhI nahIM hai ki kisI dina yaha taya ho sake - lekina yaha bAta hI 'ireleveMTa' hai, asaMgata hai| isase koI saMbaMdha hI nahIM hai| na rahe hoM mahAvIra, isase kyA pharka par3atA hai| lekina agara Apake lie jhukane ke lie nimitta bana sakate haiM to bAta pUrI ho gyii| mahAvIra siddha haiM yA nahIM, yaha ve soceM aura samajheM, vaha arihaMta abhI hue yA nahIM yaha unakI apanI ciMtA hai, Apake lie ciMtita hone kA koI bhI to kAraNa nahIM hai| Apake lie ciMtita hone kA agara koI kAraNa hai to eka hI kAraNa hai ki kahIM koI konA hai isa astitva meM jahAM ApakA sira jhuka jaae| agara aisA koI konA hai to Apa naye jIvana ko upalabdha ho jaaeNge| yaha namokAra. astitva meM koI konA na bace, isakI ceSTA hai| saba kone jahAM-jahAM sira jhukAyA jA sake - ajJAta, anajAna, aparicita - patA nahIM kauna sAdhu hai, isalie nAma nahIM liye| patA nahIM kauna arihaMta hai| para isa jagata meM jahAM ajJAnI haiM, vahAM jJAnI bhI haiN| kyoMki jahAM aMdherA hai, vahAM prakAza bhI hai| jahAM rAta, sAMjha hotI hai, vahAM subaha bhI hotI hai| jahAM sUraja asta hotA hai, vahAM sUraja ugatA bhI hai| yaha astitva dvaMdva kI vyavasthA hai| to jahAM itanA saghana ajJAna hai, vahAM itanA hI saghana jJAna bhI hogA hii| yaha zraddhA hai| aura isa zraddhA se bharakara jo ye pAMca namana kara pAtA hai, vaha eka dina kaha pAtA hai ki nizcaya hI maMgalamaya hai yaha suutr| isase sAre pApa vinaSTa ho jAte haiN| dhyAna le leM, maMtra Apake liye hai| maMdira meM jaba mUrti ke caraNoM meM Apa sira rakhate haiM, to savAla yaha nahIM hai ki ve caraNa paramAtmA ke haiM yA nahIM, savAla itanA hI hai ki vaha jo caraNa ke samakSa jhukanevAlA sira hai vaha paramAtmA ke samakSa jhuka rahA hai yA nhiiN| ve caraNa to nimitta haiN| una caraNoM kA koI prayojana nahIM hai| vaha to Apako jhukane kI koI jagaha banAne ke lie vyavasthA kI hai| lekina jhakane meM pIr3A hotI hai| aura isalie jo bhI vaisI pIr3A de, usa para krodha AtA hai| jIsasa para yA mahAvIra para yA buddha para jo krodha AtA hai, vaha bhI svAbhAvika mAlUma par3atA hai| kyoMki jhukane meM pIr3A hotI hai| agara mahAvIra AeM aura Apake caraNa para sira rakha deM to citta bar3A prasanna hogaa| phira Apa mahAvIra ko patthara na mAreMge! phira Apa mahAvIra ke kAnoM meM kIle na ThoMkeMge; ki ThokeMge? lekina mahAvIra Apake caraNoM meM sira rakha deM to Apako koI lAbha nahIM hotaa| nukasAna hotA hai| ApakI akar3a aura gahana ho jaaegii| mahAvIra ne apane sAdhuoM ko kahA hai ki vaha gaira-sAdhuoM ko namaskAra na kreN| bar3I ajIba sI bAta hai! sAdhu ko to vinamra honA caahie| itanA nirahaMkArI honA cAhie ki sabhI ke caraNoM meM sira rakhe / to sAdhu gaira-sAdhu ko, gRhastha ko namaskAra na kare - yaha to mahAvIra kI bAta acchI nahIM mAlUma pdd'tii| lekina prayojana karuNA kA hai| kyoMki sAdhu nimitta bananA cAhie ki ApakA namaskAra paidA ho| aura sAdhu Apako namaskAra kare to nimitta to banegA nahIM, ApakI asmitA aura ahaMkAra ko aura majabUta kara degaa| kaI bAra dikhatI hai bAta kucha aura, hotI hai kucha aur| hAlAMki, jaina sAdhuoM ne isakA aisA prayoga kiyA hai, yaha maiM nahIM kaha rahA huuN| asala meM sAdhu kA to lakSaNa yahI hai ki jisakA sira aba sabake caraNoM para hai| sAdhu kA lakSaNa to yahI hai ki jisakA sira aba sabake caraNoM para hai| phira bhI sAdhu Apako namaskAra nahIM karatA hai| kyoMki nimitta bananA cAhatA hai| lekina agara sAdhu kA sira Apa sabake caraNoM para na ho aura phira vaha Apako apane caraNoM meM jhukAne kI koziza kare taba vaha AtmahatyA meM lagA hai| para phira bhI Apako ciMtita hone kI koI bhI jarUrata nahIM hai| kyoMki AtmahatyA kA pratyeka ko haka hai| agara vaha apane naraka kA rAstA taya kara rahA hai to use karane deN| lekina naraka jAtA haA AdamI bhI agara Apako svarga ke izAre ke lie nimitta banatA ho to apanA nimitta leM, apane mArga para bar3ha jaaeN| para nahIM, hameM isakI ciMtA kama hai ki hama kahAM jA rahe haiM, hameM isakI ciMtA jyAdA hai ki dasarA 13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 kahAM jA rahA hai| namokAra namana kA sUtra hai| yaha pAMca caraNoM meM samasta jagata meM jinhoMne bhI kucha pAyA hai, jinhoMne bhI kucha jAnA hai, jinhoMne bhI kucha jIyA hai, jo jIvana ke aMtartama gUr3ha rahasya se paricita hue haiM, jinhoMne mRtyu para vijaya pAyI hai, jinhoMne zarIra ke pAra kucha pahacAnA hai una sabake prati - samaya aura kSetra donoM meN| loka do artha rakhatA hai| loka kA artha : vistAra meM jo haiM ve, spesa meM, AkAza meM jo Aja haiM ve -lekina jo kala the ve bhI aura jo kala hoMge ve bhii| loka - savva loe : sarva loka meM, savvasAhaNaM : samasta sAdhuoM ko / samaya ke aMtarAla meM pIche kabhI jo hue hoM ve, bhaviSya meM jo hoMge ve, Aja jo haiM ve, samaya yA kSetra meM kahIM bhI jaba bhI kahIM koI jyoti jJAna kI jalI ho, usa sabake lie nmskaar| isa namaskAra ke sAtha hI Apa taiyAra hoNge| phira mahAvIra kI vANI ko samajhanA AsAna hogaa| isa namana ke bAda hI, isa jhukane ke bAda hI ApakI jholI phailegI aura mahAvIra kI saMpadA usameM gira sakatI hai| namana hai 'riseTiviTI', graahktaa| jaise hI Apa namana karate haiM, vaise hI ApakA hRdaya khulatA hai aura Apa bhItara kisI ko praveza dene ke lie taiyAra ho jAte haiN| kyoMki jisake caraNoM meM Apane sira rakhA, usako Apa bhItara Ane meM bAdhA na DAleMge, nimaMtraNa deNge| jisake prati Apane zraddhA pragaTa kI, usake lie ApakA dvAra, ApakA ghara khulA ho jaaegaa| vaha Apake ghara, ApakA hissA hokara jI sakatA hai| lekina TrasTa nahIM hai, bharosA nahIM hai, to namana asaMbhava hai| aura namana asaMbhava hai to samajha asaMbhava hai| namana ke sAtha hI 'aMDarasTeMDiMga' hai, namana ke sAtha hI samajha kA janma hai| isa grAhakatA ke saMbaMdha meM eka AkhirI bAta aura Apase khuuN| mAsko yUnivarsiTI meM 1966 taka eka adabhuta vyakti thA : DA. vaarsiliev| vaha grAhakatA para prayoga kara rahA thaa| 'mAiMDa kI risepTiviTI', mana kI grAhakatA kitanI ho sakatI hai| karIba-karIba aisA hAla hai jaise ki eka bar3A bhavana ho aura hamane usameM eka choTA-sA cheda kara rakhA ho aura usI cheda se hama bAhara ke jagata ko dekhate haiN| yaha bhI ho sakatA hai ki bhavana kI sArI dIvAreM girA dI jAeM aura hama khule AkAza ke nIce samasta rUpa se grahaNa karane vAle ho jaaeN| vArsilieva ne eka bahuta hairAnI kA prayoga kiyA - aura pahalI dphaa| usa taraha ke bahuta se prayoga pUraba meM -- vizeSakara bhArata meM, aura sarvAdhika vizeSakara mahAvIra ne kiye the| lekina unakA 'DAyameMzana', unakA AyAma alaga thaa| mahAvIra ne jAti-smaraNa ke prayoga kiye the ki pratyeka vyakti ko Age agara ThIka yAtrA karanI ho to use apane pichale janmoM ko smaraNa aura yAda kara lenA caahie| usako pichale janma yAda A jAeM to Age kI yAtrA AsAna ho jaae| lekina vArsilieva ne eka aura anUThA prayoga kiyaa| usa prayoga ko ve kahate haiM : 'ArTiphiziyala rIinakAranezana' / 'ArTiphiziyala rIinakAranezana', kRtrima punarjanma yA kRtrima punarujjIvana - yaha kyA hai? vArsilieva aura usake sAthI eka vyakti ko behoza kareMge, tIsa dina taka niraMtara sammohita karake usako gaharI behozI meM le jAeMge, aura jaba vaha gaharI behozI meM Ane lagegA, aura aba yaha yaMtra haiM - I.I.jI. nAma kA yaMtra hai, jisase jAMca kI jA sakatI hai ki nIMda kI kitanI gaharAI hai| alphA nAma kI vevsa paidA honI zurU ho jAtI haiM, jaba vyakti cetana mana se girakara acetana meM calA jAtA hai| to yaMtra para, jaise ki kArDiyogrAma para grApha bana jAtA hai, aisA I.I.jI. bhI grApha banA detA hai, ki yaha vyakti aba sapanA dekha rahA hai, aba sapane bhI banda ho gae, aba yaha nIMda meM haiM, aba yaha gaharI nIMda meM hai, aba yaha atala gaharAI meM Daba gyaa| jaise hI koI vyakti atala gaharAI meM Daba jAtA hai. use sujhAva detA thA vaarsiliev| samajha leM ki vaha eka citrakAra hai, choTA-moTA citrakAra hai, yaha citrakalA kA vidyArthI hai, to vArsilieva usako samajhAegA ki tU mAikala eMjilo hai, pichale janma kA, yA vAnagAga hai| yA kavi hai to vaha samajhAegA ki ta zeksapIyara hai, 14 .
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra : divya-loka kI kuMjI yA koI aur| aura tIsa dina taka niraMtara gaharI alphA vevsa kI hAlata meM usako sujhAva diyA jAegA ki vaha koI aura hai, pichale janma kaa| tIsa dina meM usakA citta isako grahaNa kara legaa| ___ tIsa dina ke bAda bar3I hairAnI ke anubhava hue, ki vaha vyakti jo sAdhAraNa sA citrakAra thA, jaba use bhItara bharosA ho gayA ki maiM mAikala eMjilo hUM taba vaha vizeSa citrakAra ho gayA - ttkaal| vaha sAdhAraNa-sA tukabanda thA, jaba use bharosA ho gayA ki maiM zeksapIyara hUM to zeksapIyara kI haisiyata kI kavitAeM usa vyakti se paidA hone lgiiN| huA kyA? varsilieva to kahatA thA - yaha 'ArTiphiziyala rIinakAranezana' hai| vArsilieva kahatA thA ki hamArA citta to bahuta bar3I cIja hai| choTI-sI khir3akI khulI hai, jo hamane apane ko samajha rakhA hai ki hama yaha haiM, utanA hI khulA hai, usI ko mAnakara hama jIte haiN| agara hameM bharosA diyA jAe ki hama aura bar3e haiM, to khir3akI bar3I ho jAtI hai| hamArI cetanA utanA kAma karane lagatI hai| vArsilieva kA kahanA hai ki Ane vAle bhaviSya meM hama jIniyasa nirmita kara skeNge| koI kAraNa nahIM hai ki jIniyasa paidA hI na hoN| saca to yaha hai ki vArsilieva kahatA hai, sau meM se kama se kama nabbe bacce pratibhA kI, jIniyasa kI kSamatA lekara paidA hote haiM, hama usakI khir3akI choTI kara dete haiN| mAM-bApa, skUla, zikSaka, saba mila-julakara unakI khir3akI choTI kara dete haiN| bIsa-paccIsa sAla taka hama eka sAdhAraNa AdamI khar3A kara dete haiM, jo ki kSamatA bar3I lekara AyA thA, lekina hama usakA dvAra choTA karate jAte haiM, choTA karate jAte haiN| vArsilieva kahatA hai, sabhI bacce jIniyasa kI taraha paidA hote haiN| kucha jo hamArI tarakIboM se baca jAte haiM vaha jIniyasa bana jAte haiM, bAkI naSTa ho jAte haiN| para vArsilieva kA kahanA hai - asalI sUtra hai 'risettivittii'| itanA grAhaka ho jAnA cAhie citta ki jo use kahA jAe, vaha usake bhItara gahanatA meM praveza kara jaae| isa namokAra maMtra ke sAtha hama zurU karate haiM mahAvIra kI vANI para carcA / kyoMki gahana hogA mArga, sUkSma hoMgI baateN| agara Apa grAhaka haiM -- namana se bhare, zraddhA se bhare - to Apake usa atala gaharAI meM binA kisI yaMtra kI sahAyatA ke - yaha bhI yaMtra hai, isa artha meM, namokAra - binA kisI yaMtra kI sahAyatA ke Apa meM alphA vevsa paidA ho jAtI haiN| jaba koI zraddhA se bharatA hai to alphA vevsa paidA ho jAtI haiM - yaha Apa hairAna hoMge jAnakara ki gahana sammohana meM, gaharI nidrA meM, dhyAna meM yA zraddhA meM I.I.jI. kI jo mazIna hai vaha eka-sA grApha banAtI hai| zraddhA se bharA huA citta usI zAMti kI avasthA meM hotA hai jisa zAMti kI avasthA meM gahana dhyAna meM hotA hai, yA usI zAMti kI avasthA meM hotA hai, jaisA gahana nidrA meM hotA hai. yA usI zAMti kI avasthA meM hotA hai, jaisA ki kabhI bhI Apa jaba bahuta 'rilaiksDa' aura bahuta zAMta hote haiN| jisa vyakti para vArsilieva kAma karatA thA, vaha hai nikolieva nAma kA yuvaka, jisa para usane varSoM kAma kiyaa| nikolieva ko do hajAra mIla dUra se bhI bheje gaye vicAroM ko pakar3ane kI kSamatA A gayI hai| saikar3oM prayoga kie gaye haiM jisameM vaha do hajAra mIla dUra taka ke vicAroM ko pakar3a pAtA hai| usase jaba pUchA jAtA hai ki usakI tarakIba kyA hai to vaha kahatA hai - tarakIba yaha hai ki maiM AdhA ghaNTA pUrNa 'rilaiksa', zithila hokara par3a jAtA hUM aura ekTiviTI' saba chor3a detA hUM, bhItara saba kriyA chor3a detA hUM, paisiva' ho jAtA huuN| puruSa kI taraha nahIM, strI kI taraha ho jAtA huuN| kucha bhejatA nahIM, kucha AtA ho to lene ko rAjI ho jAtA huuN| aura AdhA ghaNTe meM I. I. jI. kI mazIna jaba batA detI hai ki alphA vevsa zurU ho gayIM, taba vaha do hajAra mIla dUra se bheje gaye vicAroM ko pakar3ane meM samartha ho jAtA hai| lekina jaba taka vaha itanA risepTiva nahIM hotA, taba taka yaha nahIM ho paataa| __ vArsilieva aura do kadama Age gyaa| usane kahA - AdamI ne to bahuta taraha se apane ko vikRta kiyA hai| agara AdamI meM yaha kSamatA hai to pazuoM meM aura bhI zuddha hogii| aura isa sadI kA anUThe-se-anUThA prayoga vArsilieva ne kiyA ki eka mAdA 15
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 cUhe ko, cuhiyA ko Upara rakhA aura usake ATha baccoM ko pAnI ke bhItara, panaDubbI ke bhItara hajAroM phITa nIce sAgara meM bhejaa| panaDubbI kA isalie upayoga kiyA ki pAnI ke bhItara panaDubbI se koI reDiyo-vevsa bAhara nahIM AtI, na bAhara se bhItara jAtI haiN| aba taka jAnI gayI jitanI vevsa vaijJAnikoM ko patA haiM, jitanI taraMgeM, ve koI bhI pAnI ke bhItara itanI gaharAI taka praveza nahIM krtiiN| eka gaharAI ke bAda sUrya kI kiraNa bhI pAnI meM praveza nahIM krtii| to usa gaharAI ke nIce panaDubbI ko bheja diyA gayA, aura isa cuhiyA kI khopar3I para saba tarapha ilekTroDsa lagAkara I. I. jI. se jor3a diye gae - mazIna se, jo cuhiyA ke mastiSka meM jo vevsa calatI haiM usako rikArDa kre| aura bar3I adabhuta bAta huii| hajAroM phITa nIce, pAnI ke bhItara eka-eka usake bacce ko mArA gayA khAsa - khAsa momeMTa para noTa kiyA gayA - jaise hI vahAM baccA maratA, vaise hI yahAM usakI I. I. jI. kI vevsa badala jAtI - durghaTanA ghaTita ho gyii| ThIka chaha ghaNTe meM usake bacce mAre gaye - khAsa-khAsa samaya para, niyata samaya pr| usa niyata samaya kA Upara koI patA nahIM hai| nIce jo vaijJAnika hai usako chor3a diyA gayA hai ki itane samaya ke bIca vaha kabhI-bhI, para noTa karaleM minaTa aura saiknndd| jisa minaTa aura saikaNDa para nIce cahiyA ke bacce mAre gaye, usa mAM ne usake mastiSka meM usa vakta dhakke anubhava kie| vArsilieva kA kahanA hai ki jAnavaroM ke lie Tailipaithika sahaja-sI ghaTanA hai| AdamI bhUla gayA hai, lekina jAnavara abhI-bhI Telipaithika jagata meM jI rahe haiN| maMtra kA upayoga hai, Apako vApasa Telipaithika jagata meM praveza - agara Apa apane ko chor3a pAyeM, hRdaya se, usa gaharAI se kaha pAyeM jahAM ki ApakI acetanA meM DUba jAtA hai saba - "namo arihaMtANaM, namo siddhANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo loe savvasAhaNaM, yaha bhItara utara jAe to Apa apane anubhava se kaha pAyeMge : 'savvapAvappaNAsaNo,' yaha saba pApoM kA nAza karane vAlA mahAmaMtra hai| Aja itanI hI baat| phira aba isa mahAmaMtra kA hama udaghoSa kreNge| isameM Apa sammilita hoM - nahIM, koI jAegA nhiiN| koI jAegA nhiiN| jina mitroM ko khar3e hokara sammilita honA ho, ve kusiryoM ke kinAre khar3e ho jAeM, kyoMki saMnyAsI nAceMge aura isa maMtra ke udaghoSa meM dduubeNge| isa maMtra ko apane prANoM meM utArakara hI yahAM se jaayeN| jinako baiThakara sAtha denA ho ve baiThakara tAlI bajAyeMge aura udaghoSa kreNge| 16 .