Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kauzika : eka aprasiddha vaiyAkaraNa ___ - nIlAJjanA su. zAha pANinIya dhAtupATha paranA vRttigraMthomAM, je keTalAka aprasiddha vaiyAkaraNonA matanA ullekho maLe che, temAMnA eka kauzika nAmanA vaiyAkaraNa che. temaNe pANinIya dhAtupATha para vRtti lakhI hovAnuM manAya che.' temanI e vRtti hAla upalabdha nathI, paNa temanA keTalAka matono ullekha kSIrasvAmIkRta 'kSIrataraMgiNI' (I.sa.nI agiyAramI sadI) 'daiva' * paranI 'puruSakAra vRtti' (I.sanI teramI sadI) ane sAyaNakRta 'mAdhavIyA dhAtuvRtti' (I.sa.nI caudamI sadI)mAM maLI Ave che.* temanA dhAtusUtro vizenA mata sahuprathama ApaNane kSIrataraMgiNI (kSIta)mA upalabdha thAya che tethI teo agiyAramI sadI pahelA thaI gayA haze e cokkasa che. tamanA dhAtuo vizenA A matone 'kSIta'nA kramAnusAra ahIM darzAvyA che jethI eka samartha dhAtuvRttikAra tarIkenI temanI pratibhAno paricaya saMskRta vyAkaraNazAstranA abhyAsIone thAya. 1. dadha dhAraNe / kSIta (pR. 15).. 'kauzikastu dada dhAraNe dadha dAre iti pAThaM vyatyAsthAt / dadate maNim, dadhate dhanamarthibhyaH iti' / kSIrasvAmI lakhe che ke sAmAnya rIte moya bhAganA dhAtupAThomAM 'dada dAne ane dadha dhAraNe hoya che tene badale kauzika 'dada'no artha 'dhAraNe' kare che ane 'dadha'no 'dAne' kare che. kauzikanA matanA samarthanamA je 'dadate maNim' evaM vAkya kSIrasvAmIe yaMkyu che te pUruM vAkya 'nirukta mAM maLe che temAM dada dhAraNenA samarthanamAM 'akrUro dadate maNim' / 'vizve devAH puSkare tvAdadantA' (R. 7. 33. 11)-A baMne vAkyo ApyAM che. TIkAkAra durge paNa A bAbatanuM samarthana karatAM kahyu cha : loke'pyaM dadatirdhAraNArthe bhASyate / mAdhavIyA dhAtuvRtti (mAdhAvR pR. 55)mAM A ja dhAtusUtranA saMdarbhamAM sAyaNa lakhe che : - * yudhiSThira mImAMsaka (sa)kSIrataraMgiNI (bahAlagaDha, hariyANA) dvitIya AvRtti, saM. 2082; yudhiSThira mImAMsaka, daiva-puruSakAravAttika, ajamera, prathama saMskaraNa, saM. 2019; dvArikAdAsa zAstrI, mAdhavIyA dhAtuvRtti, vArANasI, dvitIya saMskaraNa, 1983.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17 * 204 dAna iti kecitpaThanti, 'dada dAne' ityatra dhAraNe iti tadayuktam / temaNe kauzikanuM nAma ApyuM nathI. te pote A matane ayogya Theve che ane tenA samarthanamAM zizupAlavadhanA zlo. 19. 114ne temaja kAvyaprakAzanA zlo. 10.593ne TAMke che jemA anukrame dada dhAtu dAnanA ane dadha dhAtu dhAraNanA arthamAM prayojAyo che. dAdado duddaduddAdI dAdAdo dudadI dado...... dadaH ||(shishu 19. 114) tadveSo'sadRzo'nyAbhistribhirmadhuratAbhRtaH / dadhate sulabhAM zobhAM tadIyA vibhramA iva // (kAvyaprakAza, 10. 593) eka noMdhapAtra bAbata e che ke kSIrasvAmIe kauzikano A mata ApyA bAda eka taTastha vivecakane zobhe tevo sarasa khulAso karyo che : yuktAyuktatve tvatra sUrayaH pramANam / vayaM hi matabhedapradarzanamAtreNaiva kRtArthAH / munimukhyAnAM vAkyaM kathaMkAraM vikalpayAmaH, vayamapi hi skhalanto'nyaiH kiyan nopalapsyAmahe / yogyAyogyatvanI bAbatamA munio pramANa che. ame to mAtra matabhedanuM pradarzana karIne kRtArtha thaIe choe. mukhya munionAM vAkyonI ame kevI rote chaNAvaTa (sAcuM zuM khoTuM zuM ?) karIe ? amArI bhUla thAya to zuM ame paNa keTalA ThapakAne pAtra nahIM thaIe ? (puruSakAra vRtti (pR. 12)mAM kRSNa lIlAzuke kauzikanA mata sAthe A khulAso paNa Apyo che. mAtra bopadevanA dhAtupATha, kavikalpadruma (pR.34)mAM dadha dade evo pATha maLe che je kauzikanA matanuM samarthana kare che. 2. yutR jutR bhAsane / kSIta (pR. 20) ..... kauzikastu jyoti: siddhaye jurti jyuti manyate / jyotizca chuterasijAdezca / (u. 2. 110) iti siddham / jutiriti durga: / kauzika jyotiH zabdanI siddhi mATe juti uparAMta jyuti evo dhAtu paNa sUcave che. moTAbhAganA badhA dhAtupAThomAM kSItanI jema ja bhvAdi gaNanA A dhAtuono pATha che. 'kSIta'kAra uNAdi sUtra dyuterasijA0 (2-110)thI A zabdanI siddhi darzAve che. eno artha e thayo ke emane 'jyuti' jevo dhAtu mAnavAnI jarUra lAgatI nathI. 'kSIta'nA saMpAdaka yudhiSThira mImAMsake darzAvyuM che ke kSIrasvAmIe 'amarakoza' paranI 'amarakozodghATana' TIkAmAM 'jyotiH' (3-3.231) zabdane samajAvatAM 'jyotate
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17. 205 jyotiH' kA che, to zatapathabrAhmaNa (1.5.3.1)mAM 'avajyotyamAnam' prayoga maLe che ane nirukta (2-28-16)mAM jvalatinA karmomAM 'dyotate jyotate'e be dhAtuno pATha maLe che. tethI mImAMsakanuM mAnavaM che ke arvAcIna AcAryoe potAnA samayamAM A dhAtuno prayoga nahIM joyo hoya tethI 'dyuta dIsau'-e dhAtumAMthI jyotiH niSpana kare che.2 A saMdarbhamAM ga. bA. palsuleno mata noMdhavA jevo che. teo mAne che ke maLa dhAtu to jyut ja haze paNa pAchaLathI prAkRta bhASAnI asarane lIdhe jut thaI gayo. A dRSTie joIe to kauzike prAcIna dhAtune darzAvyo jaNAya che. bopadevanA kavi. (pR. 29)mAM "jyut bhAsane' maLe che e noMdhaLU ghaTe. 3. vitha ve, yAcane / kSIta. (pR 21)..... kauzikastu avithurasiddhaye yAtana ityAha, nanna vyatheH samprasAraNaM kicca / (u. 1. 39) iti siddheH / A bAbatamAM kSIrasvAmI noMdhe che ke kauzika vithura ne vitha vetha parathI siddha karavA A bane dhAtuono artha yAcanAne badale yAtanA sUcave che. kSIrasvAmI A matano asvIkAra karatAM kahe che ke A dhAtuo sAthe vithuraH (pIDA ApanAra)ne sAMkaLavAnI jarUra nathI. kAraNake uNAdi sUtra vyathe: (u. 1. 39)thI bhvAdi dhAtu 'vyatha bhayasaJcalanayoH'nuM saMprasAraNa thaI vithuraH rUpa thayuM che. noMdhavU ghaTe ke mAdhAvR (pR. 191)mAM paNa vyatha ne lagatA dhAtusUtramA ja vithura:nI uparyukta uNAdisUtrathI ja vyutpatti darzAvI che, kSIrasvAmIe kauzikanA A matanuM spaSTa khaMDana karyu che. 'mAdhAvR' (pR. 63)mAM maLato kauzikano mata A dhAtuone lagato che paNa te temanA arthanI bAbatamAM nahIM paNa svarUpane lagato che. sAyaNa vithave yAcane / dhAtasUtranI vRttimAM kahe che : dvitIyo dAntaH Adyo dhAntaH iti kauzika: ' kauzikanA mata pramANe vidhR ane vedR ema AmanuM svarUpa joIe. temanA A matane koI paNa dhAtupAThanuM samarthana maLatuM nathI. sAyaNe vadhArAmAM ema paNa noMdhyu cha ke kauzikanA matano kSIrasvAmIe asvIkAra karyo che. dhAtunA svarUpa aMgenA A matano nirdeza ja kSIrasvAmIe karyo nathI, to tene doSita TharAvavAno prazna kyAM rahe ? sAyaNa kSIrasvAmIe A dhAtunA artha aMgenA kauzikanA matanA kSItamAM karelA asvIkAranI vAta
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17. 206 karatA jaNAya che. 4. zcyutir kSaraNe / kSIta. (pR. 23)..... kauzikastu zrutimayopadhaM manyatezcotati / kauzika bhvAdi gaNanA A dhAtuno 'zcati' e rIte 'ya'kAra vagarano pATha kare che. 'mAdhAvR'mAM (pR. 67)sAyaNe kauzikanA nAma vagara A matano nirdeza karyo che ane tenA matanA samarthanamAM, bhaTTabhAskare TAMkelI RgvedanI RcAo ApI che : atra zcatirityayakAramapi paThanti / tathA ca 'madhuzcutaM ghRtamiva supUtam .. / [R. 4. 57.2], zcotanti te vaso: .... [R. 3. 21. 5] ityAdau bhaTTabhAskaraH / tathA ca maitreyo'pi - zrutirityapyeke paThanti / sAyaNe noMdhyA pramANe maitreye paNa 'dhAtupradIpa' (pR.7)mAM keTalAkano kahIne nAma ApyA vagara kauzikanA A matano nirdeza karyo che. mAdhAvR.mAM, dhAtusUtronA saMdarbhamAM bhaTTa bhAskara ke je potAnA abhiprAyanA saMdarbhamAM vaidika RcAo TAMke che temanA keTalAka mata maLe che. ___ kauzikane bhaTTa bhAskara uparAMta hemacaMdranA dhAtupAThanuM samarthana paNa maLI rahe che, kAraNake hemacaMdra hemadhAtumAlA (pR.33)mAM cutU, zcuta, zcyuta kSaraNe -ema traNe Ape che. kavi (pR.29)mAM cut cyuti kSare-bane maLe che. noMdhaQ joIe ke bhaTTikAvyamAM to Azcyotadrudhiram.....(17.11)-ema zcyut dhAtuno prayoga maLe che. 5. drA AyAse ca / kSIta. (pR. 33) AyAsaM kadarthanam / kauzikastvAyAme / dairdhyaviziSTAyAM kriyAyAmityAkhyat / kauzika drAghunA arthanI bAbatamAM kSIrasvAmIthI judA paDIne AyAma e artha darzAve che ane AyAmano artha paNa dIrghatAthI viziSTa evI kriyA kare che. 'mAdhAvR' (pR. 80) paNa 'drAghu AyAme AyAmo dairghyakriyeti kaushikH|' kahIne kauzikano uparyukta mata ja Ape che. kSIrasvAmI, cAndra, jainendra, kAtaMtravyAkaraNakAra, zAkaTAyana-AmAM moTAbhAganA dhAtuvRttikAro AyAsaH artha ja Ape che. kauzikanA matane sAyaNa uparAMta bopadevatuM samarthana maLI rahe che. jo ke bopadeve kavi. (pR. 16)mAM drAG zramAyAmAzakitaSu / ema vaNe artha ApyA che. zrI. ga. bA. palsulee jaNAvyu che ke hastapratomAM amuka akSaromAM, ekane badale bIjo vaMcAvAno saMbhava
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 17*207 rahe che tevI rIte mano sa vaMcAvAne lIdhe ja AyAmanuM AyAse vaMcAyuM che." kharekhara drAghR dhAtuno sAco artha AyAma: che kAraNake drAghimAna, drAviSTa A badhA zabdonuM mULa drAgha dhAtu ja che. Ama dhAtuonA arthanI bAbatamAM kauzikanI dRSTi sAcA arthane pakaDe che, evI chApa paDe che. 6. heDa vibAdhAyAm / 'kSIta' (pR. 56 ) - kauzikastu naitAnAha / kSIrasvAmI lakhe che ke kauzika A dhAtuono pATha karatA nathI. A parathI paNa spaSTa thAya che ke kauzike samagra dhAtupATha para vRtti lakhI hovI joIe. kSIrasvAmIe ahIM 'etAn' ema bahuvacanano prayoga karyo che tethI 'heDa vibAdhAyAm ane te pahelAMnA ochAmAM ochA be dhAtuo piTa zabde' ane 'viTa Akroze' ema traNa dhAtuono kauzika dhAtupAThamA samAveza karatA nathI evo artha thayo. 'mAdhAvR', ane 'dhApra'mAM heDa vibAdhAyAm ane viTa Akroze nathI. piTa zabdasaMGkhAtayoH dhAtu banemAM- mAdhAvR (pR. 104 ) ane dhApra (pR. 23) mAM ane bIjA dhAtupAThomAM maLe che. heDa vibAdhAyAm bhAgye ja koI dhAtupAThamAM maLe che, jyAre moTebhAge heTha vibAdhAyAm maLe che. AkrozanA arthamAM viTa mAtra kavi (pR. 23) mAM maLe che. A saMdarbhamAM ga. bA. palsuleno mata evo che amuka dhAtuo amuka arthamAM bhASA ane sAhityamA prayojAyA nathI ke pachInA samayamAM anArya gaNAIne dhAtupAThamAM samAvAtA bAdha thayA tethI keTalAka dhAtuvRttikAye temano pATha karatA nathI. 7. kuDi vaikalye / kSIta (pR.57) kuTi iti kauzikaduga kuNTati / kauzika ane durga bhvAdi gaNanA kuDine badale kuTi ema pATha kare che. mAdhAvR (pR.114 ) mAM A ja pramANe kauzikane durganA matano ullekha che. sAyaNe tyAM noMdhyuM che ke dhAtupAThamAM ahIM DAnta dhAtuonA pAThanuM prakaraNa cAle che mATe zAkaTAyana prakaraNanA anurodhathI kuDi dhAtune ja mAne che. daiva paranI puruSakAra vRtti (pR. 67) kuThIti kauzikadurgau / ema mata Ape che. kuDinuM kuNDati, kuTinaM kuNTati ane kuThinuM kuNThati rUpa thAya che. maitreya, kAtaMtrakAra, ane kAzakRtsna vaikalyanA arthamAM, kuDa dhAtu Ape che, cAndra jainendra zAkaTAyana ane hemacaMdra kuTa dhAtuno pATha kare che jyAre bopadeva kavimAM kuDa (pR. 26) kuTa (pR. 22) ane kuTha I 4
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17 * 208 (pR. 24) ema traNe Ape che evo saMbhava che ke puruSakAra vRttimAM kuTane badale kuTha vaMcAyuM hoya kAraNake hastapratamA Tane Thano goTALo thavAno saMbhava che." 8. muDi khaNDane / kSIta (pR. 57)-muTi iti kauzikadurgomuNTati / bhvAdigaNanA muDi khaNDane dhAtuno kauzika ane durga muTi pATha kahe che. mAdhAvR (pR. 113)mAM, dhA. pra. (pR. 26) ane lagabhaga badhA ja dhAtupAThamAM muDi ema dhAtu maLe che. daiva paranI puruSakAra vRtti (pR... 64)mAM muDi khaNDane-nA saMdarbhamAM zuThIti kauzikadurgau / zuNThati maLe che. temA muTine badale zuThi kadAca vaMcAyuM hoya tema kSItanA saMvAdo yudhiSThira mImAMsakanu mAnavu che. prakaraNanI dRSTie paNa zuThi ahIM baMdha besatuM nathI. 9. zuThi zoSaNe / zrIta (pR. 60)-enaM kauziko nAdhyeSTha / kSIrasvAmI jaNAve che ke bhvAdi gaNanA A dhAtuno kauzika pATha karato nathI ke ene svIkArato nathI. mAdhAvR (115)mAM, dhApra (pR. 28)mAM, puruSakAravRtti (pR. 63) ane kavi (pR. 25)mAM zuTha zoSaNe dhAtu Ape che. zuTha dhAtu paranI Avelo zuNThI (sUMTha) zabda pracalita che (mAdhAvR. pR 115). A dhAtuno pATha karavAnuM kema kauzike nA pADI haze teno khyAla Avato nathI. cAndra vyAkaraNamAM A dhAtuno pATha nathI. tene anusarIne kadAca Avo mata kauzike darzAvyo hoya. ___ 10. mepa repR lepa gatau / kSIta. (pR. 63)-hepR ca iti kauzikaH / ___mAdhAvR (pR. 117)mAM paNa uparyukta dhAtusUtranI vyAkhyAmAM Ama kauzikano nAma vagara nirdeza che : kvacit paDhyate hepR dhepR iti ca / A he dhAtunuM vartamAnakALa tR. puH ekavacana- rUpa hepate thAya che, A dhAtu koI dhAtupAThamA maLato nathI, te noMdhaq ghaTe. 11. barpha, rapha, raphi, arba, barba, karba, kharba, garba, dharba, zarSa, parva.... narba gatau / kSIta... (pR. 68) - a.tyAdau rephasthAne nakAraM kauziko manyate / mAdhAvR (pR. 125)mAM A ja mata bIjA zabdomAM maLe che. arbAdiyo nopadhA iti kauzikaH' ane kauzika bhvAdigaNanA A dhAtusUtranA arbathI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17 * 209 narba sudhInA bAre dhAtuone nopadha mAne che eTale ke temanuM svarUpa anba, banba, kanba, ema tharbu joIe. noMdhaq ghaTe ke mAtra kavi. (pR. 39)mA A dhAtuonA arba ane anba, barba-ba-ba, karba-kanba-ema bane rUpo ApyA ___A dhAtuonA saMdarbhamAM, ga. bA. palsulee ema jaNAvyuM che ke zAradAlipimAM ra ane na bane lagabhaga sarakhA vaMcAya che tethI lipi vAMcavAnA goTALAne lIdhe Ama banyuM haze. kavi. sivAyanA badhA ja dhAtupATha arba-barba ema pATha Ape che. 12. vana bhaNa dhaNa zabde / kSIta. (pR. 72) dhaNati / kauzikastu dantyAntamAha / kauzika A dhAtusUtramAMnA dhaNa zabde e bhvAdi gaNanA dhAtuno dhana ema pATha kare che. mAdhAvRmAM ane dhApramAM A dhAtuno nirdeza nathI. mAtra kAzakRtsna dhAtupATha (pR. 25)mAM dhana zabde maLe che jyAre bopadevanA kavi. (pR. 36)mAM dhan khe ema maLe che. kavi. paranI dhAtudIpikA TIkAmAM tenA dRSTAMta tarIke 'dhanati mRdaGgaH / ' ema paNa ApyuM che Ama kauzikane kAzakRtsna vyAkaraNanA kartA ane bopadeva banenuM samarthana maLI rahe che. 13. tsara chadmagatau / kSIta. (pR. 85)-tsama ityapIti kauzika:tsadmati / kauzike bhvAdi gaNanA dhAtu tsara ne badale tsama sUcavyo che ane tenuM vartamAnakALanuM rUpa tsadmati darzAvyuM che. koI dhAtupAThamAM A dhAtuno pATha maLato nathI. 14. kava zabde / kSIta. (pR. 103)- kazeti kauzikaH / kauzika ahIM kaza zabde no pATha kare che. 'kSIta'nA saMpAdaka yudhiSThira mImAMsaka noMdhe che ke ahIM zakArAnta dhAtuonA pAThamAM vacce kava dhAtu Ave che, te baMdhabesato nathI. prakaraNanA anurodha pramANe kaza dhAtu yogya che. 'mAdhA' ke 'dhApra'mAM A kaza zabdano pATha nathI. hemadhAtumAlA (pR. 52) ane kavi. (pR. 48)mAM kaza zabde maLe che. ga. bA. palsulenA mata pramANe A dhAtu pAchaLathI umerAyelo lAge che. kAraNake prAcIna dhAtupAThamAM A dhAtu maLato nathI.10 kazA (cAbUka) zabdane amarakoza (2-10-31) paranI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 17*210 'vyAkhyAsudhA' nAmanI TIkAmAM kaza zabde parathI vyutpanna karavAmAM Avyo che A kaza dhAtu adAdi kasa (kaza) gatizAsanayoH dhAtu karatAM judo che. 15. khanbhu vizvAse / (pR. 108 ) stranhu iti kauzika:- saMhate, USmAntaprastAvAt / bhvAdi gaNanA khanbhu ne badale sanhu dhAtuno pATha kare che A dhAtu mAtra kavi (pR. 56 ) Ape che ane tenA paranI TIkA dhAtudIpikAnA kartA durgAdAsa lakhe che : dhAturayaM kaizcina manyate / sAmAnya rIte moTayabhAganA dhAtupATho sambhu vizvAse ema A dhAtuno pATha Ape che. kauzikane A bAbatamA kavinA kartA bopadevanuM sabaLa samarthana maLI rahe che. - 16. kSaji gatidAnayoH / kSIta. (pR. 112) kSIra noMdhe che ke kSajeti kauzikaH / A ja pramANe mAdhAvR. (pR. 192) mAM paNa kauzikano A mata maLe che ke bhvAdi gaNanA A dhAtuno pATha kSaja thavo joIe. jo kSaji pATha karIe to idito num dhAtoH / (pA. 7. 1. 58 ) sUtrathI kSaJjate vartamAnakALanuM rUpa thAya ane jo kSaja karIe to kSajate ema rUpa thAya. bopadeva kavi. (pR. 18) mAM kSaji kSaja baMne Ape che. kauzike bhASA ke sAhityamAM kSajate vagaire evAM A dhAtunAM rUpo joyAM haze, tethI teo A sUcana kare che. 17. dAzR dAne / kSIta. (pR. 132) - dAyU dAna iti kauzikaH / bhvAdi gaNanA A dhAtuno pATha dAzR nahIM paNa dAya thavo joIe ema kauzika mAne che. dAzR hoya to vartamAnakALanuM rUpa dAzate thAya che ane dAya hoya to dAyate thAya che. mAdhAvRmAM kauzikanA A matano ullekha nathI. mAtra bopadevanA kavi (pR. 42 ) mAM dAyRJ dAne ema maLe che. 18. ziji avyakte zabde / kSIta. (pR. 179) ziji piji iti kauzikaH / piMkte piJjaraH / kauzika avyakta zabdanA artha darzAvatA dhAtu tarIke adAdigaNanA A ziji uparAMta pijine paNa A dhAtupAThamAM gaNAvavA icche che. mAdhAvR (pR. 335) mAM sAyaNa noMdhe che ayaM pijizca dvAvavyakte zabde' iti kAzyapaH / Ama kAzyapano mata paNa kauzika jevo ja che
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 17*211 ke A dhAtusUtramAM ziji sAthe pijino pATha thavo joIe. avyakta zabda e arthamAM piji dhAtu koI paNa dhAtupAThamAM maLato nathI. ga. bA. palsuleno A saMdabhAM evo mata che ke A dhAtu pramANamAM saheja pAchaLathI umerAyelo haze ke gabha nema paNa enI sAthe jyAre e umerAyo tyAre eno artha saMkaLAyelo na hato. " jAnta hovAthI tene ziji joDe mUkIne koIe eno artha avyakta zabda karyo, to tenA pachInA dhAtu pada samparke sAthe ene sAMkaLIne anyae samparke ke samparcane artha karyo to keTalAke piMgalaH piMgalakaH jevA zabdono mULa dhAtu kalpIne eno artha 'varNa' karyo, ane amuka vaiyAkaraNoe piJjula: (ghAsano pULo) sAdhe eno meLa besADIne teno artha 'avayava' paNa karyo. bopadevanA kavi. (pR. 28) mAM pijano artha varNapUjayoH ema maLe che, jenuM eka pAThAMtara varNakUjayoH maLe che ane kUjano artha avyakta zabda ja thAya che. kauzika ane kAzyapa pijino artha 'avyakta zabda' kare che, jenuM vartamAnakALanaM rUpa piMkte thAya che. gujarAtI bhASAmA rU ne piMjavuM, rUnuM piMjaNa vagaire zabdo vaparAya che ane temano A pija dhAtu sAthai saMbaMdha kadAca darzAvI zakAya. (pR. 180 ) - puci iti kauzika: 19. pRcI samparka I kSIta. pRGkate / mAdhAvRmAM (pR. 336 ) mAM adAdi gaNanA A dhAtusUtranA saMdarbhamAM sAyaNe noMdhyuM che ke idittRtIyAntaH iti kauzikaH / eTale artha evo thayo ke kauzika pRcIne badale pUji pATha Ape che. kSItamAM A bAbata koI carcA nathI, paNa sAyaNe spaSTa kayuM che ke sampRcAdi sUtra ( 3. 2. 142) mAM kAzikAvRtti' mAM spaSTa lakhyuM che ke 'pRcI samparke' iti rudhAdirgRhyate na tvadAdiH / tethI pRcI e svarUpa barAbara che, vaLI uNAdivRttimAM parjanyaH zabdanI vyutpatti 'arjeH parja vA' e dhAtuthI anyaH pratyaya lagADIne karavAmAM AvI che (uNAdivRttimAM parjanya: 3-8-6 sUtra ja che ne siddhAMtakaumudImAM pRSu secane parathI tenI vyutpatti karavAmAM AvI che). A uparAMta zAkaTAyana paNa pRcai samparcane / sUtra Ape che. tethI pRcI ja barAbara che ane pUji e dhAtunuM svarUpa ayukta che tema sAyaNa dalIla kare che dhApra (pR. 79 ) mAM ane kAzakRtstra (pR. 126 ) mAM pUjI che, kavi. mAM pRcI (pR. 17) ane
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17 * 212 pRji (pR. 20)- e bane saMparkanA arthamAM ApyA che. puruSakAra vRtti (pR. 46)mAM sudhAkarano mata maLe cha : atra bhUvAdi sUtre sudhAkaraH - pRci iti dramiDAH, veti nandisvAmI / ___ Ama kauzikanA pRci e dhAtu svarUpane dramiDAno ne jainendra vyAkaraNanA vRttikAra nandisvAmInuM samarthana maLI rahe che.. to pUji e rUpane kavi.nA kartA bopadevatuM samarthana maLI rahe che. 20. bila bhedane / kSIta. (pR. 298) bhila iti kauzika:-bhelayati bhelaH bhilmam / kauzika curAdi dhAtu bilane badale bhila ema A dhAtuno pATha kare che. kavi. (pR. 45)mAM Avo pATha maLe che te sivAya badhA dhAtupAThamA bila bhedane ema ja maLe che. kSIta.nA saMpAdake noMdhyu che ke nirukta 1. 20mAM bilma bhilmaM bhAsanamiti vA maLe che.12 TIkAkAra durge A bhilmam no artha vedAnAM bhedanam / bhedo vyAsaH / ema Apyo che paNa enA mULa dhAtuno nirdeza karyo nathI. paNa bhilmam nA artha jotAM bhila bhedane e eno mULa dhAtu hovo joie. gujarAtI zabda bhelANano mULa dhAtu paNa kadAca bhila hovAnuM anumAna thaI zake. ___21. vyaya kSaye / kSIta (pR. 301)-vyapa vyaya iti kauzikaH / kauzika 'kSaya'nA arthamAM curAdi gaNanA vyaya kSaye-e dhAtu uparAMta vyapa no paNa pATha kare che. A vyapa kSaye e dhAtu mAtra kavi. (pR. 38)mAM maLe che. 22. cuSira vizabdane / kSIta. (pR. 313).... dhuSa vizabdane iti kauzikaH / kauzika curAdi gaNanA dhAtu ghuSir no ghuSa ema pATha kare che. ghuSira pATha karIe to irito vA (pA. 3. 1. 57) sUtrathI luG eTale ke adyatanakALanAM rUpomAM aG vikaraNa pratyaya vikalpe thAya. vaLI kSIrasvAmI jaNAve che ke iritvamanityaNyantatve liGgam / eTale ke ir anubandha anitya Nyantatvane darzAve che. tethI ghuSir nA luG mAM traNa rUpo thAya che : ajUghuSat aghuSat aghoSIt / jo 'i' anubandha vinAnA 'ghuSa'no pATha, kauzikanA mata pramANe karIe to 'irito vA / ' lAgu na paDe ane tethI adyatana 'ajUdhuSat adhuSat' - e pramANe rUpa thAya. kauzike
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17. 213 A dhAtunAM adyatanakALamAM amuka ja rUpo prayojAtAM joyAM hoya tethI teo 'ghuSa' e pAThano Agraha rAkhe che ema bane. lagabhaga pANinIya paraMparAnA badhA dhAtupAThamAM 'curAdi' gaNamAM A dhAtuno pATha 'ghuSira' maLe che. A dhAtuno artha 'avizabdana' ke 'vizabdana' te vize vaiyAkaraNomAM matabheda pravarte che. paNa te bAbatamAM kauzika kSIrasvAmI sAthe sahamata che tethI tenI carcA asthAne che. 23. luTa viloDane / mAdhAva (pR. 111).....etadAdayaH pAThatyantASTavargatRtIyAntAM iti kauzikakAzyapanandidramiDAH / mAdhAvRmAM noMdhAyelo kauzikano A eka ja mata evo che ke je 'kSIta.'mAM nathI. sAyaNa vadhArAmAM noMdhe che ke te cAsmAdanantare piTahaTI ca peTuH / A parathI jaNAya che ke temaNe luTa pachI tarata piTa ane haTano pATha ko haze. ane luTa, piTa, haTa, viTa biTa (bemAMthI ekano pATha haze) iTa, kiTa, kaTI-A sAteka dhAtuo pachI tarata paThano pATha karyo haze. kauzika ; tenA jevo ja eka aprasiddha vaiyAkaraNa kAzyapa (vRttikAra ?) jainendra vyAkaraNanA kartA nandisvAmI ane dramiDa vaiyAkaraNo A dhAtuono yantane badale DAnta pATha kare che. A dhAtuomAthI mAtra viTa Akroze dhAtuno 'viDa Akroze' ema 'DAnta' pATha dhApra. (pR. 26) ane haimadhAtumAlA (pR. 31)mAM ane kavi (pR. 27)mAM maLe che. kSIta. (pR. 56)mA 'luTa viloDane / ' sUtranI vRttimA 'luDa iti dramiDAH' ema nirdeza maLe che. sAyaNe e paNa noMdhyu cha ke bhUsUtre sudhAkara:- lula viloDane iti lAnto'yaM dRzyate, loladabhujAkAra bRhattaraMgam... / (3. 72) iti mAghaH / DalayorekatvasmaraNam iti pratividheyam / __mAdhAvR mAM maLato sudhAkarano A ja mata puruSakAra vRtti(pR. 58)mAM maLe che. sudhAkaranA Da ane la ne eka mAnavAnA vidhAna parathI anumAna thaI zake ke te paNa kadAca luDa ne mULa dhAtu mAnavAno mata dharAvatA hoya. ema na hoya to paNa kauzikane nandisvAmI ane dramiDonuM samarthana to maLI ja rahe che. ___uparyukta vRttigraMthomAM kauzikanA judA judA dhAtuo vizenA kula 23 mata che, jemAMnA 22 (naM 1-22) 'kSIta'mAM che. mAdhAvRmAM kauzikanA nAmathI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17 * 214 apAyelA 7mAMthI 6 mata (naM. 3, 5, 7, 11, 16, 19) kSItamAM maLe che jyAre 4 (naM. 1, 4, 10, 18) mata evA che ke jemAM kauzika, nAma nathI, paNa kSItamAM te kauzikane nAme che. 'kSIta'mAM maLatA bAkInA 12 mata (naM. 2, 6. 8, 9, 12, 13, 14, 15, 17, 20, 21, 22)mAdhAvRmAM maLatA nathI. ___ 'daiva' paranI 'puruSakAra' vRttimA je traNa mata kauzikanA nAme maLe che, te to 'kSIta'mAM noMdhAyelA che. Ama kauzikanA dhAtuo vizenA A mato sAcavavAnuM zreya kSIrasvAmIne phALe jAya che. temanA A matono abhyAsa karatAM evaM cokkasa lAge che ke temaNe pANinIya dhAtupATha para saLaMga vRtti lakhI haze. teo pANinIya paraMparA uparAMta emanA samayamA vidyamAna bIjI vyAkaraNaparaMparAothI sArI rIte paricita jaNAya che. temanA amuka mata kAtaMtra vyAkaraNanA TIkAkAra durga (isanI AThamI sadI) sAthe to koI mata cAndra vyAkaraNakAra sAthe to amuka bhata jainendra vyAkaraNanA TIkAkAra nandIsvAmI ane dramiDo sAthe maLatA Ave che. dhAtuonA svarUpo mATenAM temanAM sUcano ziSTa saMskRta sAhitya uparAMta vaidika sAhitya para AdhArita jaNAya che. prAkRta bhASAnI asarane lIdhe badalAI gayelA dhAtuonA mULa svarUpane temaNe sUcavyAM che. keTalAka dhAtuonA DAnta pAThane yanta sUcavavAmAM teo durgane anusaratA jaNAya che. dhAtuonA svarUpo vizeno temano abhigama maulika jaNAya che. dhAtuonA artha bAbatanAM paNa temaNe maulika vicAraNA darzAvI che. lipivAMcana doSane lIdhe badalAI gayelA dhAtunA mULa artha tarapha dhyAna doyuM che. ___ emaNe sUcavelA navA dhAtuomAthI keTalAka dhAtu evA che ke koI dhAtupAThamAM maLatA nathI. eno artha e nathI thato ke e dhAtuo pramANabhUta nathI. agiyAramI sadInIye pahelAM thaI gayelA A vaiyAkaraNa samakSa evaM sAhitya vidyamAna haze ke jemAM A dhAtuo prayojAyA haze. e sAhitya atyAre lupta thaI gayuM hovAthI * a e dhAtuo prayojAyA hovA- koI pramANa maLe nahIM ema banI zake.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 17*215 A badhA parathI spaSTa thAya che ke kauzike pANinIya dhAtupAThano sAMgopAMga abhyAsa karIne potAnI vRttimAM dhAtusUtro aMgenA mahattvanAM sUcano karyA hatA. temanA dhAtuonA svarUpa ane artha bAbatanA valaNane temaja amuka dhAtuo vadhAravAnA abhiprAyane sabaLa samarthana maLe tevA prayogo maLI AvavAnI AzA rAkhIe, kAraNake puruSakAranA zabdomAM joIe to vyAkaraNamA prayoga ja mukhya che : pAThA vyAkhyAzca dhAtUnAM dRzyante svairiNaH bhagavAMstAnavasthApayet prayoga eva pAdaTIpa 1. yudhiSThira mImAMsaka - saMskRta vyAkaraNazAstrakA itihAsa, bhA. 2 ( bahAlagaDha, hariyANA), saM. 2041) pR. 91 2. yudhiSThira mImAMsaka, kSIrataraMgiNe, pR. 20, pA.TI.6 3. G. B. Palsule, The Sanskrit Dhatupathas, (Deccan College, Poona, 1961), p. 211 4. G. B. Palsule, A concordance of Sanskrit Dhatupathas (Deccan College Poona 1955 ) p. 168. 4. G. B. Palsule, Op. Cit, p. 132. 6. G. B. Palsule, The Sanskrit Dhatupathas, pp 243-245. 7. yudhiSThira mImAMsaka, daivam puruSakAravArttikam, pR. 64, pATI 8. 8. G. B. Palsule, The Sanskrit Dhatupathas, p. 238. 9. G. B. Palsule, Ibid, p. 221. 10. G. B. Palsule, fbid, p. 234. 11. G. B. Palsule, Ibid, p. 150. 12. yudhiSThira mImAMsaka, kSIrataraMgiNI, pR. 298. pA.TI. 3. kvacit / pathi || (pR. 12)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi. kSIta dhApra anusaMdhAna-17 . 216 saMkSepasUci uNAdisUtra bopadeva racita kavikalpadruma (dhAtupATha) kSIrataraMgiNI dhAtupradIpa mAdhavIyA dhAtuvRtti mAdhAvR saMdarbha graMthonI sUci 1. ke. jI. oka (saM)kSIrasvAmIkRta amarakozaTIkA amarakozodghATana, pUnA, prathamAvRtti, 1913. 2. paM zivadatta dAdhimatha (saM) bhAnujI dIkSita kRta amarakozaTIkA, vyAkhyAsudhA, dillI, dvitIya saMskaraNam, 1995. 3. paM. Azubodha vidyAbhUSaNa (saM) kavikalpaguma-dhAtudIpikATIkA, prathama saMskaraNam, 1980, kalakattA. 4. yudhiSThira mImAMsaka (saM) kAzakRtsna dhAtuvyAkhyAnam, vArANasI, saM. 2022. 5. yudhiSThira mImAMsaka (saM) kSIrataraMgiNI, ajamera, dvitIyAvRtti, saM. 2016. 6. yudhiSThira mImAMsaka (saM) daiva-puruSakAravAttikam, ajamera, prathamAvRtti, saM. 2016. 7. yudhiSThira mImAMsaka (saM) dhAtupradIpa, bahAlagaDha, prathamAvRtti, 1986. 8. paMDita zivadatta zarmA (saM) nirutama, muMbaI, saMvata 1982. 9. zAstrI dvArakAdAsa, mAdhavIyA dhAtuvRttiH, vArANasI, dvitIyAvRtti, 1983. 10. muni guNavijaya : haima dhAtumAlA, ahamadAbAda, prathamAvRtti, 1927. 88. Theodor Autrecht (Ed.) The commentary on the Unadi Satras, Bonn, 1859 A.D. 12. G. B. Palsule, Kavikalpadruma, Poona, 1954. 83. G. B. Palsule, A Concordance of Sanskrit Dhatupathas, Poona, 1955. 88. G. B. Palsule, The Sanskrit Dhatupathas, Poona, 1961. 15.K. V. Abhyankar, A Dictionary of Sanskrit Grammar, Baroda, Third Edi tion, 1986.