Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAbhigama sUtra zrI prakAza sAlecA jIvAjIvAbhigama meM jIva evaM ajIva ke saMbaMdha meM vivecana huA hai| isakI nau pratipattiyoM meM jIva viSayaka vivecana hI mukhya haiM, ajIva kI carcA nyUna hai| jIva ke vibhinna prakAroM kA vivecana karane ke sAtha isameM jambUdvIpa, vimAna, parvata Adi khagola--bhUgola viSayaka jAnakArI kA bhI samAveza hai| jIvajagata ke vizeSa adhyayana ke lie yaha sUtra vizeSa upayogI hai| saMskRta (jainadarzana) meM ema. e. evaM variSTha svAdhyAyI zrI prakAza jI sAlecA ne jIvAjIvAbhigama sUtra kA saMkSepa meM paricaya diyA hai| - sampAdaka jIvAjIvAbhigama sUtra meM ajIva tattva kA saMkSepa meM tathA jIva tattva kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| jIva evaM ajIva tattva kA varNana karane ke kAraNa isa sUtra kA nAma jIvAjIvAbhigama hai, jIvatattva ke varNana kI mukhyatA hone se isakA apara nAma jIvAbhigama bhI hai I isake adhyayana se jIva evaM ajIva tattva kI sampUrNa jAnakArI ho sakatI hai| bhagavAna mahAvIra ne spaSTa kiyA ki jo jIva va ajIva tattva ko nahIM jAnatA vaha mokSamArga ko kaise samajha skegaa| sAdhaka ko sarvaprathama jIva va ajIva tattva kA jJAna karanA Avazyaka mAnA gayA hai| isI ko jaina darzana meM bheda - vijJAna kA nAma diyA gayA hai| jIva evaM ajIva kI bhinnatA kA bodha prApta kiye binA jIva kA mokSa saMbhava nahIM hai| isa dRSTikoNa se sAdhaka ke liye jIvAjIvAbhigama sUtra kA adhyayana karanA Avazyaka evaM mahattvapUrNa hai| vartamAna caubIsI ke aMtima tIrthaMkara prabhu mahAvIra evaM indrabhUti gautama ke bIca praznottara ke rUpa meM jIva ajIva ke bheda-prabhedoM para vizada carcA huii| usI carcA ko AcAryoM ne jIvAjIvAbhigama nAmaka sUtra meM pratiSThApita kiyA hai / jIvAjIvAbhigama sUtra kI viSaya vastu prastuta Agama meM nau pratipattiyA~ ( prakaraNa) haiN| prathama pratipatti meM jIvAbhigama aura ajIvAbhigama kA vivecana kiyA gayA hai| abhigama kA zAbdika artha pariccheda athavA jJAna hai| jaina darzana meM nau tattva mAnya haiM- jIva, ajIva, puNya, pApa, Anava bandha, saMvara, nirjarA aura mokss| inameM do tattva mukhya mAnya haiM- jIva va ajIva / zeSa sAta tattva ina donoM tattvoM ke sammilana va viyoga kI pariNati mAtra haiN| isI kAraNa prabhu mahAvIra ne sAdhaka evaM zrAvaka ko navatattva kI sampUrNa jAnakArI karane kI AjJA pradAna kI hai| navatattva kA jJAtA hI sAdhanA ke kSetra meM apane caraNa bar3hA sakatA hai| saMsAra ke anya Astika darzanoM ne bhI isa prakAra do mUlabhUta tattvoM ko svIkAra kiyA hai| vedAnta darzana ne ina do tatvoM ko brahma aura mAyA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| sAMkhya darzana ne puruSa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1262, - jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka aura prakRti ke rUpa meM evaM bauddhoM ne vijJAnaghana aura vAsanA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| vaidika darzana ne Atma-tattva va bhautika tattva ke rUpa meM isI bAta ko mAnyatA pradAna kI hai| ata: isa AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki Astika darzanoM ke mUla meM bhI AtmavAda ko svIkAra kiyA gayA hai| vizeSakara jaina darzana ne Atma-tattva kA bahuta hI sUkSmatA ke sAtha vistRta vivecana kiyA hai! jaina cintana dhArA kA prArambha hI Atma tattva se hotA hai aura anta mokSa meM ! gyAraha aMgoM meM prathama aMga AcArAMga sUtra kA Arambha bhI Atma-jijJAsA se huA hai| usake Adi vAkya meM hI kahA gayA hai- saMsArastha aneka jIvoM ko yaha jJAna nahIM hotA hai ki unako AtmA kisa dizA se AI hai aura kahA~ jAyegI, ve yaha bhI nahIM jAnate ki unakI AtmA janmantara meM saMcaraNa karane vAlI hai yA nahIM, maiM pUrvajanma meM kauna thA aura yahA~ se marakara dUsare janma meM kyA hoU~gA, yaha bhI ve nahIM jAnate haiN| isa prakAra kI Atma jijJAsA se hI dharma aura darzana kA udgama huA hai| ata: jaina darzana dvArA mAnya nava tattvoM meM prathama tatva jIva evaM antima tanva mokSa hai| bIca ke sAna tattvoM kA nirmANa ina do tattvoM ke vibhAva va sadbhAva meM hotA hai| sukha dene vAlA pudgala samUha puNya tattva hai| duHkha dene vAlA aura jJAnAdi para AvaraNa karane vAlA pApa tattva hai| AtmA kI malina pravRtti Asrava hai| isa malina pravRtti ko rokanA saMvara hai. karma ke AvaraNa kA AMzika kSINa honA nirjasa hai| karmapuTgaloM kA AtmA ke sAtha baMdhanA baMdhatattva hai| karma ke AvaraNoM kA sarvathA kSINa ho jAnA mokSa hai| prathama pratipatti tIrthaMkara paramAtmA ke pravacana ke anusAra hI sthavira bhagavantoM ne jIvAbhigama va ajIvAbhigama kI racanA kI hai arthAt prajJApanA kI hai: alpa vivecana hone ke kAraNa pahale ajIvAbhigama kA kathana kiyA gayA hai| ajIvAbhigama do prakAra kA kahA gayA hai- rUpI ajIvAbhigama evaM arUpI ajiivaabhigm| arUpI ajIvAbhigama ke dasa bheda batAye gaye haiN| dharmAstikAya ke skandha, deza, pradeza; adharmAstikAya ke skaMdha, deza, pradeza, AkAzAstikAya ke skandha, deza, pradeza aura dasavA~ kaal| . jaina darzana ke anusAra jIva aura pudgala ko gati karAne meM dharmAstikAya evaM jIva va pudgala ko sthiti pradAna karane meM adharmAstikAya sahAyaka hai| AkAza aura kAla ko anya dArzanikoM ne svIkAra kiyA hai. parantu dharmAstikAya aura adharmAstikAya ko jaina darzana ke sivAya kisI ne bhI nahIM mAnA hai| jaina siddhAnta ko apanI yaha sarvathA maulika avadhAraNA hai| isa avadhAraNA ke pIche pramANa va yukti kA sudRDha AdhAra hai| jainAcAryoM ne pramANoM se siddha kiyA hai ki loka-aloka kI vyavasthA ke lie koI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAbhigama sUtra 263 niyAmaka tattva honA caahie| pudgala va jIva gatizIla hai| ina donoM dravyoM kI gati loka meM hI hotI hai, aloka meM nahIM hotii| yahI kAraNa hai ki saMsAra se mukta jIva loka ke agrabhAga siddhazilA para jAkara rUka jAte haiM, kyoMki Age dharmAstikAya kA kSetra nahIM hai| jIva kI gati meM sahAyaka dharmAstikAya kA kSetra lokapramANa mAnA gayA hai| ataH kahA jA sakatA hai ki yadi dharmAstikAya evaM adharmAstikAya nahIM hote to loka kI vyavasthA chinnabhinna ho jAtI, ata: jaina dArzanikoM ne gati-niyAmaka tatva ke rUpa meM dharmAstikAya ko, sthiti niyAmaka tattva ke rUpa meM adharmAstikAya kI sattA ko svIkAra kiyA hai| AkAza dravya zeSa sabhI dravyoM ko Azraya detA hai, sthAna pradAna karatA hai, avakAza detA hai| AkAza kI sattA to saba darzanoM ne mAnI hai| yadi AkAza nahIM hotA to jova va pudgala kahA~ rahate ? dharmAstikAya, adharmAstikAya kahA~ vyApta hote ? kAla kahA~ vartatA, pudgala kA raMgamaMca kahA~ banatA? kAla aupacArika dravya hai / nizcaya naya kI dRSTi se kAla, jIva aura ajIva kI paryAya hai| vyavahAra naya kI dRSTi se vaha dravya hai, vartanA Adi isake upakAra hone se kAla upakAraka hai ataH vaha dravya hai / padArthoM kI sthiti maryAdA ke liye jisakA vyavahAra hotA hai, use kAla mAnA gayA hai| isake pazcAt prastuta grantha meM rUpI ajIvAbhigama cAra prakAra kA batAyA gayA hai-- skandha, deza, pradeza aura paramANu / inako saMkSepa meM pA~ca prakAra kA bhI kahA gayA hai- 1. varNa pariNata 2. gandha pariNata 3. rasa pariNata 4. sparza pariNata aura 5. saMsthAna prinnt| yaha rUpI ajIva kA kathana huaa| isake sAtha hI ajIvAbhigama kA kathana bhI pUrNa huA / jIvAbhigama para vicAra karate hue ziSya prazna karatA hai ki jIvAbhigama kitane prakAra kA hotA hai? prazna ke uttara meM AcArya pharamAte haiMjIvAbhigama do prakAra kA hotA hai 1. saMsAra samApannaka 2. asaMsAra samApannaka / saMsAra samApannaka arthAt saMsAravartI jIvoM kA jJAna aura asaMsAra samApannaka arthAt saMsAramukta jIvoM kA jJAna / saMsAra kA artha nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva bhavoM meM bhramaNa karanA hai| jo jIva ukta cAra prakAra ke bhavoM meM bhramaNa kara rahe haiM ve saMsAra samApannaka jIva haiM aura jo jIva isa bhava-bhramaNa se chUTakara mokSa ko prApta ho cuke haiM ve asaMsAra samApannaka jIva haiM / asaMsAra samApannaka jIva do prakAra kahe gaye haiM . 1. anantara siddha 2. parampara siddha / siddhatva ke prathama samaya meM vidyamAna siddha anantara siddha haiM, arthAt unake siddhatva meM samaya kA antara nahIM hai| paramparasiddha ve haiM jinheM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 264 ... jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAka siddha hue do tIna yAvat ananta samaya ho cukA hai| anantara siddhoM ke tIrtha, atIrtha Adi 15 prakAra kahe gaye haiM tathA parampara siddha ke bhI aneka prakAra kahe gaye haiN| yathA- 1. prathama samaya siddha, 2. dvitIya samaya siddha 3. tRtIya samaya siddha yAvat asaMkhyAta samaya siddha aura ananta samaya siddh| saMsAravartI jIvoM ke prakAra ke saMbaMdha meM nau pratipatniyA~ batAI gaI hai| pratipatti kA artha hai pratipAdana, kathana / isa saMbaMdha meM nau prakAra ke pratipAdana jo AcArya saMsAravartI jIvoM ko do prakAra kA kahate haiM ve hI AcArya anya vivakSA se saMsAravartI jIva ke tIna prakAra bhI kahate haiN| anya vivakSA se cAra prakAra bhI kahate haiM, yAvat anya vivakSA se dasa prakAra bhI kahate haiN| vivakSA ke bheda se kathanoM meM bheda hotA hai kintu unameM virodha nahIM hotaa| saMsAra samApannaka jIvoM ke bheda batAne vAlI nau pratipattiyoM meM se prathama pratipatti kA nirUpaNa karate hue isa sUtra meM kahA gayA hai ki saMsAravartI jIva bhI do prakAra ke haiM- trasa aura sthaavr| dvitIya pratipatti dvitIya pratipatti meM saMsAra-samApannaka jIvoM ke tIna bheda batAye gaye haiM- 1. strI, 2. puruSa 3. npuNsk| tRtIya pratipatti tRtIya pratipatti meM saMsAra-samApannaka jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiM- 1. nairayika 2. tiryaMca yonika 3. manuSya 4 deva nairayika sAta prakAra ke kahe gaye haiM, yathA- prathama pRthvI nairayika dvitIya pRthvI nairayika, tRtIya pRthvI nairayika, caturtha pRthvI nairayika, paMcama pRthvI nairayika, SaSTha pRthvI nairayika aura saptama pRthvI nairyik| isa pratipatti meM sAta nArakoM evaM unake gotroM kA varNana kiyA gayA hai| nairayika jIvoM unake nivAsa rUpa naraka bhUmiyoM ke nAma, gotra, vistAra Adi kyA aura kitane haiM isa prakAra naraka bhUmiyoM aura kArakoM ke viSaya meM vividha jAnakArI pradAna ke gaI hai| tiryak yonika jIva pA~ca prakAra ke kahe gaye hai- ekendriya tiryaka yonika, dvIndriya tiryakyonika, baundriya tiryakyonika, caturindrira tiryakyonika, paMcendriya tirykyonik| ekendriya ke pA~ca bheda batAye gare hai--pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vnsptikaay| dvIndriya trIndriya evaM caturindriya ko vikaledriya kahA gayA hai| paMcendriya ke do bheTa kiye gaye haiM- paryApta evaM apryaapt|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAbhigama sUtra 265 paMcendriya tiryak yonika tIna prakAra ke haiM- 1. jalacara 2. sthalacara 3. khecara / parisarpa sthalacara ke do bheTa batAye gaye haiM-- 1. uraparisarpa 2. bhujaparisarpa / manuSya ke do prakAra kahe gaye haiM-- 1. sammUrcchima manuSya 2. garbhavyutkrAntika manuSya / sammUrcchima manuSya 14 azuci sthAnoM para paidA hote hai| garbhaja manuSya tIna prakAra ke kahe gaye hai- 1. karmabhUmika 2.. akarmabhUmika aura 3 antadrUpaja / deva cAra prakAra ke kahe gaye haiM- 1. bhavanavAsI 2. vANavyantara 3. jyotiSka 4. vaimAnika / caturtha pratipatti caturtha paripati meM jIva pA~ca prakAra ke kahe gaye haiM- 1. ekendriya 2. drIndriya 3 trIndriya 4 caturindriya 5. paMcendriya / paMcama pratipatti paMcama pratipatti meM saMsAra samApannaka jIva chaha prakAra ke kahe gaye haiM1. pRthvIkAyika 2 apakAyika 3 tejaskAyika 4 vAyukAyika 5. vanaspatikAyika 6 trasakAyika SaSTha pratipatti SaSTha pratipatti meM saMsAra - samApannaka jIva sAta prakAra ke haiM - 1. nairayika 2. tithaMca 3 tirazcI (tiryak strI) 4. manuSya 5 mAnuSI 6. deva 7. devI / saptama pratipatti saptama pratipatti meM saMsAra samApannaka jIvoM ke ATha prakAra kahe gaye haiN| unake anusAra ye ATha prakAra isa taraha hai 1. prathama samaya nairayika 2. aprathama samaya nairayika 3. prathama samaya tiryak yonika 4. aprathama samaya tiryakyonika 5 prathama samaya manuSya 6. aprathama samaya manuSya 7 prathama samaya deva 8 aprathama samaya deva | aSTama pratipatti . aSTama pratipati meM saMsAra samApannaka jIvoM ke nau bheda kahe gaye haiM1. pRthvIkAyika 2 apkAyika 3 tejaskAyika 4 vAyukAyika 5. vanaspatikAyika 6. dvIndriya 7 trIndriya 8 caturindriya 9. paMcendriya | navama pratipatti navama pratipatti meM saMsAra - samApanna jIvoM ke dasa prakAra kahe gaye haiM1. prathama samaya ekendriya 2. aprathama samaya ekendriya 3 prathama samaya dvIndriya 4. aprathama samaya hIndriya 5. prathama samaya trIndriya 6 aprathama samaya trIndriya 7. prathama samaya caturindriya 8 aprathama samaya caturindriya 9 prathama samaya paMcendriya 10. aprathama samaya paMcendriya /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSADhaka jaise saMsAra - samApannaka jIvoM ke viSaya meM nau pratipattiyA~ kahIM gaI haiM vaise hI sarvajIva ke viSaya meM bhI nau pratipattiyA~ kahI gaI hai| sarvajIva meM saMsArI aura mukta donoM prakAra ke jIvoM kA samAveza hotA hai / ataeva ina nau pratipattiyoM meM saba prakAra ke jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| ve nau pratipattiyA~ isa prakAra haiM 1. sarvajIva do prakAra ke kahe gaye haiM- 1. siddha 2. asiddha 2. saba jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiM- 1. samyagdRSTi 2 mithyAdRSTi 3. manoyogI 2 vacanayogI 3. samyagmithyA dRSTi | 3. saba jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiM - 1. kAyayogI 4. ayogI / 4. saba jIva pA~ca prakAra ke kahe gaye haiM- 1. nairayika 2 tiryaMca 3. manuSya 4. deva 5. siddha 5. saba jIva cha: prakAra ke kahe gaye hai- 1. audArika zarIrI 2. vaikriya zarIrI 3. AhAraka zarIrI 4. tejasa zarIrI 5. kArmaNa zarIrI 6. azarIrI / 6. saba jIva sAta prakAra ke kahe gaye haiM- 1. pRthvIkAyika 2. apkAdhika 3. tejaskAyika 4. vAyukAyika 5. vanaspatikAyika 6. sakAyika 7. akAyika | 7. saba jIva ATha prakAra ke kahe gaye hai- 1. matijJAnI 2 zrutajJAnI 3. avadhijJAnI 4. manaH paryavajJAnI 5. kevalajJAnI 6. mati ajJAnI 7. zrutaajJAnI 8. vibhaMgajJAnI / 8. saba jIva nau prakAra ke kahe gaye haiM- 1. ekendriya 2. dvIndriya 3 trIndriya 4. caturindriya 5. nairayika 6 tiryaca 7. manuSya 8. deva 9. siddha 9. saba jIva dasa prakAra ke kahe gaye haiM- 1. pRthvIkAyika 2 apakAyika 3. tejaskAyika 4. vAyukAyika 5. vanaspatikAyika 6 dvIndriya 7. trIndriya 8. caturindriya 9. paMcendriya 10. atIndriya / jaina tattva jJAna pradhAnatayA AtmavAdI hai| jIva yA AtmA isakA keMndra bindu hai| ataeva yaha kahA jA sakatA hai ki jaina tattva jJAna kA mUla Atmadravya (jIva ) hai| usakA Arambha Atma-vicAra se hotA hai tathA mokSa usakI antima pariNati hai| isa jIvAjIvAbhigama sUtra meM usI Atma dravya kI arthAt jIva kI vistAra ke sAtha carcA kI gaI hai| ataeva yaha jIvAbhigama kahA jAtA hai| abhigama kA artha hai jnyaan| jisake dvArA jIva ajIba kA jJAna vijJAna ho vaha jIvAjIvAbhigama haiN| ajIva tattva kA sAmAnya ullekha karane ke bAda sampUrNa paricaya jIva tattva ko lekara diyA gayA hai| uparyukta varNita nau pratipattiyoM ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAbhigama sUtra 2671 rAga-dveSAdi vibhAva pariNatiyoM se pariNata yaha jIva saMsAra meM kaisI-kaisI avasthAoM kA, kina-kina rUpoM kA, kina-kina yoniyoM meM janma maraNa Adi kA anubhava karatA hai, isa prakAra ke viSayoM kA ullekha ina nau pratipattiyoM meM kiyA gayA hai| __ isa prakAra yaha sUtra aura isakI viSayavastu jIva ke saMbaMdha meM vistRta jAnakArI detI hai| ataeva isakA jIvAbhigama nAma sArthaka hai| yaha Agama jaina tattvajJAna kA mahatvapUrNa aMga hai! prastuta sUtra kA mUla pramANa 4750 (cAra hajAra sAta sau pacAsa) zloka granthAna hai| isa para AcArya malayagiri ne 14000 (caudaha hajAra) granthAna-pramANa vRtti likhakara isa gambhIra Agama ke marma ko prakaTa kiyA hai| vRttikAra ne apane buddhi vaibhava se Agama ke marma ko hama sAdhAraNa logoM ke liye ujAgara kara hameM bahuta upakRta kiyA hai| isa Agama kA adhyayana karane se hameM jIva-ajIva tattva kA jJAna hone se hama AtmA va zarIra kI bhinnatA kA bodha prApta karate hue apane carama va parama lakSya mokSa ko prApta kara sakate haiN| ata: yaha Agama hamAre liye upayogI hai| - 295, prathama 'e' ror3a, saradArapurA, jodhapura