Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
જીવ અને પંચ પરમેષ્ઠી
પરમેષ્ઠીના અથ
પ્રશ્ન : પરમેષ્ઠી કાને કહે છે?
ઉત્તર : જે વા પરમ અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપમાં સમભાવમાં જ઼િન' એટલે અવસ્થિત છે, તેએ જ પરમેથ્રી કહેવાય છે.
.
પ્રશ્ન ઃ પરમેષ્ઠી અને એમનાથી જુદા જીવા વચ્ચે ફેર છે ? ઉત્તર : ફર આધ્યાત્મિક વિકાસના હોવા અને ન હેાવાના છે. જેઓએ આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધ્યેા છે અને નિર્મૂળ આત્મશક્તિ મેળવી છે તે પરમેષ્ઠી ગણાય છે. અને જેની આત્મશક્તિમાં મેલ છે તે એમનાથી જુદા છે.
પ્રશ્ન ઃ જેઓ અત્યારે પરમેષ્ઠી નથી, શું તે પણ સાધના દ્વારા આત્માને નિર્મળ કરીને એવા થઈ શકે છે?
ઉત્તર : જરૂર.
પ્રશ્ન : તો પછી જે પરમેષ્ઠી નથી અને જે પરમેથ્રી બન્યા છે, એ અન્ને વચ્ચે શક્તિની અપેક્ષાએ શેા ફરક સમજવે ? ઉત્તર : કંઈ નહી. ફક ફક્ત શક્તિઓના પ્રગટ થવા અને નહીં થવાનેા છે. એકમાં આત્મશક્તિનું વિશુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ થયું છે, બીજામાં એ પ્રગટ થયું નથી.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ અને પંચ પરમેષ્ઠી
૧૭૪ છવ સંબંધી કેટલીક વિચારણા જીવનું સામાન્ય લક્ષણ
પ્રશ્ન : જે મૂળમાં બધા જ સમાન જ છે, તે એ બધાનું સામાન્ય સ્વરૂપ (લક્ષણ) શું છે? '
ઉત્તર : રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પ વગેરે પૌલિક ગુણોને અભાવ અને ચેતનાનું અસ્તિત્વ, એ બધા જીનું સામાન્ય લક્ષણ છે.
પ્રશ્ન : આ લક્ષણ તે અતીન્દ્રિય છે, તો પછી એનાથી જીવની ઓળખ કેવી રીતે થઈ શકે ?
ઉત્તર : નિશ્રયદષ્ટિએ જીવ અતીન્દ્રિય છે, તેથી એનું લક્ષણ અતીન્દ્રિય જ હોવું જોઈએ.
પ્રશ્ન : જીવ તે આંખ વગેરે ઈદ્રિથી જાણી શકાય છે, તો પછી એ અતીન્દ્રિય કેવી રીતે?
ઉત્તર : શુદ્ધ રૂપ અર્થાત્ સ્વભાવની અપેક્ષાએ જીવ અતીન્દ્રિય છે. અશુદ્ધ રૂપ અર્થાત વિભાવ–પદ્ગલિક ભાવ-ની અપેક્ષાએ એ દિયગમ્ય છે. અમૂર્તપણું, રૂ૫, રસ વગેરેનો અભાવ અને ચેતનાશક્તિ એ જીવનો સ્વભાવ છે; અને ભાષા, આકાર, સુખ, દુઃખ, રાગ, ઠેષ વગેરે જીવના વિભાવ અર્થાત્ કર્મજન્ય પર્યાય છે. સ્વભાવ પુદ્ગલ-નિરપેક્ષ હોવાને લીધે અતીન્દ્રિય છે, અને વિભાવ પુગલસાપેક્ષ હેવાથી ઈદ્રિયગ્રાહ્ય છે. તેથી સ્વાભાવિક લક્ષણની અપેક્ષાએ જીવને અતીન્દ્રિય માનવો જોઈએ.
પ્રશ્ન : જે વિભાવને સંબંધ જીવ સાથે છે, તે એને આધારે પણુ જીવનું લક્ષણ કરવું જોઈએ ને ?
ઉત્તર : કર્યું જ છે. પણ એ લક્ષણ બધાય ને લાગુ નહીં પડે, ફક્ત સંસારી જીવોને જ લાગુ પડશે; જેમ કે જેમનામાં સુખ-દુઃખ, રાગ-દ્વેષ વગેરે ભાવો હોય, જે કર્મોના કર્તા અને કર્મ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
જૈનધર્મને પ્રાણું ફળના ભતા તેમ જ દેહધારી હોય તે જીવ છે.
પ્રશ્ન : આ બે લક્ષણે વચ્ચે સ્પષ્ટ તફાવત છે ?
ઉત્તર : પહેલું લક્ષણ સ્વભાવને સ્પર્શે છે, તેથી એને નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ, તેમ જ પૂર્ણ અને સ્થાયી સમજવું જોઈએ. બીજું લક્ષણ વિભાવને સ્પર્શનારું છે, તેથી એને વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ તેમ જ અપૂર્ણ અને અસ્થાયી સમજવું જોઈએ. સારાંશ એ કે પહેલું લક્ષણ નિશ્ચયદષ્ટિ પ્રમાણે છે, તેથી એ ત્રણે કાળમાં લાગુ પડે એવું છે; અને બીજું લક્ષણ વ્યવહારદષ્ટિ મુજબ છે તેથી એ ત્રણે કાળમાં લાગુ પડે એવું નથી; અર્થાત એ સંસારી જીવોને લાગુ પડે છે અને મેક્ષના જીવોને લાગુ નથી પડતું.
પ્રશ્ન : ઉપર મુજબ બે દૃષ્ટિને આધારે જૈન દર્શનમાં જેમ જીવનાં બે જાતનાં લક્ષણ કરવામાં આવ્યાં છે એવાં જ બે લક્ષણ શું જેનેતર દર્શનમાં પણ છે?
ઉત્તર : સાંખ્ય, વેગ, વેદાંત વગેરે દર્શનેમાં આત્માને ચેતનરૂપ કે સચ્ચિદાનંદરૂપ કહેલ છે તે નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ, અને ન્યાય, વૈશેષિક વગેરે દશનમાં સુખ, દુઃખ, ઇચ્છા, દેષ વગેરે આત્માનાં લક્ષણો કહ્યાં છે તે વ્યવહારનયની દૃષ્ટિએ.
પ્રશ્ન : “ જીવ ” અને “આત્મા” એ બન્ને શબ્દોનો અર્થ
ઉત્તર : હા. જૈન શાસ્ત્રમાં તે સંસારી અને અસંસારી બધાય ચેતનાને માટે “જીવ ” અને “આત્મા', એ બન્ને શબ્દોને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે, પણ વેદાંત વગેરે દર્શનેમાં “જીવને અર્થ સંસારી અવસ્થાને જ ચેતન થાય છે, મુક્ત ચેતન નહીં. અને બન્ને માટે સામાન્ય શબ્દ “આત્મા” છે. જીવના રવરૂપનું અનિર્વચનીયપણું
પ્રશ્ન : આપે તે જીવનું સ્વરૂપ વર્ણવ્યું, પણ કેટલાક
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ અને પંચ પરમેષ્ઠી
૧૭૫
વિદ્યાનાનુ કહેવુ છે કે આત્માનું સ્વરૂપ અનિવ ચનીય અર્થાત્ શબ્દોથી વર્ણવી ન શકાય એવું છે. તે આમાં સાચું શું છે?
'
ઉત્તર : એમનું કહેવું પણ સાચું છે, કારણ કે શબ્દો મારફત તેઃ મર્યાદિત ભાવ જ વ્યક્ત કરી શકાય છે. જો જીવનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ પૂર્ણ પણે જાણવું હાય તો એ, અમર્યાદિત હાવાને કારણે, શબ્દોથી કાઈ રીતે દર્શાવી શકાય નહીં. એટલા માટે, આ અપેક્ષાએ, જીવનું સ્વરૂપ અનિવČચનીય છે. આ વાત જેમ બીજા દામાં ‘ નિર્વિકલ્પ ’શબ્દથી કે ‘ નૈતિ’શબ્દથી કહેવામાં આવી છે, એ જ રીતે જૈન દર્શીનમાં સાતત્ય મિયતંતે, तका तत्थ न विज्जई ' ( આચારાંગસૂત્ર ૫૬ )—એટલે કે ત્યાંથી શબ્દો પાછા કરે છે અને તર્કો એમાં થઈ શકતા નથી—વગેરે કહેવામાં આવ્યુ છે. આ અનિ ચનીયપણાનું કથન પરમ નિશ્ચયનય કે પરમ શુદ્ધે દ્રવ્યાકિનયની દૃષ્ટિએ સમજવું જોઈ એ. અમૃતત્વને જીવ કે ચેતનાનું લક્ષણ કહેવામાં આવ્યું છે તે નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ કે શુદ્ધ પર્યાયથિક નયની દૃષ્ટિએ.
જીવ સ્વયંસિદ્ધ છે કે ભૌતિક મિશ્રણોનું પરિણામ ?
પ્રશ્ન : એવુ' સાંભળવામાં અને વાંચવામાં આવ્યું છે કે જીવ એક રાસાયનિક વસ્તુ છે, અર્થાત ભૌતિક મિશ્રણનું પરિણામ છે; એ કેાઈ સ્વયંસિદ્ધ વસ્તુ નથી. એ ઉત્પન્ન પણ થાય છે અને નાશ પશુ પામે છે. આમાં સાચું શું ?
ઉત્તર : આ કથન ભ્રાંતિજન્ય છે, કારણ કે જ્ઞાન, સુખ, દુ:ખ, હ, શાક વગેરે જે વ્રુત્તિઓ મનની સાથે સબંધ ધરાવે છે તે સ્થૂળ કે સૂક્ષ્મ ભૌતિક વસ્તુના આલખનથી થાય છે; ભૌતિક વસ્તુએ એ વૃત્તિએને પેદા કરવામાં કેવળ સાધન એટલે કે નિમિત્તકારણ છે, ઉપાદાનકારણુ નહીં. એનુ ઉપાદાનકારણ જુદું જ છે, અને તે છે આત્મતત્ત્વ. તેથી ભૌતિક વસ્તુઓને આાવી વૃત્તિઓનું ઉપા
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
જૈનધર્મને પ્રાણ
-
અ.
દાનકારણ માનવું એ બ્રાંતિ છે. જે એમ ન માનવામાં આવે તે અનેક દોષ ઊભા થાય છે. જેમ કે સુખ-દુ:ખ, રાજા-રંકપણું, લાંબું-ટૂંકું આયુષ્ય, સત્કાર-તિરસ્કાર, જ્ઞાન-અજ્ઞાન વગેરે અનેક પરસ્પર વિરોધી ભાવ એક જ મા-બાપનાં બે સંતાનમાં જોવામાં આવે છે એ, જે જીવને સ્વતંત્રતત્વ ન માનીએ તે, કઈ રીતે અને સંદિગ્ધપણે પુરવાર ન થઈ શકે.
“શ્ન ઃ છવના અસ્તિત્વની બાબતમાં આપણે કોના ઉપર વિશ્વાસ કરવો જોઈએ?
ઉત્તર : અત્યંત એકાગ્રતાપૂર્વક, લાંબા વખત લગી આત્માનું જ મનન કરવાવાળા નિઃસ્વાર્થ ઋષિઓના વચન ઉપર તથા આપણું પિતાના અનુભવ ઉપર, અને ચિત્તને શુદ્ધ કરીને એકાગ્રતાપૂર્વક ચિંતન અને મનન કરવાથી આ અનુભવ મળી શકે છે.
પંચ પરમેષ્ઠી પંચ પરમેષ્ટીના પ્રકાર
પ્રશ્ન : શું બધા પરમેછી એક જ પ્રકારના છે? એમની વચ્ચે અંતર શું છે?
ઉત્તર : ના. બધાય એક પ્રકારના નથી હોતા. સ્થૂલ દષ્ટિએ એમના પાંચ પ્રકાર છે: (૧) અરિહંત, (૨) સિદ્ધ, (૩) આચાર્ય, (૪) ઉપાધ્યાય અને (૫) સાધુ. આ પાંચ વચ્ચે ફરક જાણવા માટે ધૂળ રૂપે એમના બે વિભાગ કરવા જોઈએ. પહેલા વિભાગમાં પહેલા બે અને બીજા વિભાગમાં બાકીના ત્રણ પરમેછીનો સમાવેશ થાય છે, કારણ કે અરિહંત અને સિદ્ધ એ બેએ તે જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર-વીય વગેરેને શુદ્ધ રૂપમાં પૂરેપૂરો વિકાસ કર્યો હોય છે, પણ આચાર્ય વગેરે ત્રણે આ શક્તિઓને પૂર્ણ રૂપે પ્રગટ કરી નથી હોતી, પરંતુ એને પ્રગટ કરવા માટે તેઓ પ્રયત્નશીલ હોય છે. ફકત અરિહંત અને સિદ્ધ એ બે જ પૂજ્ય અવસ્થાને પામેલા છે; એમને પૂજક
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ અને પંચ પરમેષ્ઠી
૧૭૭ અવસ્થા નથી હોતી, એટલા માટે એ દેવતત્વ મનાય છે. આથી ઊલટું, આચાર્ય વગેરે ત્રણ, પૂજ્ય અને પૂજક એ બને અવસ્થા ધરાવે છે. તેઓ પિતાથી ઊતરતી કટીવાળાના પૂજ્ય અને ચડિયાતી કાટીવાળાના પૂજક છે. તેથી જ ગુરુતત્વ મનાય છે. અરિહંત અને સિદ્ધની વચ્ચે ફેર
પ્રશ્ન : અરિહંત અને સિદ્ધની વચ્ચે ફેર શું છે?
ઉત્તર : સિદ્ધ શરીર રહિત એટલે બધાય પૌદ્ગલિક પોથી દૂર હોય છે, પણ અરિહંત એવા નથી હોતા. એમને શરીર હોય છે તેથી, મેહ, અજ્ઞાન વગેરેનો નાશ થઈ જવા છતાં, તેઓ ચાલવું. ફરવું, બેલવું, વિચારવું વગેરે શારીરિક, વાચિક તથા માનસિક ક્રિયાઓ કરતા રહે છે. સારાંશ એ છે કે જ્ઞાન, ચારિત્ર વગેરે શક્તિઓને ના વિકાસની પૂર્ણતા અરિહંત અને સિદ્ધ બનેમાં એકસરખી હેય છે, પણ સિદ્ધ ગ(મન-વચન-કાયાની ક્રિયા) થી રહિત હોય છે, અને અરિહંત યોગથી સહિત હોય છે. જેઓ પહેલાં અરિહંત બને છે, તેઓ જ શરીરના ત્યાગ પછી સિદ્ધ કહેવાય છે. આચાર્ય વગેરે વચ્ચેને ફેર
પ્રશ્ન : આચાર્ય વગેરે ત્રણ વચ્ચે શું ફેર છે?
ઉત્તર : આ જ પ્રમાણે અરિહંત અને સિદ્ધની જેમ જ] આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુઓમાં સાધુના ગુણ સામાન્ય રીતે એકસરખા હોવા છતાં “સાધુ” કરતાં “ઉપાધ્યાય અને આચાર્યમાં વિશેષતા હોય છે. તે એ કે ઉપાધ્યાયપદને માટે સૂત્ર તથા અર્થનું વાસ્તવિક જ્ઞાન, ભણવવાની શક્તિ, વચનમધુરતા અને ચર્ચા કરવાની શક્તિ વગેરે કેટલાક ખાસ ગુણ મેળવવા જરૂરી છે, પણ સાધુપદને માટે આ ગુણેની કોઈ ખાસ જરૂર નથી હોતી. એ જ રીતે આચાર્ય પદને માટે શાસનનું સંચાલન કરવાની શક્તિ, ગચ્છના હિતાહિતની
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
જૈનધર્મનો પ્રાણ
જવાબદારી, ખૂબ ગંભીરતા અને દેશકાળનું વિશેષ જ્ઞાન વગેરે ગુણો જોઈએ. સાધુપદને માટે આ ગુણોને પ્રાપ્ત કરવાની ખાસ જરૂર નથી રહેતી. સાધુપદને માટે તે સત્તાવીશ ગુણ જરૂરી છે, એ તો આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયમાં પણ હોય છે; પણ એ ઉપરાંત ઉપાધ્યાયમાં પચીસ અને આચાર્ય માં છત્રીસ ગુણ હોવા જોઈએ. અર્થાત્ સાધુપદ કરતાં ઉપાધ્યાયનું મહત્વ વધારે છે, અને ઉપાધ્યાયપદ કરતાં આચાર્યપદનું મહત્ત્વ વધારે છે. અરિહંતનું અલૌકિકાણું
પ્રશ્ન : જેમ અરિહંતની જ્ઞાન વગેરે આવ્યંતર શક્તિઓ અલૌકિક હોય છે, એમ એમની બાહ્ય અવસ્થા પણ શું આપણાથી વિશેષતાવાળી થઈ જાય છે?
ઉત્તર : આત્યંતર શકિતઓ સંપૂર્ણ થઈ જવાને કારણે અરિહંતને પ્રભાવ એટલે તે અલૌકિક થઈ જાય છે કે સામાન્ય માનવીને તો એના ઉપર વિશ્વાસ પણ ન બેસે. અરિહંતને સમગ્ર વ્યવહાર લકાત્તર હોય છે. મનુષ્ય, પશુ, પક્ષી વગેરે જુદી જુદી જાતના છો અરિહંતના ઉપદેશને પિતપોતાની ભાષામાં સમજી જાય છે. સાપનેળિયે, ઉંદર-બિલાડી, ગાય-વાઘ વગેરે જન્મનાં વેરી પ્રાણીઓ પણ સમવસરણમાં પિતાની વૈરવૃત્તિને ભૂલીને ભ્રાતૃભાવ ધારણ કરે છે. અરિહંતના વચનમાં જે પાંત્રીશ ગુણ હોય છે તે બીજાઓના વચનમાં નથી હોતા. જ્યાં અરિહંત બિરાજે છે ત્યાં માનવી વગેરેની તે વાત શું કરવી, કરોડ દેવે પણ હાજર થાય છે, હાથ જોડીને ખડા રહે છે, ભક્તિ કરે છે અને અશોકવૃક્ષ વગેરે આઠ પ્રાતિહાર્યોની રચના કરે છે. આ બધું અરિહંતના પરમેગની વિભૂતિ છે.
પ્રશ્ન : આવું કેવી રીતે માની શકાય ?
ઉત્તર : આપણને જે વાતે અસંભવ જેવી લાગે તે પરમયોગીઓને માટે સામાન્ય છે. એક જંગલી ભીલને ચક્રવતીની ઋદ્ધિને
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ અને પંચ પરમેષ્ટી
૧૭૯ જરા સરખો પણ ખ્યાલ નથી આવી શકે. આપણું અને ગીએની યોગ્યતા વચ્ચે મોટું અંતર છે. આપણે વિષયના ગુલામ, લાલચના પૂતળા અને અસ્થિરતાના કેન્દ્ર છીએ. આથી ઊલટું ગીઓને મન વિષયોનું આકર્ષણ કઈ ચીજ નથી; લાલચ તો એમને સ્પશી પણ નથી શકતી; તેઓ તે સ્થિરતાના સુમેરુ જેવા હોય છે. આપણે થોડા સમય માટે પણ મનને સર્વથા સ્થિર નથી રાખી શકતા; કેઈનું કડવું વેણ સાંભળીને મારવા-મરવા તૈયાર થઈ જઈએ છીએ; નજીવી વસ્તુ ખવાઈ જતાં જાણે આપણે પ્રાણ નીકળી જવા માંડે છે; સ્વાર્થોધતાને લીધે બીજાની વાત તે શું કરવી, ભાઈ અને બાપને પણ આપણે દુશ્મન માની લઈએ છીએપરમયોગી આ બધા દોષોથી મુક્ત હોય છે. જ્યારે એમની આંતરિક દશા આટલી ઊંચી હોય છે, ત્યારે એમની ઉપર જણાવ્યા મુજબની લેકેદાર સ્થિતિ થાય એમાં કશી નવાઈ નથી. સામાન્ય ગસમાધિ કરનારા મહાત્માઓને અને ઉચ્ચ ચારિત્રવાળા સામાન્ય માણસને પણ જેટલે મહિમા–પ્રભાવ જોવામાં આવે છે, એને વિચાર કરવાથી અરિહંત જેવા પરમેગીની લે કેત્તર વિભૂનિ માટે સંદેહ નથી રહેતો. થવહાર અને નિશ્ચયદષ્ટિએ પાંચેનું સ્વરૂપ
પ્રશ્ન : વ્યવહાર (બાહ્ય) અને નિશ્ચય (આત્યંતર)એ બને દૃષ્ટિએ અરિહંત અને સિદ્ધનું સ્વરૂપ કેવું હોય છે?
ઉત્તર : આ બને દૃષ્ટિએ સિદ્ધના સ્વરૂપમાં કશો ફેર નથી. એમને માટે જે નિશ્ચય છે એ જ વ્યવહાર છે, કારણ કે સિદ્ધ અવસ્થામાં નિશ્ચય અને વ્યવહારની એક્તા થઈ જાય છે. પણ અરિહતની બાબતમાં આવું નથી. અરિહંતને શરીર હોય છે, તેથી એમનું
વ્યાવહારિક સ્વરૂપ તે બાહ્ય વિભૂતિઓ સાથે સંબંધ ધરાવે છે, અને નિશ્ચય સ્વરૂપને સંબંધ આંતરિક શક્તિઓના વિકાસ સાથે હોય છે, તેથી નિશ્રયદષ્ટિએ અરિહંત અને સિદ્ધનું સ્વરૂપ એકસરખું માનવું
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
જૈનધર્મને પ્રાણુ જોઈએ.
પ્રશ્ન : નિશ્ચય અને વ્યવહારદષ્ટિએ આચાર્ય, ઉપાધ્યાય તથા સાધુનું સ્વરૂપ કેવું હોય છે?
ઉત્તર : નિશ્રયદષ્ટિએ ત્રણેનું સ્વરૂપ એક જેવું હોય છે. ત્રણેમાં મેક્ષમાર્ગના આરાધનની તત્પરતા અને બાહ્ય-આત્યંતર નિગ્રંથપણું વગેરે નિશ્રયદષ્ટિનું અને પારમાર્થિક સ્વરૂપ સરખું હોય છે, પણ ત્રણેના વ્યાવહારિક સ્વરૂપમાં થોડોઘણે ફેર હોય છે. આચાર્યની વ્યાવહારિક ગ્યતા સૌથી વધારે હોય છે, કેમ કે એમને ગ૭ ઉપર શાસન ચલાવવાની અને જૈન શાસનને મહિમા સાચવી રાખવાની જવાબદારી ઉઠાવવી પડે છે. ઉપાધ્યાયને આચાર્યપદની લાયકાત મેળવવા માટે કંઈક વિશેષ ગુણો મેળવવા પડે છે, જે સામાન્ય સાધુએમાં ન પણ હોય. નમસ્કારને હેતુ અને એના પ્રકાર
પ્રશ્ન : પરમેષ્ઠીઓને નમસ્કાર શા માટે કરવામાં આવે છે? નમસ્કારના પ્રકાર કેટલા ?
ઉત્તર : ગુણપ્રાપ્તિને માટે. તેઓ ગુણવાન છે અને ગુણવાનોને નમસ્કાર કરવાથી ગુણની પ્રાપ્તિ જરૂર થાય છે, કારણ કે જેવું ધ્યેય હેય એવો જ ધ્યાતા બની જાય છે. દિવસ-રાત ચોર અને ચેરીની ભાવના ભાવવાવાળે માનવી કયારેય પ્રામાણિક (શાહુકાર) બની નથી શકતા. એ જ રીતે વિદ્યા અને વિદ્વાનની ભાવના ભાવવાવાળ જરૂર કંઈક ને કંઈક વિદ્યા હાંસલ કરી જ લે છે. મેટાઓ પાસે આપણી લધુતા અને એમની મેટાઈ પ્રગટ થાય એવું વર્તન કરવું એનું નામ જ નમસ્કાર છે. આ નમસ્કાર દૈત અને અદ્દત એમ બે પ્રકારના હોય છે. વિશેષ પ્રકારની સ્થિરતા પ્રાપ્ત ન થઈ હેય અને નમસ્કાર કરનારના મનમાં એ ભાવ હોય કે હું ઉપાસક છું અને અમુક વ્યક્તિ મારી ઉપાસ્ય છે, એને દૈત-નમસ્કાર કહે છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
L૧૮૧
છવ અને પંચ પરમેષ્ઠી રાગ-દ્વેષના વિકલ્પનો નાશ થઈ જવાથી ચિત્તની એટલી બધી સ્થિરતા થઈ જાય છે કે જેમાં આત્મા પોતાની જાતને જ ઉપાસ્ય માને છે, અને કેવળ પિતાના રૂપનું જ ધ્યાન કરે છે; એ છે અત-નમસ્કાર. આ બે નમસ્કારમાં અત-નમસ્કાર શ્રેષ્ઠ છે, કારણ કે દૈત-નમસ્કાર તે અત-નમસ્કારનું માત્ર સાધન છે.
પ્રશ્ન : માનવીના અંતરંગ ભાવ-ભક્તિના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર : બે ભેદ : એક સિદ્ધ ભકિત અને બીજી યોગી-ભક્તિ. સિદ્ધોના અનંત ગુણોની ભાવના ભાવવી એ સિદ્ધા-ભક્તિ છે, અને યોગીઓ (મુનિઓ) ના ગુણની ભાવના ભાવવી એ ગી-ભક્તિ છે.
પ્રશ્ન : અરિહંતને પહેલાં અને સિદ્ધ વગેરેને પછી નમસ્કાર કરવાનું કારણ શું છે?
ઉત્તર : વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવાના બે ક્રમ હોય છે. એક પૂર્વાનુપૂર્વી અને બીજો પચ્યાનુપૂર્વી. મેટાની પછી નાનાનું કથન એ પૂર્વાનુપૂર્વી છે, અને નાના પછી મેટાનું કથન, એ પાનુપૂર્વી છે. પાંચે પરમેટીઓમાં સિદ્ધ સૌથી મોટા છે, અને સાધુ સૌથી નાના છે, કારણ કે સિદ્ધઅવસ્થા ચૈતન્યશક્તિના વિકાસની ચરમ સીમા છે; અને સાધુઅવસ્થા એની સાધના કરવાની પહેલી ભૂમિકા. એટલા માટે અહીં પૂર્વાનુમૂવ ક્રમથી નમસ્કાર કરવામાં આવ્યો છે. જોકે કર્મ ક્ષયની દૃષ્ટિએ સિદ્ધો અરિહંત કરતાં શ્રેષ્ઠ છે, છતાં પણ કૃતકૃત્યતાની દષ્ટિએ બન્ને સરખા જ છે; અને વ્યવહારની દૃષ્ટિએ તો અરિહંત સિદ્ધ કરતા શ્રેષ્ઠ છે, કારણ કે સિદ્ધોના પરોક્ષ સ્વરૂપને બતાવવાવાળા તે અરિહંત જ છે. એટલા માટે વ્યવહારદૃષ્ટિએ અરિહંતને શ્રેષ્ઠ માનીને એમને પહેલાં નમસ્કાર કરવામાં આવ્યો છે.
[દઔચિં૦ નં. ૨, પૃ. પરર-૫૩૨]
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 જૈનધર્મને પ્રાણ દેવ ગુરુ, ધર્મ તો જૈન પરંપરામાં તાત્વિક ધર્મ ત્રણ તત્ત્વોમાં સમાયેલું મનાય છેઃ દેવ, ગુરુ અને ધર્મ. આત્માની પૂરેપૂરી નિર્દોષ અવસ્થા એ દેવતત્ત્વ; એવી નિર્દોષતા પ્રાપ્ત કરવાની સાચી આધ્યાત્મિક સાધના એ ગુરુતત્વ; અને બધી જાતને વિવેકી યથાર્થ સંયમ તે ધર્મતત્વ. આ ત્રણ તને જૈનત્વને આત્મા કહેવો જોઈએ. એ તને સાચવનાર અને પિષનાર ભાવનાને એનું શરીર કહેવું જોઈએ. દેવતત્વને સ્થૂલ રૂપ આપનાર મંદિર, એમાંની મૂતિ, એની પૂજા-આરતી, એ સંસ્થા નભાવવાના સાધનો, તેની વ્યવસ્થાપક પેઢીઓ, તીર્થસ્થાને એ બધું દેવતત્વની પિકિ ભાવનારૂપ શરીરનાં વસ્ત્ર અને અલંકાર જેવું છે. એ જ રીતે મકાન, ખાનપાન, રહેવા આદિના નિયમ અને બીજાં વિધિવિધાનો એ ગુરુતત્વના શરીરનાં વસ્ત્ર કે અલંકારો છે. અમુક ચીજ ન ખાવી, અમુક જ ખાવી, અમુક પ્રમાણમાં ખાવી, અમુક વખતે ન જ ખાવું, અમુક સ્થાનમાં અમુક જ થાય, અમુકના પ્રત્યે અમુક રીતે જ વરતાય, ઇત્યાદિ વિધિનિષેધના નિયમે એ સંયમતત્ત્વને શરીરનાં કપડાં કે ઘરેણું છે. [દઅચિં ભા. 1, પૃ. 56 ]