________________
૧૭૪
જૈનધર્મને પ્રાણું ફળના ભતા તેમ જ દેહધારી હોય તે જીવ છે.
પ્રશ્ન : આ બે લક્ષણે વચ્ચે સ્પષ્ટ તફાવત છે ?
ઉત્તર : પહેલું લક્ષણ સ્વભાવને સ્પર્શે છે, તેથી એને નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ, તેમ જ પૂર્ણ અને સ્થાયી સમજવું જોઈએ. બીજું લક્ષણ વિભાવને સ્પર્શનારું છે, તેથી એને વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ તેમ જ અપૂર્ણ અને અસ્થાયી સમજવું જોઈએ. સારાંશ એ કે પહેલું લક્ષણ નિશ્ચયદષ્ટિ પ્રમાણે છે, તેથી એ ત્રણે કાળમાં લાગુ પડે એવું છે; અને બીજું લક્ષણ વ્યવહારદષ્ટિ મુજબ છે તેથી એ ત્રણે કાળમાં લાગુ પડે એવું નથી; અર્થાત એ સંસારી જીવોને લાગુ પડે છે અને મેક્ષના જીવોને લાગુ નથી પડતું.
પ્રશ્ન : ઉપર મુજબ બે દૃષ્ટિને આધારે જૈન દર્શનમાં જેમ જીવનાં બે જાતનાં લક્ષણ કરવામાં આવ્યાં છે એવાં જ બે લક્ષણ શું જેનેતર દર્શનમાં પણ છે?
ઉત્તર : સાંખ્ય, વેગ, વેદાંત વગેરે દર્શનેમાં આત્માને ચેતનરૂપ કે સચ્ચિદાનંદરૂપ કહેલ છે તે નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ, અને ન્યાય, વૈશેષિક વગેરે દશનમાં સુખ, દુઃખ, ઇચ્છા, દેષ વગેરે આત્માનાં લક્ષણો કહ્યાં છે તે વ્યવહારનયની દૃષ્ટિએ.
પ્રશ્ન : “ જીવ ” અને “આત્મા” એ બન્ને શબ્દોનો અર્થ
ઉત્તર : હા. જૈન શાસ્ત્રમાં તે સંસારી અને અસંસારી બધાય ચેતનાને માટે “જીવ ” અને “આત્મા', એ બન્ને શબ્દોને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે, પણ વેદાંત વગેરે દર્શનેમાં “જીવને અર્થ સંસારી અવસ્થાને જ ચેતન થાય છે, મુક્ત ચેતન નહીં. અને બન્ને માટે સામાન્ય શબ્દ “આત્મા” છે. જીવના રવરૂપનું અનિર્વચનીયપણું
પ્રશ્ન : આપે તે જીવનું સ્વરૂપ વર્ણવ્યું, પણ કેટલાક
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
