Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જયશેખરસૂરિજી કૃત દ્વિતીય નેમિનાથ ફાગુ
6
>
ડો. ભોગીલાલ જ, સાંડેસરા M. A; Ph. D.
[ સ. ૧૯૬૨માં ‘પ્રોધ ચિંતામણિ' નામે રૂપક પ્ર`થિ સંસ્કૃતમાં રચનાર અને ત્યારપછી તેની રૂપરેખામાં જૂજ ફેરફાર કરીને ‘ત્રિભુવન દીપક પ્રબંધ' નામે ઉત્તમ ગુજરાતી કાવ્ય રચનાર જયશેખરસૂરિ પ્રાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં પ્રથમ પંક્તિના જૈન કવિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. એ કાવ્યના બંધની સરળતા, વાણીના પ્રસાદ અને કવિતાની ધમક જોતાં સુરીશ્વરે બીજા ગુજરાતની કાવ્યા રચ્યાં હાવાં જોઈએ,’ એવું શ્રી કેશવલાલ ધ્રુવે ચાળીસેક વર્ષ પહેલાં કરેલું અનુમાન સાચું પડયું છે. (જુએ. ‘પંદરમા શતકનાં પ્રાચીન ગુર્જરકાવ્ય.' પ્રસ્તાવના રૃ. ૨૩)
િિણ ગિ જીતઉ શમરસ, અમર શિરામણ કાંમુ; વિલસઈ સિદ્ધ સયબર, સંવર ગુણિ અભિરામુ.
એ પંક્તિઓથી શરૂ થતા શ્રી જયશેખરસૂરિ કૃત એક નેમિનાથ ફાગુ' તાજેતરમાં ગાયકવાડ એરિયેન્ટલ સિરીઝ'માં પ્રસિદ્ધ થયેલ ‘ગુર્જર રાસાવલિ’માં છપાયેા છે. ત્યાર પછી ચાણસ્માના જ્ઞાનભંડારમાંથી જયશેખરસૂરિ કૃત વિવિધ ગુજરાતી રચનાની ૨૧ પત્રની એક હસ્તલિખિત પોથી પૂ. ૫. રમણીકવિજયજીના સૌજન્યથી મળી છે, એનાં પત્ર ૧૭-૧૮ ઉપર જયશેખરસૂરિનો આ બીજો નેમિનાથ ફાગુ' લખાયેલા છે. અર્થાત્ કૃષ્ણીય જયસિંહસરની જેમ જયશેખરસરિજીએ એ નેમિનાથ ફાગુ રચ્યા છે, પણ જયસિ ંહસરના એ ફાગુ વિભિન્ન પ્રકારના છંદબધમાં છે. જયશેખરસૂરિના પહેલા ફાગ સાદ્યંત આંતર યમકવાળા દુહામાં છે, જયારે બીજા ફાગની પહેલી ૨૪ કડી આંતર યમકવાળા દુહામાં છે. પરંતુ બાકીના કાવ્યના બંધ અનુક્રમે એક દુહા અને ત્રણ કે ચાર રેાળા છંદની બનેલી કુલ ૬ ‘ભાસ' ના છે. ચાણસ્માની હસ્તપ્રત પુષ્પિકાઓમાં ‘જિણિ જિંગ જીત'થી આરંભાતા પહેલા ફાગુને નેમિનાથ ફાગ’ કળ્યો છે, જયારે બીજા ફાગુના ‘શ્રી નેમિનાથસ્ય ફ્રાણુ ધેન સ્તુતિ ઃ' એવા નિર્દેશ કર્યો છે.
આ હસ્તપ્રતમાંની જયશેખરસૂરિ કૃત વિવિધ પ્રકા કૃતિએામાંથી કોઈમાં રચના વ નથી. એક ય કૃતિની પુષ્પિકામાં નકલ કર્યાનું વર્ષ નથી, પણ લિપિ અને ભાષા જોતાં વિક્રમના પંદરમા શતકથી અર્વાચીન આ પ્રત નથી.
ચાણસ્માની હસ્તપ્રતને આધારે પ્રસ્તુત દ્વિતીય ‘નેમિનાથ ફાગુ' ને પાર્ડ અહીં આપ્યા છે. મૂળ હસ્તપ્રતમાં કડી ૩૫, ૩૬ અને ૩૭ ખ`ડિત અને અવ્યવસ્થિત છે. કડી ૩૫ નું બીજુ ચરણ પડી ગયું છે. કડી ૩૬ ના બીજા ચરણનો ઉત્તરા અને ચોથુ ચરણું નથી. ૩૭ મી કડીના પહેલા ચરણના પૂર્વા અને આખુ` કે બીજું ચરણ નથી. ખૂટતાં અંશેા ઉમેરવા માટેના સૂચક ચિહ્ન હસ્તપ્રતમાં છે, પણ હાંસિયામાં કયાંય એ ખૂટતા અશેા લખેલા નથી, ]
"શ્રી આર્ય કલ્યાણૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ
C
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
IYO
dede dedes dedoseste stedfasteste-tastastestosteste de destestodeslastes astest testededostoskesed sodastestostestbestede sodastasedactades d
e detecto
નેમિનાથ ફાગુ (સંવત ૧૪૬૦ની આસપાસ)
મૂળ કર્તા : શ્રી જયશેખરસૂરિજી પણમિય શિવગતિગામીય, સામીય સવિ અરિહંત; સુર – નરનાહ નમંસિય, દૂસિયસયેલ દુહંત. ગાઈશું અણુ અણુરાગિહિ, ફગિહિ નેમિકુમાર; જિણિજગિ સયલ વિદીત, જીતઉ ભુજબલિ મારુ. બારમઈ વર નયચિ, વઈરિય વારણસર કંચણમણિમય સુંદર મંદિર, પલિ પગાર. મણવંછિય સુરપાવ, જાયવ કુલનહ ચંદુ તહિં અરિદલબલ ટાલઈ પાલઈ રાજ મુકુંદુબંધવ – તાસુ સભાવિહિ, ભાવિહિં ભવહ વિરનું નેમીસ સિરિકુલહર, જલહરસામલગg. સંખ પૂરિ જગુ બહિરિઅ, હરિઉ નાદિહિં મેહ; જિણિ ભુયદંડિ પયંડિહિ, કિઉ કેસવબલ છે. સમુદવિજ્ય-સિવ અંગજુ, અંગિ જુ દસધણુમાણ ખીજાઈ નારી નામિહિં, કામિહિં અમલિયમાણુ. રંભ સમાણિય રાણિય, સરિસઉ દેવ મુરારિ, પરિણય કાજિ મનાવઈ, નાવઈ નેમિ વિચારિ. વિસિય રતિપતિ ત્રસ્તુપતિ, તઉ અવતરિ વસંત ભુવણ પરાજય સંમુહુ, વભ્યાહુ ચલિઉ હતુ. રાગ વસંતહ અવસરુ, નવસરુ જાણિય ગાઈ ફલિ, દલિ, કુસુમિહિં સહઈ, મેહઈ મનુ વનરાઈ. કેલિજલિ કમલિણિ લહકઈ બકઈ મલયસમીરુ, વાણિ મૂ મધુરિમ દાખઈ, ભાષઈ કોમલ કરુ. ૧૧ કેઈલ કેલિ નિહાલિય, બાલિય મેલ્ડ માનું ભમઈસુ ભમરઉ રુણિઝણિ, સુણિજીણિ ગુણિહિ સગાનુ. ૧૨
કઈ શ્રી આર્ય કયાણાગામસ્મૃતિગ્રંથો
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
maa badabad ર chhodbhai chhashchandbhoot [૫૧]
હ્રયાસ.
દીસઇ વિહસઈય તરુવર, સરવર કમલ સુગંધ; પીજ” સસિકર નયણિહિ, રણિહિ. મયણ સુખ.... ઉત્તરચારિક દિયરું, કયર કુસુમિ વિકાસુ; ચપ ચમક ચારિમ, ડિમલ અહિલાસુ. ગેારિય સ`ગિહિ' રિસિય, વિદ્યુસિય, હૅસિય અશેક; પેખિય જિમ પરિપ`થિય, પથિય પંથિ સશોક. કિંસુ કાનેિ વિહસÛ, દીસ જેમ હુયા જો તરણીવિષ્ણુ સકિઉ, અલિક એઉ દશ દિસિ વાસઈ સુવિમલ, પરિમલ વલુ વિસાલુ; વેલુ વાસિદ્ધિ વિલસઈ, અલિસય સેવિય સાલ. કુસુમઈ મેલ્જીિય કેતકિ, કૌતુકિ વિલસઇ ભગ; વાસતિય અતિ સુરહિય, વરહિય ક્રિયઈ વિર`ગ દેખિય મધુરસપિંજર, મંજિરવર સહકારિ; એલઈ પચમ ગિહિં, રાગિહિ કાઈ લેનાર. દમણુ મરુય તરુણિય, કરુણિય ગ'નિવેસ; જા વિહસઈ વર સાલઈ, માલઈ વચિય એસ. વિરહિણ જનમનુ કાંપઈ, ચાંપઈ ભુવણુ અણુ ગુ; બહુલિય મહલિય કેલિહિ, કેલિહિં કામિય રંગુ. નિયનિય તિRsિસરસિય, સરસિય ખેલઇ નાર; ગાઇ” મધુર નિનાદિદ્ઘિ, વાદિદ્ધિ છાંડ” વારિ દાહિ પનિહિ માઈ, રાઈ નારિ કલિં; ઊગટ મન નંદિને, ચંદિને કરઈ વસતિ. વિલસઈ નવ નવ ભ`ગિહિ', રગિહિ યાદવ લેાક; લાલિતા ફેબ્રુ લીજઈ, કીજઈ યૌવિને રોક. અવરદિવસિ ખોખલિય, ખેલઈ તિહુચણુ નાહા; માઈતાઈ અધિવે અલિહિ, મન્નાવિ
[ભાસ]
વીવાહા.
શ્રી આર્ય કલ્યાણ ગૌતમ સ્મૃતિગ્રંથ
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
૨૦
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
૨૫
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
14
desteste testestestestestosteste desteste des deute dade destacadestedade testosteste stedestesostosbsaste de dadade testasta de destacadostes
s es
અહે બારમઈ નયરીય, લેય હુય હરિસ–રમાઉલ; રાઉલિ દેઉલિ હારિભાવિ, તઉ નાચઈ પાઉલ. ૨૬ બહલિય છાડઈ કામિ હામિ, વર વંદનમાલા; ઘરિ ઘરિ ખેલઈ રાસ ભાસ, લલલતી બાલા. ૨૭ કેસવિ માગિય ઉગ્રસેન ધુય, રાજલ નામિહિં; સહજિઈ સારુ સરીરુ જાસુ, સંપૂરિઉ કામિહિં. સિરુ વરિ વિલિ વિસાલ, વેણિ સુલલિય સુકુમાલ; લાડિય લુહુડિય અદ્ધચંદ, સમ લડહ નિડાલ. ૨૭ સેહઈ કાંનિ કપલ કંતિ, લેયણિ અણિયાલે; સરલઉ નાસાવંસુ હોઠ, વિહિ વિહિય પ્રવાલે. વલ્લઈ વીણા વેણુ વંસુ, સમુ કઠિ નિનાદ;
પણ પહરજુયેલુ, કરઈ કરિકુંભ વિવાદો. [ભાસ] રાજલદેવિય ભયજુયલે, નલિનાલ સુકુમાલુ
અરુણ સુરેહઈ પાણિતલ, નાઈ અશોક પ્રવાલ ૨૯ તિવલિય સુલલિઉ ઉપરદેસુ, પણ નાહિ સલૂણિય; દેખિય વિકલુ નિયંબબિંબુ, શિકવણિ મ ધૃણિઉ. કરિયર શુંડાદંડ સરિસ, ઊય સછાયા; કમલ સુકેમલ સરલ તરલ, અંગુલિ જસુ પાયા. રહિય સમારંભિ રંભ, રતિ રતિ મેલ્ડાવિય; જિણ સેહાશિ ગમારિ ગઉર ગારિવઉ ગલાવિઉ. રુપિ નિરુપમ સહજિ, કુમારિ યૌવનિ ગહગહએ; ચંપક કુસુમ સહી વિસારુ, પરિમલિ મહમહએ. ૩૧ અહ સાવણ સિય ક્રિ, ચલિઉ પહુ મોહિ અમોહિ; ગિરિવર ગુરયઈ ગયાંતિ, ગવરિ આરીહિઉ. ભંભા ભેરી પમુહ તૂર રવિ, ગયણું બમાલઈ
ચાલિય યાદવ તણિય કેહિ, સીકિરિય ઝમાલઇ. ૩૨ [ભાસ ] ઊતારઈ વર બહિનડિય, સાવ સલૂણિય લૂણું
ગેલિહિં ગાયઈ ગોરડિય, મંગલ દેસવિહૂણ. ૩૩
૩૦
ની આ શ્રી આર્ય કથાણાગોતમ સ્મૃતિ ગ્રંથ ન
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
bestestestade destest-dadastasesteslestestalostes estabeleledelstestostestestostesleslestasledosedastastestostestado dos
dedos dadadadadadadada
તાર તુષાર તરંગ તરલ, તેજિય પાવઈ; યાદવ ભૂષિત કુંભભારિ, ભૂતલ કંપાવઈ. મેઘાડંબરુ ધરઈ છતુ, સુર ચામર ઢાલઈ; સિરિ સુરચંપક ખૂપ મઉડ, મોતીસરિ સાલઇ. કુડલ કેલ્ફર હારુ ચારુ, ચંદણિ અણુલિત્ત
૩૪
૩૫
નાહી રાજલ જલ સુગંધિ, સિણગારુ કરે; સેત પટલી કિસિમિત, પહિલઉં પહિરેઈ સિરુ કસ્તૂરિય ભરિલ, ભાલતલિ ટીલી દીપઈ; ચલકઈ કૂડલઉ ત.... ... ... .... જિનવરુ નરવર ઉગ્રસેન, ઘરણિ પત્ત;
૩૬ -
. ...
ઇ, કાનિ રવિમલું
જીપઇં;
•••••
૩૭
[ભાસ]
મણિમય મંઠિય કંઠ પલ, ઉરિ મિતિય હારો; બિહુ કરિ ખલકઈ કણયચૂડ, કંકણ સિણગારે. કડિ મણિમેહલ કિંકિણય, રુણિ ઝુણિ જણિહિ જમાલ; રિમિઝિમિ કરતી નેકરિય પગિ, પિહરઈસા બાલ. તઉ સખિ બોલઈ રાઈમતિ, (તુ) હ પ્રિયતમુ આવઈ સામેલ સરસ સરીરુ, રુથિ રતિરમાણુ નમાવઈ તરુણિય લવણિમ સહિ સક્ષ્ય, તુહ સારવું જાણુઉં.
અગ્નેિય અભિય સમાણુ, આજ દિન બહિન વખાણુઉં. જિમ જિમ સામિય નેમિનામુ, રાજલ ને સુઈ; આઠ ભવંતરિ નેહિ હિયઉં, તિમ તિમ વિહરોઈ. સીપ સમાણે નિયણિ નાહુ, મુહકમલે નિહાલ; મેહ મહીપતિ આણ સબલ, સા બાલિય પાલઈ અહ પહુ પિખઈ વાડમાહિ, સસ સૂયર બંધિય; પૂછઈ પણ પઉતાર પાસિ, ગજગમણુ નિરુધિય. વિલવઈ એવડ જીવ કાઈ, સો કહઈ જુહારી; એ સવિ હાસ્ય તુચ્છ વિવાહ, ગઉવિ ઉપકારી.
૪૧
શ્રી આર્ય કયાદાગૌતમસ્મૃતિ ગ્રંથ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ seed s ssfessfessioloses. s&>desses...a sessfer of Modelossesses 42 [૫૪]હતો [ ભાસ] તલ મેહાવઈ જીવ , દેઈ, અભયપયાણ ભવહ વિરત્તઉ ચીતવએ, સામી સહજિ સુજાણ; હા! હા! નિય જિય કાજિ જીવ, જિય સહસ વિણાઈ સુરતરુ સરસુ વિસુદ્ધ ધમ્મ, વિસયંધ ન પાસઈ. યુવતી યૌવન દેહ ગેહ, પરિવાર અસારે; કીજઈ તિમ તીતું કાજિ, અવર જીવતું સંહારે. બિગ બિગ વિષયવિકારવાસિ, કિમ જગુ ધૂતારિ, ભૂ રિ ભવંતરિ ફેરિ ફિરઈ, ઈમ હિયઈ વિચારિ. ગજ રથ રંગ તુરંગ રમણિ, રસ વિસયવિરત્તી; મયગલું પિલિય ચલિઉ, નેમિ શિવરમણરત્તઉ. [ભાસ] તઉ મન્નાઈ સિવિ મિલિય, યાદવ નેમિકુમારુ; નેમિ ન માનઈ માનિ રલિય, લેવી સંયમભારુ. પેખિય વલ્લહુ ચલિઉ સેકિ, સંકલિય રડેઈ; નેહગહિલ્લિય રાઈમએ, ભૂપીઠિ પડેઈ. કેસપાસુ કરિ મોકલઉ, સિરુ ઉરુ તાડે, ભાંભરેલીય દલિયા હારુ, હારવા પડેઈ મૂકી જીવતિય આજુ, પ્રિય જાઈ કિહાઈ નયણ પસારિય રહિય, કાજુ કાજલુ ગિઉ વાઈ. સામી માન્યા વચન, છે સહિકોઈ દિખાડઈ; અહવા વરસાલઈ વિવાહ, કિમ ચડઈ સિરાડઈ. અગણિય રાજલવયણું, દાણુ સંવત્સર દેઈ, રેવય ગિરિવરિ સામિસાલુ, સંજમ સિરિ લેઈ ચઉપન દિણિ અકલંક, વિમલ કેવલસિરિ પામિય; ઘણુઈ કાલિ રાઈમઈ સરિસુ, સિવિ પત્તઉ સામિઉ. નવ જુવ્વણ ભરિ સીલ સબલુ, હાગિહિં આરે; મણ વંછિય ફલદેઉ દેઉ, સિવિ દેવિ મલ્હારો. સિરિ મહિંદમપૃહસૂરસીસિ, “જય હરિ’ કી જઈ ફાગુ એઉ ભવિયણિ, વસંત ઋતુ રસિહિં રમી જઈ [इत्ति श्री जयशेखरसूरि कृताश्री नेमिमाथस्य फागुबधेन स्तुतिः ] 47 ગOS માં શ્રી કાર્ય કરયાણગૌતમસ્મૃતિગ્રંથ