Book Title: Jatasinh Nandi ka Varangcharit aur uski Parampara
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Shwetambar_Sthanakvasi_Jain_Sabha_Hirak_Jayanti_Granth_012052.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210499/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaTAsiMhanandi kA varAGgacarita aura usakI paramparA jaTAsiMhanandi aura unake varAGgacarita ke digambara paramparA se phira bhI sarvaprathama putrATasaMghIya jinasena ke dvArA jaTAsiMhanandi kA bhinna yApanIya athavA kUrcaka saMgha se sambandhita hone ke kucha pramANa AdarapUrvaka ullekha yaha batAtA hai ki ve sambhavata: yApanIya paramparA se upalabdha hote haiM / yadyapi zrImatI kusuma paToriyA ke anusAra varAGgacarita sambandhita rahe hoN| kyoMki punnATasaMgha kA vikAsa yApanIya punnAgavRkSa meM aisA koI bhI antaraGga sAkSya upalabdha nahIM hai jisase jaTAsiMhanandi mUlagaNa se hI huA hai / 15 punaH zvetAmbara AcArya udyotanasUri ne yApanIya aura unake grantha ko yApanIya kahA jA sake, kintu merI dRSTi meM zrImatI AcArya raviSeNa aura unake grantha padmacarita ke sAtha-sAtha jaTAsiMhanandi kusuma paToriyA kA yaha kathana samucita nahIM hai / sambhavata: unhoMne mUla ke varAGga-carita kA ullekha kiyA hai / isase aisI kalpanA kI jA grantha ko dekhane kA prayatna hI nahIM kiyA aura dvitIyaka srotoM se upalabdha sakatI hai ki donoM eka hI paramparA ke aura samakAlika rahe hoNge| punaH sUcanAoM ke AdhAra para aisA mAnasa banA liyaa| zvetAmbara aura yApanIya meM eka-dUsare ke granthoM ke adhyayana kI paramparA ___ maiMne yathAsambhava mUla grantha ko dekhane kA prayAsa kiyA hai aura rahI hai / yApanIya AcArya prAcIna zvetAmbara AcAryoM ke granthoM ko par3hate usameM mujhe aise aneka tattva mile haiM jinake AdhAra para varAGgacarita aura the| jaTAsiMhanandi ke dvArA prakIrNakoM, Avazyakaniyukti tathA siddhasena usake kartA jaTila muni yA jaTAsiMhanandi ko digambara paramparA se itara ke sanmati tarka aura vimalasUri ke paumacariya kA anusaraNa yahI yApanIya athavA kUrcaka paramparA se sambaddha mAnA jA sakatA hai / isa batAtA hai ki ve yApanIya sampradAya se sambandhita rahe hoMge / kyoMki vivecana meM sarvaprathama to maiM zrImatI kusuma paToriyA ke dvArA prastuta una yApanIyoM dvArA ina granthoM kA adhyayana-adhyApana evaM anusaraNa kiyA bAhya sAkSyoM kI carcA karUMgA jinake AdhAra para jaTAsiMhanandi ke jAtA thA, isake aneka pramANa die jA sakate haiM / yaha ho sakatA hai yApanIya hone kI saMbhAvanA ko puSTa kiyA jAtA hai / usake pazcAt mUla ki jaTAsiMhanandi yApanIya na hokara kUrcaka sampradAya se sambandhita rahe grantha meM mujhe digambara mAnyatAoM se bhinna jo tathya upalabdha hue haiM, unakI hoM aura yaha kUrcaka sampradAya bhI yApanIyoM kI bhAMti zvetAmbaroM ke ati carcA karake yaha dikhAne kA prayatna karUMgA ki jaTAsiMhanandi yApanIya nikaTa rahA ho / yadyapi isa sambandha meM vistRta gaveSaNA abhI apekSita athavA kUrcaka paramparA meM se kisI eka se sambaddha rahe hoNge| hai| jaTAsiMhanandi yApanIya saMgha se sambandhita the yA kUrcaka saMgha 2. jaTAsiMhanandi yApanIya paramparA se sambaddha rahe haiM, isa se sambandhita the, isa sambandha meM to abhI aura bhI sUkSma adhyayana kI sambandha meM jo bAhya sAkSya upalabdha haiM unameM prathama yaha hai ki kannar3a kavi AvazyakatA hai kintu itanA nizcita hai ki ve digambara paramparA se bhinna janna ne jaTAsiMhanandi ko 'kANUragaNa' kA batAyA hai| aneka abhilekhoM anya kisI paramparA se sambandhita haiM kyoMki unakI aneka mAnyatAeM se yaha siddha hotA hai ki yaha kANUragaNa prArambha meM yApanIya paramparA kA vartamAna digambara paramparA ke virodha meM jAtI haiM / Aie, ina tathyoM kI eka gaNa thA / isa gaNa kA sarvaprathama ullekha saudaMtI ke I0 san samIkSA kareM - dasavIM zatI (988) ke eka abhilekha meM milatA hai / isa abhilekha 1. jinasena prathama (putrATasaMghIya) ne apane harivaMzapurANa (I0 meM gaNa ke sAtha yApanIya saMgha kA bhI spaSTa nirdeSa hai / 16 yaha sambhava san 783) meM, jinasena dvitIya (paMcastUpAnvayI) ne apane Adi purANa hai ki isa gaNa kA astitva isake pUrva sAtavIM-AThavIM sadI meM bhI rahA meM, udyotanasUri (zve0 AcArya) ne apanI kuvalayamAlA (I0san 778) ho / DaoN0 upAdhye janna ke isa abhilekha ko zaMkA kI dRSTi se dekhate meM, rAcamalla ne apane kannar3a gadya grantha triSaSThizalAkApuruSa (I0 san haiN| unakI isa zaMkA ke do kAraNa haiM- eka to yaha ki gaNoM kI utpatti 974-84) meM, dhavala kavi ne apabhraMza bhASA meM racita apane harivaMza aura itihAsa ke viSaya meM paryApta jAnakArI kA abhAva hai, dUsare meM, jaTilamuni athavA unake varAMgacarita kA ullekha kiyA hai| inake jaTAsiMhanandi jana ke samakAlIna bhI nahIM haiN|7| yaha satya hai ki donoM atirikta bhI pampa ne apane Adi purANa (I0 san 941) meM, nayanasena meM lagabhaga pAMca sau varSa kA antarAla hai kintu mAtra kAlabheda ke kAraNa ne apane dharmAmRta (I0 san 1112) meM aura pArzvapaMDita ne pArzvapurANa janna kA kathana bhrAMta ho, hama DaoN0 upAdhye ke isa mantavya se sahamata (I0 san 1205) meM, janna ne apane anantanAtha purANa (I0 san nahIM haiM / yaha ThIka hai ki yApanIya paramparA ke kANUra Adi kucha gaNoM 1209) meM,deg guNavarga dvitIya ne apane puSpadaMtapurANa (I0 san 1230)19 kA ullekha Age calakara mUlasaMgha aura kundakundAnvaya ke sAtha bhI meM, kamala bhavana ne zAMtinAtha purANa (I0 san 1233)22 meM aura huA hai kintu isase unakA mUla meM yApanIya honA apramANita nahIM ho mahAbala kavi ne apane neminAtha purANa (I0 san 1254) meM,13 jaataa| kANUragaNa ke hI 12vIM zatAbdI taka ke abhilekhoM meM yApanIya jaTAsiMhanandi kA ullekha kiyA hai| saMgha ke ullekha upalabdha hote hai (dekheM- jaina zilAlekha saMgraha, bhAga ina sabhI ullekhoM se yaha jJAta hotA hai ki jaTAsiMhanandi 5, lekha kramAMka 1-7) / isake atirikta svayaM DaoN0 upAdhye ne 12 vIM yApanIya, zvetAmbara aura digambara tInoM hI paramparAoM meM mAnya rahe haiN| zatAbdI ke pUrvArddha ke kucha zilAlekhoM meM kANUragaNa ke siMhanandi ke Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 / ullekha ko svIkAra kiyA hai19 / yadyapi ina lekhoM meM kANUragaNa ke ina siMhanandi ko kahIM mUlasaMgha aura kahIM kundakundAnvaya kA batAyA gayA hai| lekina smaraNa rakhanA hogA ki yaha lekha usa samaya kA hai jaba yApanIya gaNa bhI apane ko mUlasaMgha se jor3ane lage the| punaH ina lekhoM meM siMhanandi kA kAragaNa ke AdyAcArya ke rUpa meM ullekha hai| unakI paramparA meM prabhAcandra, guNacandra, mAghanandi, prabhAcandra, anantavIrya, municandra prabhAcaMda Adi kA ullekha hai - yaha lekha to bahuta samaya pazcAt likhA gayA hai| punaH ina lekhoM meM bhI prArambha meM jaTAsiMhanandi AcArya kA ullekha hai, vahAM na to mUlasaMgha kA ullekha hai aura na kundakundAnvaya kA vahAM mAtra kANUramaNa kA ullekha hai| yaha kAragaNa prArambha meM yApanIya gaNa thaa| ataH siddha hai ki jaTAsiMhanandi kAragaNa ke AdyAcArya rahe hoNge| ina zilAlekhoM meM siMhanandi ko gaMga vaMza kA samuddhAraka kahA gayA hai| yadi gaMga vaMza kA prArambha I0 san caturtha zatI mAnA jAtA hai to gaMgavaMza ke saMsthApaka siMhanandi jaTAsiMhanandi se bhinna hone cAhie / punaH kANUragaNa kA astitva bhI I0 san kI 7 vI 8 vIM zatI ke pUrva jJAta nahIM hotA hai| sambhAvanA yahI hai ki jaTAsiMhanandi kAragaNa ke AdyAcArya rahe hoM aura unakA gaMga vaMza para adhika prabhAva rahA ho / ataH Age calakara unheM gaMgavaMza kA uddhAraka mAna liyA gayA ho tathA gaMgavaMza ke uddhAra kI kathA unase jor3a dI gaI ho / 3. jana ne anantanAtha purANa meM na kevala jaTAsiMhanandi kA ullekha kiyA hai apitu unake sAtha-sAtha hI kANUragaNa ke indranandi AcArya kA bhI ullekha kiyA hai| hama chedapiNDa zAstra kI paramparA kI carcA karate samaya aneka pramANoM se yaha siddha kara cuke haiM ki jaTAsiMhanandi ke samakAlIna yA unase kiMcit paravartI ye indranandi rahe haiM29 jinakA ullekha zAkaTAyana Adi aneka yApanIya AcAryoM ne kiyA hai| janma ne jaTAsiMhanandi aura indranandi donoM ko kANUragaNa kA batAyA hai| isase unake kAna meM avizvasanIyatA jaisI koI bAta nahIM lagatI hai| jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 4. koppala meM upalabdha (purAnI kannar3a meM) eka lekha bhI upalabdha hotA hai jisake anusAra jaTAsiMhanandi ke caraNa cihnoM ko cAvvaya ne banavAyA thaa| isase yaha siddha hotA hai ki jaTAsiMhanandi kA samAdhimaraNa sambhavata: koppala meM huA ho / punaH DaoN0 upAdhye ne gaNabheda nAmaka aprakAzita kannar3a graMtha ke AdhAra para yaha bhI mAna liyA hai ki koppala yA kopana yApanIyoM kI mukhya pITha thI ataH koppala / kopana se sambandhita hone ke kAraNa jaTAsiMhanandi ke yApanIya hone kI sambhAvanA adhika prabala pratIta hotI hai| 5. yApanIya paramparA meM muni ke lie 'yati' kA prayoga adhika pracalita rahA hai / yApanIya AcArya pAlyakIrti zAkaTAyana ko 'yatigrAmAgraNI' kahA gayA hai / hama dekhate haiM ki jaTAsiMhanandi ke isa varAGgacarita meM bhI muni ke lie yati zabda kA prayoga bahutAyata se huA hai granthakAra kI yaha pravRtti usake yApanIya hone kA saMketa karatI hai| 6. varAGgacarita meM siddhasena ke "sanmati tarka" kA bahuta adhika anusaraNa dekhA jAtA hai| aneka AdhAroM se yaha siddha hotA hai ki sanmati tarka ke karttA siddhasena kisI bhI sthiti meM digambara paramparA- se sambaddha nahIM rahe haiN| yadi ve pA~cavI zatI ke pazcAt hue haiM to nizcita hI zvetAmbara haiM aura yadi usake pUrva hue haiM to adhika se adhika zvetAmbara aura yApanIya paramparA kI pUrvaja uttarabhAratIya ninya dhArA se sambaddha rahe haiN| unake 'sanmati tarka' meM kramavAda ke sAtha-sAtha yugapadavAda kI samIkSA, Agamika paramparA kA anusaraNa, kRti kA mahArASTrI prAkRta meM honA Adi tathya isa saMbhAvanA ko puSTa karate haiN| varAGgacarita ke 26 veM sarga ke aneka zloka 'sanmati tarka' ke prathama aura tRtIya kANDa kI gAthAoM kA saMskRta rUpAMtaraNa mAtra lagate haiM - dekheM - varAGgacarita 26/52 26/53 26/54 26/55 26/57 26/58 26 / 60 26 / 61 26 / 62 26/63 26 / 64 sanmati tarka 1 / 6 1/9 1/11 1/12 1/17 1/18 1221 1/25 1 / 23-24 1/25 1/51 varAGgacarita 26 / 65 26 / 69 26/70 26/71 26/72 26/78 26/90 26 / 99 26/100 sanmati tarka 1/52 3/47 3/54 3/55 3/53 3/69 3/69 3/67 3/68 varAGgacaritakAra jaTAsiMhanandi dvArA siddhasena kA yaha anusaraNa isa bAta kA sUcaka hai ki ve siddhasena se nikaTa rUpa se jur3e hue haiM I siddhasena kA prabhAva zvetAmbaroM ke sAtha-sAtha yApanIyoM aura vApanIyoM ke kAraNa putrATasaMghIya AcAryoM evaM paMcastUpAnvaya ke AcAryoM para bhI dekhA jAtA hai| isase yaha siddha hotA hai ki jaTAsiMhanandi usa yApanIya athavA kUrcaka paramparA se sambandhita rahe hoMge jo aneka bAtoM meM zvetAmbaroM kI Agamika paramparA ke nikaTa thii| yadi siddhasena zvetAmbara aura yApanIyoM ke pUrvaja AcArya haiM to yApanIya AcAryoM ke dvArA unakA anusaraNa saMbhava hai / 7. varAGgacirata meM, aneka saMdarbhoM meM AgamoM, prakIrNakoM evaM niyuktiyoM kA anusaraNa kiyA gayA hai| sarvaprathama to usameM kahA gayA hai "varAGgamuni ne alpakAla meM hI AcArAMga aura aneka prakIrNakoM kA samparka adhyayana karake kramapUrvaka aMgoM evaM pUrvo kA adhyayana kiyaa| isa prasaMga meM prakIrNakoM kA ullekha mahattvapUrNa hai| viSayavastu kI dRSTi se to isake aneka sargoM meM AgamoM kA anusaraNa dekhA jAtA hai| vizeSa rUpa se svarga, naraka, karmasiddhAMta Adi sambandhI vivaraNa meM uttarAdhyayana sUtra kA anusaraNa huA hai| jaTAsiMhanandi ne caturtha sarga meM jo karma siddhAMta kA vivaraNa diyA hai usake aneka zloka apane prAkRta rUpa meM uttarAdhyayana ke tIsaveM karma prakRti nAmaka adhyayana meM yathAvat milate haiM varAGgacarita uttarAdhyayana 30 / 2-3 4/2-3 . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaTAsiMhanandi kA varAGgacarita aura usakI paramparA 695 30/5-6 4/24-25 ye tIna gAthAeM AturapratyAkhyAna se sIdhe varAGgacarita meM gaIM 30/8-9 4/25-26-27 yA mUlAcAra ke mAdhyama se varAGgacarita meM gaI yaha eka alaga prazna hai| 30/10-11 4/28-29 mUlAcAra yApanIya grantha hai| ata: yadi ye gAthAeM mUlAcAra se bhI lI gaI 30/12 4/33 (AMzika) hoM to bhI jaTAsiMhanandi aura unake grantha varAGgacarita ke yApanIya hone kI 30/13 4/35 (AMzika) hI puSTi hotI hai / yadyapi kundakunda ke granthoM meM bhI ye gAthAeM pAyI jAtI 30/15 4/37 haiM, kintu itanA nizcita hai ki kundakunda ne bhI ye gAthAeM mUlacAra se hI yadyapi sampUrNa vivaraNa kI dRSTi se varAGgacarita kA karma siddhAnta lI hoMgI / aura puna: mUlAcAra meM AturapratyAkhyAna kI lI gaI sabhI sambandhI vivaraNa uttarAdhyayana kI apekSA vikasita pratIta hotA hai / isI gAthAyeM samAhita kara lI gaI haiM, ataH antatogatvA to ye gAthAyeM Atara prakAra kI samAnatA svarga-naraka ke vivaraNa meM dekhI jAtI hai| uttarAdhyayana lI meM 36 veM adhyayana kI gAthA kramAMka 204 se 216 taka varAGgacarita ke Avazyakaniyukti kI bhI nimna do gAthAeM varAGgacarita meM naveM sarga ke zloka 1-12 taka kiMcit zAbdika parivartana ke sAtha saMskRta rUpa meM pAyI jAtI haiN| Azcarya kI bAta yaha hai ki jaTAsiMhanandi bhI AgamoM hayaM nANaM kiyAhINaM, hayA annANao kiyA / ke anurUpa bAraha devalokoM kI carcA karate haiN| pAsaMto paMgulo daDDo ghAvamANo a aMghao / / 1 / / isI prakAra prakIrNaka sAhitya kI bhI aneka gAthAe~ varAGgacarita meM apane saMskRta rUpAMtaraNa ke sAtha pAyI jAtI haiM / dekheM - saMyogasiddhii phalaM vayaMti, na hu ekacakkeNa raho payAi / aMgho ya paMgUya vaNe samiccA, te saMpauttA nagaraM paviTThA / / 2 / / daMsaNabhaTTho bhaTTho, na hu bhaTTho hoi caraNapabmaTTho / dasaNamaNupattassa u pariyaDaNaM natthi saMsAre / / 65 / / / tulanIya - dasaNabhaTTho bhaTTho, daMsaNabhaTThassa natthi nivvANaM / / kriyAhInaM ca yajjJAnaM na tu siddhiM prayacchati / sijjhaMti caraNarahiyA, daMsaNarahiyA na sijhaMti / / 66 / / parizyanyathA paMgu mugdho dagdho davAgninA / / 99 / / - bhktprijnyaa| tau yathA saMprayuktau tu davAgnimadhigacchataH / tulanIya . tathA jJAnacaritrAbhyAM saMsArAnmucyate pumAn / / 101 / / darzanAdmaSTa evAnubhraSTa ityabhidhIyate / -varAGgagacarita, sarga 26 na hi cAritravibhraSTo bhraSTa ityucyate budhaiH / / 16 / / Agama, prakIrNaka aura niyukti sAhitya kA yaha anusaraNa mahatA tapasA yukto mithyAvRSTirasaMyataH / jaTAsiMhanandi aura unake graMtha ko digambaretara yApanIya yA kUrcaka tasya sarvajJasaMdRSTyA saMsAro'nanta ucyate / / 97 / / sampradAya kA siddha karatA hai| -varAGgacarita, sarga 26 8. jaTAsiMhanandi ne na kevala siddhasena kA anusaraNa kiyA hai isI prakAra varAGgacarita ke nimna zloka Atura pratyAkhyAna meM pAe apitu unhoMne vimalasUri ke paumacariya kA bhI anusaraNa kiyA hai / cAhe jAte haiN| yaha anusaraNa unhoMne sIdhe rUpa se kiyA ho yA raviSeNa ke padmacarita ke ekastu meM zAzvatikaH sa AtmA sadRSTisajjJAnaguNairUpetaH / mAdhyama se kiyA ho kintu itanA satya hai ki una para yaha prabhAva AyA zeSAzca meM bAhAtamAzca bhAvAH saMyogasallakSaNalakSitAste / / 101 / / hai / varAGgacarita meM zrAvaka ke vratoM kI jo vivecanA upalabdha hotI hai vaha saMyogato doSamavApa jIvaH parasparaM naikavidhAnubandhi / na to pUrNataH zvetAmbara paramparA ke upAsakadazA ke nikaTa hai aura na tasmAdvisaMyogamato durantamAjIvitAMtAdahamutsRjAmi // 102 pUrNata: digambara paramparA dvArA mAnya tattvArtha ke pUjyapAd devanandI ke sarveSu bhUteSu manaH samaM me vairaM na me kenacidasti kiMcit / sarvArthasiddhi ke mUlapATha ke nikaTa hai / apitu vaha vimalasUri ke AzAM punaH klezasahastramUlAM hitvA samAdhi laghu saMprapadye / / 103 // paupacariya ke nikaTa hai / paumacariya ke samAna hI isameM bhI dezAvakAsika - varAGgacarita, sarga 31 / vrata kA antarbhAva divrata meM mAnakara usa rikta sthAna kI pUrti ke lie tulanIya salekhanA ko bArahavA~ zikSAvrata mAnA gayA hai| kundakunda ne bhI isa ego me sAsao apyA naann-dsnnsNjuo| paramparA kA anusaraNa kiyA hai| kintu kundakunda vimalasUri se to sesA me bahirA bhAvA savye saMjogalakkhaNA / / 27 // nizcita hI paravartI haiM aura sambhavataH jaTAsiMhanandi se bhI / ata: unake saMjogamUlA jIveNaM patta dukkhaparaMparA / dvArA kiyA gayA yaha anusaraNa asvAbhAvika bhI nahIM hai / smaraNa rahe ki tamhA saMjogasambandha savvaM bhAveNa vosire / / 28 / / kundakunda ne trasa-sthAvara ke vargIkaraNa, caturvidha mokSamArga Adi ke sambandha sammaM mai savvabhUesa ve majjha na keNaI / meM bhI Agamika paramparA kA anusaraNa kiyA hai| spaSTa hai ki vimalasari AsAo vosiritsANaM samAhiM paDivajjae / / 22 / / ke paumacariya kA anusaraNa raviSeNa, svayaMbhU Adi aneka yApanIya - Atura pratyAkhyAna AcAryoM ne kiyA hai| ata: jaTAsiMhanandi ke yApanIya hone kI saMbhAvanA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 prabala pratIta hotI hai| mAtra eka bAra digambara zabda kA prayoga milA hai| samAnyatayA 'vizIrNavastrA' 9. jaTAsiMhanandi ne varAGgacarita ke naveM sarga meM kalpavAsI devoM zabda kA prayoga huA hai / eka sthala para avazya muniyoM ko nirastrabhUSA' ke prakAroM kA jo vivaraNa prastuta kiyA hai vaha digambara paramparA se bhinna kahA gayA hai kintu nirastrabhUSA kA artha sAja-sajjA se rahita hotA hai, hai| vaimAnika devoM ke bheda ko lekara zvetAmbara aura digambara paramparA meM nagna nhiiN| - ye kucha aise tathya haiM jina para varAGgacarita kI paramparA kA spaSTa rUpa se matabheda hai / jahA~ zvetAmbara paramparA vaimAnika devoM meM 12 nirdhAraNa karate samaya gambhIratA se vicAra kiyA jAnA cAhie / maiM cAhUMgA vibhAga mAnatI hai vahA~ digambara paramparA unake16 vibhAga mAnatI hai / isa ki Age Ane vAle vidvAn sampUrNa grantha gambhIratApUrvaka AloDana karake saMdarbha meM jaTAsiMhanandi spaSTa rUpa se zvetAmbara yA Agamika paramparA ke isa samasyA para vicAra kreN| nikaTa haiM / ve naveM sarga ke dvitIya zloka meM spaSTa rUpa se yaha kahate sAdhviyoM ke prasaMga meM carcA karate samaya unheM jIrNa-zIrNa vastroM haiM ki kalpavAsI devoM ke bAraha bheda haiN| puna: isI sarga ke sAtaveM zloka ko dhAraNa karane vAlI athavA vizIrNa vastroM se AvRtta deha vAlI kahA se naveM zloka taka uttarAdhyayana sUtra ke samAna una 12 devalokoM ke nAma gayA hai| isase bhI yaha siddha hotA hai ki varAGgacaritakAra jaTAsiMhanandi bhI ginAte haiN| yahA~ ve spaSTa rUpa se na kevala digambara paramparA se bhinna ko strI dIkSA aura savastra dIkSA mAnya thI / jabaki kundakunda strI dIkSA hote haiM balki kisI sImA taka yApanIyoM se bhinna pratIta hote haiM / yadyapi kA sarvathA niSedha karate hai| smaraNa rakhanA hogA ki yApanIyoM meM prArambha meM AgamoM kA anusaraNa karate 11. varAGgacarita meM striyoM kI dIkSA kA spaSTa ullekha hai| hue 12 bheda mAnane kI pravRtti rahI hogI kintu bAda meM digambara paramparA usameM kahIM bhI aisA ullekha nahIM hai ki strI ko upacAra se mahAvrata hote yA anya kisI prabhAva se unameM 16 bheda mAnane kI paramparA vikasita huI haiM jaisA ki digambara paramparA mAnatI hai / isa grantha meM unheM tapodhanA, hogii| tattvArthasUtra ke sarvArthasiddhi mAnya-pATha meM tathA tiloyapaNNatti meM amita-prabhAvI, gaNAgraNI, saMyamanAyikA jaise sammAnita padoM se abhihita ina donoM hI paramparAoM ke bIja dekhe jAte haiM / tattvArthasUtra kA sarvArthasiddhi kiyA gayA hai| sAdhvI varga ke prati aisA AdarabhAva koI zvetAmbara yA mAnya yApanIya pATha jahAM devoM ke prakAroM kI carcA karatA hai vahAM vaha 12 yApanIya AcArya hI prastuta kara sakatA hai / ata: itanA nizcita hai ki kA nirdeza karatA hai kintu jahA~ vaha unake nAmoM kA vivaraNa prastuta jaTAsiMhanandi kA varAGgacarita kundakunda kI usa digambara paramparA kA karatA hai to vahAM 16 nAma prastuta karatA hai| yativRSabha kI tiloyapaNNatti grantha nahIM ho sakatA jo striyoM kI dIkSA kA niSedha karatI ho yA unake meM bhI 12 aura 16 donoM prakAra kI mAnyatAeM hone ke spaSTa ullekha upacAra se hI mahAvrata kahe gaye haiM, aisA mAnatI ho / kundakunda ne pAye jAte haiN| isase spaSTa lagatA hai ki prArambha meM Agamika mAnyatA sUtraprAbhRta gAthA kramAMka 25 meM evaM liGgaprAbhRta gAthA kramAMka 20 meM strI kA anusaraNa karate hue yApanIyoM meM aura yadi jaTAsiMhanandi kUrcaka haiM dIkSA kA spaSTa niSedha kiyA hai| to kUrcakoM meM bhI kalpavAsI devoM ke 12 prakAra mAnane kI paramparA rahI 12. varAGgacarita meM zramaNoM aura AryikAoM ko vastradAna kI hogii| Age yApanIyoM meM 16 devalokoM kI mAnyatA kisI anya paramparA carcA hai / yaha tathya digambara paramparA ke viparIta hai| usameM likhA hai ki ke prabhAva se AyI hogii| "vaha nRpati muni puGgavoM ko AhAradAna, zramaNoM aura AryikAoM ko vastra 10. varAGgacarita meM varAMgakumAra kI dIkSA kA vivaraNa dete hue aura annadAna tathA daridroM ko yAcita dAna (kimicchadAnaM ) dekara kRtArtha likhA gayA hai ki -'zramaNa aura AryikAoM ke samIpa jAkara tathA unakA huaa|" yahA~ prazna upasthita hotA hai ki mUla zloka meM jahA~ muni vinayopacAra (vandana) karake vairAgyayukta varAMgakumAra ne ekAMta meM jA puGgavoM ke lie AhAradAna kA ullekha kiyA gayA hai vahA~ zramaNa aura sundara AbhUSaNoM kA tyAga kiyA tathA guNa, zIla, tapa evaM prabuddha tattva AryikAoM ke lie vastra aura anna (AhAra) ke dAna kA prayoga huA hai| rUpI samyak zreSTha AbhUSaNa tathA zveta zubhra vastroM ko grahaNa karake ve saMbhavata: yahA~ acela muniyoM ke lie hI 'munipuGgava' zabda kA prayoga jinendra dvArA pratipAdita mArga meM agrasara hue| dIkSita hote samaya mAtra huA hai aura sacela munike lie 'zramaNa' / bhagavatI ArAdhanA evaM usakI AbhUSaNoM kA tyAga karanA tathA zveta zubhra vastroM ko grahaNa karanA digambara aparAjita TIkA se yaha spaSTa hai ki yApanIya paramparA meM apavAda mArga paramparA ke virodha meM jAtA hai| isase aisA lagatA hai ki jaTAsiMhanandi meM muni ke lie vastra-pAtra grahaNa karane kA nirdeza hai| digambara paramparA se bhinna kisI anya paramparA kA anusaraNa karane vAle vastrAdi ke saMdarbha meM uparokta sabhI tathyoM ko dRSTigata rakhate hue the| yApanIyoM meM apavAda mArga meM dIkSita hote samaya rAjA Adi kA nagna yaha kahA jA sakatA hai ki jaTAsiMhanandi aura unakA varAGgacarita bhI honA Avazyaka nahIM mAnA gayA thA / cUMki varAMgakumAra rAjA the ata: sambhava yApanIya/kUrcaka paramparA se sambaddha rahA hai| hai ki unheM savastra hI dIkSita hote dikhAyA gayA ho / yApanIya grantha bhagavatI 13. varNa-vyavasthA ke sandarbha meM bhI varAGgacarita ke kartA jaTAsiMhanandi ArAdhanA evaM usakI aparAjitA TIkA meM hameM nirdeza milate haiM ki rAjA kA dRSTikoNa Agamika dhArA ke anurUpa ati udAra hai / unhoMne varAGgacarita Adi kulIna puruSoM ke dIkSita hote samaya yA saMthArA grahaNa karate samaya ke paccIsaveM sarga meM janmanA AdhAra para varNa vyavasthA kA spaSTa niSedha kiyA apavAda liMga (savastra) rakha sakate haiN| puna: varAGgacarita meM hameM muni kI hai| ve kahate haiM ki varNa vyavasthA karma-vizeSa ke AdhAra para hI nizcita hotI caryA ke prasaMga meM hemanta kAla meM zIta-pariSaha sahate samaya muni ke lie hai isase anya rUpa meM nhiiN| jAtimAtra se koI vipra nahIM hotA, apitu Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna, zIla Adi se brAhmaNa hotA hai| jJAna se rahita brAhmaNa bhI nikRSTa hai kintu jJAnI zUdra bhI vedAdhyayana kara sakatA hai / vyAsa, vasiSTha, kamaTha, kaNTha, droNa, parAzara Adi ne apanI sAdhanA aura sadAcAra se hI brAhmaNatva ko prApta kiyA thaa| isa prakAra hama dekhate haiM ki varNavyavasthA ke saMdarbha meM varAGgacaritakAra kA dRSTikoNa uttarAdhyayana Adi Agamika dhArA ke nikaTa hai| punaH isa AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki jaTAsiMhanandi usa digambara paramparA ke nahIM haiM to zUdra jala-tyAga aura zUdramukti-niSedha karatI hai| isase jaTAsiMhanandi aura unake grantha varAGgacarita ke yApanIya athavA kUrcaka hone kI puSTi hotI hai / saMdarbha 1. yApanIya aura unakA sAhitya; DaoN0 kusuma paToriyA pR0, 157 158 / 2. varAMganeya sarvAMgairvarAGgacaritArthavAk / kasya notpAdayedgADhamanurAgaM svagocaram / / 5. jaTAsiMhanandi kA varAGgacarita aura usakI paramparA - 3. kAvyAnucintane yasya jaTAH pracalavRttayaH / arthAsmAnuvadantIva jaTAcAryaH sa no'vatAt // Adi purANa (jinasena), 1/50 4. jehiM kae ramaNijje varaMga-paumANa cariyavitthAre / kaha va Na salAhaNijje te kaiNo jaDiya - raviseNo // harivaMzapurANa (jinasena), 1/34-35 - - - kuvalayamAlA, aidanaya zrotRvaeNvoM jaTAsiMhanaMdyAcAryara vRttaM uddhRta varAGgacarita, bhUmikA, pR0 11 6. muNimahaseNu suloyaNu jeNa paumacariu muNiraviseNeNa / jiNaseNeNa harivaMsu pavittu jaDilamuNiNA varaMgacatittu // harivaMza, uddhRta varAGgacarita, bhUmikA, pR0 10 7. Aryanuta- gRdhrapiMchA -cArya jaTAcArya vizrutazrutakIrtyAcArya / purassaramappA-cArya paramparaya~ kuDuga bhavyotsavamaM // - AdipurANa, 1/12 - 8. varyalokottamarbhAvisuvaoNDanadhanatyunnatakaoNDakuMdAcAryacaritraratnAkararadhikaguNarsajjaTAsiMhanaMdyAcArya zrIkUrcibhaTTArakaruditayazarmikkapepigaeN lokAzcaryarniSkarmaraeNmmaM pAraeNmADi ga~ saMsArakAMtAradiMdaM // dharmAmRta, 1 / 13 9. vidirapodara taoNlaeNyaeNnaeN tU gidADAbidijinamunipa - jaTAcAryara dhairyad pa~pu geldudu pasargadalurkeyenanisi na~gedumirge sogayisidaM / pArzvapurANa, 1/14 10. vaMdyar jaTAsiMhaNaMdyAcAryAdIMdraNadyAcAryAdiramuniparAkANUrNaNaMdyapRthiviyaoNlagaeNllaM // - anantanAtha purANa, 1/17 11. naDaeNvaliyol tannaM samaM baDa~dAruM naDadarilla gaDamaterdeSu / DiyaM naDeduvo padalike yaeNDeMga jaTAsiMhaNaMdi munipuMgavanA / / 697 pArzva puSpadaMta- purANa, 1/29 12. kAryavidarhadvalyAcAryajaTAsiMhanaMdinAmoddAmAcAryavaragRdhrapiMchAcAryara caraNAraviMdavRMdastotraM / / zAMtinAthapurANa, 1/19 13. dhairyaparagRdhra piMchAcAryara jaTAsiMhanaMdi jagatIkhyAtAcAryara prabhAvamatyAzcaryamadaM pAgalUvaDabjajajaMgamasAdhyaM // - neminAthapurANa, 1/14 14. harivazaM (jinasena), 1/35 15. jainadharma kA yApanIya sampradAya, pro0 sAgaramala jaina 16............yApanIya saMgha pratItakaNDUrgaNAvidha 1 jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2, lekha kramAMka, 160 17. varAGgacarita, bhUmikA (aMgrejI), pR0, 16 18. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga-2, lekha kramAMka 267, 277,299 - 19. vahI bhAga - 2, lekhakramAMka, 267, 271, 299 (jJAtavya hai ki kANUragaNa ko mUlasaMgha, kundakundAnvaya aura meSa - pASANa gaccha se jor3ane vAle ye lekha na kevala paravartI haiM apitu inameM ekarUpatA bhI nahIM hai / ) 20. varAGgacarita, saM. e0 ena0 upAdhye, bhUmikA (aMgrejI), pR0 16 para uddhRta- vaMdyarjaTAsiMhaNadyAcAryadIMdrAMdyAcAryAdi muni parA kANUrNaNaM................. | -annatanAtha purANa, 1/17 21. jainadharma kA yApanIya sampradAya, pro0 sAgaramala jaina, pR0145 146 / 22. varAGgacarita, saM0 e0 ena upAdhye, bhUmikA (aMgrejI), pR017 | 23. yApanIya para kucha aura prakAza, e0 ena0 upAdhye, anekAMta, vIra nirvANa vizeSAMka, 1975 / 24. tINAM (3/7), yatIndra (3/43), yatipatinA (5/113), yati (5 / 114), yatinA (8/68), vIracaryA yatayo- babhUvuH (30/ 61), yatiprati (30 / 99), yati: (31/21) / 25. AcAramAdau samadhItya dhImAnprakIrNakAdhyAyamanekabhedam / aGgAni pUrvAMzca yathAnupUrvyAmalyairahobhiH samamadhyagISTa // - varAGgacarita, 31/18 26. sthUlAmahiMsAmapi satyavAkyamacoratAdArarativrataM ca / bhogopabhogArthaparipramANamanvarthadigdezanivRttitAM ca // sAmAyikaM proSadhapAtradAnaM sallekhanAM jIvitasaMzaye ca / gRhasthadharmasya hi sAra eSaH saMkSepataste'bhinigadyate sma // - vahI, 22 / 29-30 tulanIya : paJca ya aNuvvayAI. tiNNeva guNavvayAi bhaNiyAI / sikkhAvayANi etto, cattAri jiNovaiTThANi // / 112 / / thUlayaraM pANivahaM, mUsAvAyaM adattadANaM ca / parajuvaINa nivittI, saMtosavayaM ca paJcamayaM // 113 // disividisANa ya niyamo, aNatthadaNDastha vajjaNaM ceva / uvabhogaparImANaM, tiNNeva guNavvayA aie / / 114 / / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 sAmAiyaM ca uvavAsaposaho ati hiMsavibhAgo ya / 33. Avasadhe vA appAugge jo vA maTTio hirimaM / antesamAhimaraNaM, sikkhAsu vayAiM cattAri / / 115 / / micchajaNe sajaNe vA tassa hojja avavAdiyaM liMgaM / / 78 / / - paumacariya, uddezaka 14 / Age isakI TIkA dekheM- 'apavAdikaliMga'-saleca liMga' bhagavatI 27. paMcevaNuvvAyAiM guNavvayAI havaMti taha tiNNi / ArAdhanA yAnI aparAjita TIkA, pR0 114 sikkhAvaya cattAri ya saMjamacaraNaM ca sAyAraM / / 34. hemantakAle dhRtibaddhakakSA digambarA hyabhravakAzayogAH / / thUle tasakAyavahe thUle mose adattathUle ya / - varAGgacarita, 30/32 pariharo paramahilA pariggahAraMbha parimANaM / / 35. nirastabhUSAH kRtakezalocA: / -vahI, 30/2 disividisimANa paDhama aNatthadaMDassa vajjaNaM vidiyaM / 36. vizIrNavastrAvRtagAtrayaSTayastA: kASThamAtrapratimA babhUvuH / bhogopabhogaparimA, iyameva guNavvayA tiNNi / - vahI, 31/13 sAmAiyaM ca paDhamaM vidiyaM ca taheva posahaM bhaNiyaM / 37. (a) itthIsu Na pAvayA bhaNiyA- sUtraprAbhRta, 25 taiyaM ca atihipujjaM cauttha sallehaNA aMte / / (ba) daMsaNaNAMNa caritte mahilAvaggammi dehi vi viisttttho| - carittapAhuDa, gAthA 23-26 pAsattha vi hu NiyaTTho bhAva viNaTTho Na so samaNo / 28. daza prakArA bhavanAdhipAnAM te vyantarAstvaSTavidhA bhavanti / - liMgapAhuDa, 20 jyotirgaNAzcApi dazArdhabhedA dviSaTprakArAH khalu kalpavAsAH / / 38. (a) narendrapatnyaH zrutizIlabhUSA .......pratipannadIkSAstadA babhUvuH - varAGgacarita, 9/2 paripUrNakAmAH // 31/1 / / dIkSAdhirAjyazriyamabhyupetA .... // 31/2 / / 29. sIdharmakalpaH prathamopadiSTa aizAnakalpazca punardvitIyaH / (ba) naravaravanitA micya sAdhvIzamupayayuH svapurANi bhUmipAlAH // 29/99 // sanatkumAro dyutimAMstRtIyo mAhendrakalpazca caturtha uktaH / / (sa) vratAni zIlAnyamRtopamAni ........31/4 / / brAhyaM punaH paJcamamAhurAstei lAntavaM SaSThamudAharanti / (da) mahendrapatnyaH zramaNatvamApya ........... // 31/113 / / sa saptamaH zukra iti praruDhaH kalpa: sahasrAra itoiSTamastu / / 39. tapodhanAnAmamitaprabhAvA gaNAgraNI saMyamanAyakA sA / yamAnataM tantravamaM vadanti sa prANato yo dazamastu varNyaH / -varAGgacarita, 31/6 ekAdazaM tvAraNamAmananti tamAraNaM dvAdazamacyutAntam / / 40. AhAradAnaM munipuGgavebhyo, vastrAnnadAnaM zramaNAryikAbhyaH / - varAGgacarita, 9/7-8-9 kimicchadAnaM khalu durgatebhyo datvAkRtArthoM nRpatirbabhUva / / 30. dazASTapaJcadvAdazavikalpA: kalpopapannaparyantAH / ___ -vahI, 23/92 -tattvArthasUtra (vivecaka- paM0 phUlacaMdrazAstrI) 4/3, pR0 118 41. (a) ..... ApavAdika liMga sacelaliMga ..... / dekheM - 4/19 meM 16 kalpoM kA nirdeza hai / - bhagavatI ArAdhanA, TIkA, pR0 114 31. vArasa kappA keI keI solasa vadaMti AiriyA / / 115 // (ba) cattArijaNAM bhattaM uvakappeti ......... / sohmmiisaannsnnkkumaarmaahiNdbmhlNtvyaa| cattArijaNA rakkhanti daviyamavakappiyaM tayaM tehiM / mahasukkasahassArA ANadapANadayaAraNaccudayA // 120 / / -bhagavatI ArAdhanA, 661 evaM 663 - tiloyapaNNattI, AThavAM adhikAra / 42. kriyAvizeSAdravyavahAramAtrAddayAbhirakSAkRSizilpabhedAt / 32. tato hi gatvA zramaNArjikAnAM samIpamabhyetya kRtApacArA: / ziSTAzca varNAzcaturo vadanti na cAnyathA varNacatuSTayaM syAt / / viviktadeze vigatAnurAgA jahurvarAGgayoM vara bhUSaNAni / / 93 // - varAGgacarita, 25/11 guNAMzca zIlAni tapAMsi caiva prabuddhatattvAH sitshubhrvstraaH| 43. jJAnaM ca na brahma yato nikRSTaH zUdrA'pi vedAdhyayanaM karoti / / 42 / / saMgRhya samyAvarabhUSaNAni jinendramArgAbhiratA babhUvaH / / 94 / / vidyAkriyAcAruguNaiH prahINo na jAtimAtreNa bhavetsa viprH| - varAGgacarita 29,93,94 jJAnena zIlena guNena yuktaM taM brAhmaNaM brahmavido vadanti // 43 / / vyAso vasiSThaH kamaThazca kaNThaH zaktyud droNaparAzarau ca / AcAravantastapasAbhiyuktA brahmatvamAyuH pratisaMpadAbhiH / / 44 / / - vahI, sarga 25 / 77 . 1