Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jesalamera ane tenA prAcIna jaina jJAnabhaMDAre jesalameranA jagavikhyAta jaina jJAnabhaMDAro jyAM AvelA che e rAjasthAna (mAravADa)mAM AvelA aneka dezI rAjyo paikI eka prAcIna dezI rAjya hatuM. svataMtra bhAratane adhikAra jAmyA pachI, bIjA dezI rAjyanI jema, tenuM visarjana thayuM che. e rAjya rAjasthAnanI vAyavya sarahade AveluM che. ane pAkistAnanI sarahada tyAMthI bahu dUra nathI. sauprathama enI rAjadhAnI lokavAmAM hatI, paNa pAchaLathI rAjadvArI Adi kAraNone laIne te jesalameramAM lAvavAmAM AvI hatI. ane e pachI ja e rAjya jesalamera rAjya tarIke oLakhAvA lAgyuM. jesalamera rAjadhAnI sthapAyA bAda tenI vyApAra viSayaka AbAdI vadhatI cAlI ane vyApArI loko ane bIjI prajA tyAM vasatI gaI tenI sAthe sAthe tyAM jaina-jainetara dhArmika sthAnonuM paNa nirmANa thatuM thayuM. AjathI doDhase varasa pahelAM jesalameramAM jenonAM sattAvIsa ghara hatAM. ane te rIte tyAM bIjI vastI paNa hatI. paraMtu rAjya sAthe kaI vAtamAM vAMdho paDavAthI ghaNA vyApArIo ane te sAthe bIjI prajA paNa tyAMthI hijarata karI gayAM. A rIte rAjyanI AbAdI ghasAtI cAlI. pAchaLathI rAjya sAthe samAdhAna thayuM. keTalAka vyApArIo vagere pAchA AvyA, te chatAM rAjyanI AbAdI jAmI nahIM. AthI vyApArIo vagere leko dhIre dhIre bahAra jatA gayA. eTale AjanuM jesalamera e prAcIna kALanuM samRddha jesalamera rahyuM nathI. Aje tyAMnI jUnI AlizAna ImArato tenI pUrvakAlIna samRddhi ane AbAdIne khyAla Ape che. dhIre dhIre e ImArato paNa paDatI jAya che ne tenAM khaMDiyero jovA maLe che. jesalameranA nAnA pahADa upara Avela killAmAM rAjyanA mahela che, bIjAM makAna che, tema ja kharataragara chIya jenoe baMdhAvelAM, jene ati bhavya kalAnAM dhAmA kahI zakAya tevAM, ATha zikharabaMdha maMdiro che. e paikInAM aSTApada-ciMtAmaNi pArzvanAthanuM yugalamaMdira ane bIjAM be maMdire to atibhavya zilpa sthApatyanA namUnArUpa che. khAsa karIne A maMdiramAM praveza karatAM tenAM toraNo tathA vividha bhAvone rajU karatI atiramya AkRtivALI zAlabhaMjikAo tathA temAMnA staMbhomAM upasAvelAM anekavidha bhavya rUpe, ghumaTo Adi zilpasamRddhithI maMdiranI bhavyatAmAM anekagaNo vadhAro thAya * tA. 15-7-1965nA roja amadAvAda-vaDodarA reDiyo sTezanethI apAyelo vArtAlApa.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 3 jJAnAMjali A che. ame jyAre jesalameranA bhaMDArAne vyavasthita karI rahyA hatA, tyAre tyAM jarmana vidvAna DaeN, ela. AsaDA AvyA hatA. temaNe killAnAM A madirA joI prabhAvita thaI jaNAvyuM maMdiramAM gUjarAtI kaLA kayAMthI AvI? tyAMnA kArIgarAne pUchatAM eka vRddha kArIgare jaNAvyuM ke amArA gurue gUjarAtI hatA. gujarAtamAM jyAre mAgalAnAM lazkarI karI rahyAM hatAM tyAre gujarAtanI prajA upAdhimAM hAI zilpIe pAsethI kAma laI zakI nahi. eTale navarA paDelA zilpIe te samaye nirupadrava evA e rAjasthAnamAM gayA. ane temaNe tyAMnI dhanADhaya prajAnI icchA pramANe madirA bAMdhavAnuM kAma karyuM.... e ja kAraNathI tyAMnAM ane bIjA sthaLAnAM videzanI racanAmAM gujarAtI zilpakaLAnuM mizraNa thayuM che. A killAmAM jainetara madira paNa che. eka madiramAM sUryadevanI mUrti che. lAge che ke prAcIna kALamAM tyAM pUjA thatI haze. A maMdira rAjyane AdhIna che. jesalamera gAmamAM tapAgacchIya jaina zrAvaka saMghe badhAveluM jaina madira che, paNa te bhavya heAvA chatAM sAdhAraNa gaNI zakAya tevu che. jesalameranI bahAra ghaDIsara nAmanu eka vizALa taLAva che. temAM jo cemAsAmAM Avaka barAbara rahe te tyAMnI prajA be-traNa varSa sudhI pANIne upayoga kare tApaNu pANI na khUTe eTale pANIne bhaMDAra emAM bharAya che. A pANInI Avaka mATe taLAvamAM evA rastAe karavAmAM AvyA hatA. paraMtu Aje e rastAenI rAjye evI upekSA karI che ke jethI te taLAvamAM prazna eka va vApare eTalA paNa pANIne saMgraha thateA nathI. jesalameranI AbehavAne kAraNe tyAM cAmAsAnI RtumAM etraNa iMcathI vadhAre varasAda paDatA nathI. tyAM cha iMca varasAda paDe tyAre A ghaDIsara taLAva eka mahAsarAvara jevuM banI jAya che. sAmAnya rIte jesalameranA pradeza registAna heAvA chatAM tenI AsapAsanI jamIna eTalI majabUta che ke temAM paDeluM pANI cusAI na jatAM jemanuM tema jamA rahe che. eTale kharekhara raeNtInuM raNa tenAthI dUra ja che. paNa vAvAjhoDAM Adi kAraNAne laI ne A pradezamAM keTaleka sthaLe retI jAmI jaI registAna jevu thaI jAya che. jesalameranI bahAra aneka jaina yutinI samAdhie che, tema ja bIjI paNa aneka zeTha zAhukAra AdinI samAdhie che. paNa enI koI khAsa kALajI nahIM rAkhavAne kAraNe temAMnI amuka samAdhie paDatI jAya che ane amuka navI banatI jAya che: ema banatu' ja rahe che. ahIM AsapAsa paththarAnI meTI meATI khANA che, jemAM khArA paththarane maLatA paththare meATA pramANamAM thAya che. jesalameramAM makAne bAMdhavA mATe mukhyatve A paththarAnA ja upayoga thAya che. tyAMnI prazna mATe paNa A paththarA atisulabha che. tyAMnA kArIgaro A paththarAmAMthI nAvaNiyAM vagere aneka dharagaththu vastuo banAvI sastA mUlye praznane Ape che. uparAMta, ahIM vIMchIA vagere prakAranA paththaro nIkaLe che, jemAMthI pyAsA, rakAbI, chUTAe, kharalA, peparaveTa vagere aneka prakAranI suMdara suMdara vastue bane che. sAmAnya prajA peAtAnAM ghare raMgavAmAM ghaDIsara taLAvamAM namI gayelI vidhavidharaMgI mATInA upayAga kare che. A pradezanI sAmAnya paristhitinuM avaleAkana karyAM pachI jesalameranA atimahattvanA prAcIna jaina jJAnabhaMDArAnuM nirIkSaNa karIe. jesalameramAM badhAM maLIne 10 jJAnabhaMDArA che: (1) kharataragIya yugapradhAna AcArye jinabhadrasUrine, (2) kharatara vegaDagacchatA, (3) AcAyaeNganA, (4) ane (5) thAharu zAhane, () DuMgarajInA, (7) tapagacchatA, (8) lAMkAgacchanA, (9) AcArya zrI vRddhicaMdrajI mahArAjaneA,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [55 jesalamera ane tenA prAcIna jaina jJAna bhaMDAra (10) AcArya zrI lakSmIcaMdrajI mahArAjano. A 10 paikI tapAgaccha ane laMkAgacchanA e be jJAnabhaMDAre bAda karatAM bAkInA badhA ja jJAnabhaMDAro zrI kharataragacchanI sattAmAM ane dekharekhamAM che. A 10 paikI bIje, cothe ane AThamo e traNa bhaMDArone killAmAM AvelA kharataragacchIya AcArya jinabhadragaNijJAnabhaMDAramAM bheLavI devAmAM AvyA che. A bhaMDAro zAntinAtha jaina maMdiranI nIcenA bhoMyarAmAM atisurakSita rIte rAkhavAmAM AvyA che. A bhoMyarAmAM be kAra vaTAvyA pachI nAnI sAMkaDI bArIvALA trIjA bhayarAmAM A bhaMDAro rAkhelA che. prAcIna kALamAM paththaranI abharAIe karI temAM killAnA atigauralAryA tADapatrIya pustakasaMgrahane rAkhavAmAM Avato hato, ane tene baMdha karavA mATe lAkaDAMnA bAraNAM hatAM. Aje e bhaMDArone ame sTIlanA kabATamAM surikSata rAkhyA che. kilAne AcArya jinabhadrIya jJAnabhaMDAra Akhe ne Akhe tADapatra upara lakhAyelA graMthano ja saMgraha che. A uparAMta kharataragacaNIya vaDA upAzrayamAM tathA AcAryagara chanA upAzrayamAM ane tapAgacchanA tathA lokAgacchanA jJAnabhaMDAromAM paNa tADapatra upara lakhAyela thoDA thoDA graMtha che. ekaMdare ahIM badhI maLIne tADapatra upara lakhAyela 600 pothIo che. pustako saMkhyAnI dRSTie te upara je 10 bhaMDAronAM nAma ApavAmAM AvyAM te badhAmAM maLIne 12 thI 13 hajAra karatAM vadhAre nathI. AmAM sAmAnya rIte prAcIna tADapatrIya mahatvanA graMtha che. graMthasaMkhyAnI dRSTie 20, 25 ke 50 hajAra ke tethI vadhAre graMthasaMkhyA dharAvanAra gujarAtamAM pATaNa, amadAvAda, khaMbhAta, vaDodarA vagerenA jJAnabhaMDAro che, paraMtu te jJAnabhaMDAronA graMthe aneka vAra jovAyelA tema ja temAMnI sAhityAdine lagatI sAmagrI sahaja sulabha hoI tenuM mahatva hovA chatAM paNa vidvAnone te ekAeka AkarSaka lAgatA nathI, ane te mATe teonI Urmi ke utkaMThA bahu zAMta hoya che, jyAre ahIMnA bhaMDAra dUra pradezamAM tema ja te bhaMDAronI sAhityika sAmagrInuM avalokana durlabha tema ja duSkara hoI tenuM mahatva vadhAre lAge te svAbhAvika che. jesalameranA tADapatrIya jJAnabhaMDAramAM kASThacitrapaTikAo ke suvarNAkSarI, rIyArI Adi graMthanI apUrva ane alabhya sAmagrIo paDI che, jethI ahIMnA bhaMDAronuM mahattva ghaNuM ja vadhI jAya che. sAthe sAthe ahIMnA tADapatrIya bhaMDAromAM evA ghaNe aMze tADapatrI upara lakhAyelA che, je ati prAcIna, prAcInatama che, jenI nakale bIje kyAMya paNa maLavI muzkela che, jethI te saMzodhananI dRSTie ghaNuM ja mahatvanA che. atrenA bhaMDAromAM citrasamRddhi tema ja prAcIna kASThacitrapadrikAo vagere sAmagrIo eTalI badhI vipula pramANamAM sacavAyelI che ke jethI bhaMDAronuM mUlya ghaNuM vadhI jAya che. 13mI thI 15mI sadI sudhImAM cItarAyelI kAThacitrapadikAono ahIM evaDe moTe saMgraha che ke je ApaNane ApaNI prAcIna saMskRtinAM gauravabharyA bIjaka pUrAM pADe che, ApaNane navAI utpana kare che ane cakita karI de che. A citrapadikAomAM jaina tIrthakaronA jIvanaprasaMgo, kudaratanAM da, aneka prANIonI AkRtio vagerene lagatAM vividha dRzyo jovA maLe che. 13mI sadImAM cItarAyela eka padikAmAM jIrAphanuM citra che. e uparathI ApaNane lAge che ke bhAratanI prajAne prANIo pratye kevo prema hato. jIrApha e bhAratIya pradezanuM prANI nathI, te chatAM A paphrikAmAM e prANInuM citra che. te jotAM bhAratIya prANIsaMgrahAlayamAM tene vasAvavAmAM AvyuM haze, je joIne citrakAre A kASTha padrikAmAM e prANInuM citra doryuM haze. A citrapaTikAo uparanA raMga, raMgomAM meLavavAmAM AvatA vairaniza vagerenI banAvaTa eTalI badhI mahatvanI che ke Ane 500-700 varSa vItI javA chatAM paNa raMgo jhAMkhA ke kALA nathI paDayA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] ke UkhaDI paNa nathI gayA, e eka mahattvanI vastu che, prAcIna tADapatrIya pratimAM je jaina tIrtha karA, jaina AcAryo tema ja graMtha lakhAvanAra zreSThiva AdinAM citra che, tenA raMge paNa Aje jevA te tevA ja dekhAya che. voTarakalara jevA A raMge hovA chatAM temAM meLavavAmAM Avelu' zlaSadravya evI rIte meLavavAmAM AvyuM che ke jene kAraNe raMgA jarA paNa jhAMkhA nathI paDavA ke bIjAM pAnAM sAthe e raMga coMTI nathI gayA, mULa citramAMthI UkhaDI gayA nathI, ke dhasAI javA paNu pAmyA nathI. A uparathI ApaNune spaSTa rIte lAge che ke te te kALe ApaNI pAse raMgeA banAvavA vagerene lagatI mahattvanI prabhAvazAlinI kaLA hatI. A uparAMta tADapatrIya pratiomAM jyAM graMthanA khAsa vibhAgeA te prakaraNA samApta thatAM hoya che, tyAM kALI zAhIthI cakra, kamaLa, Adi vividha prakAranAM suzAbhane cItaravAmAM AvatAM hatAM, jethI graMthanA te te vibhAganI samAptine ApaNe vinA parizrame zeAdhI zakIe; AvAM zAbhaneAvALI anekAneka tADapatrIya prati ahIMnA killAnA tADapatrIya graMthasa grahamAM che, jJAnAMjali prAcIna tADapatrIya graMtheAnI samRddhimAM, saMkhyAnI dRSTie, pATaNanA bhaMDArA caDiyAtA che, chatAM jesalameranA bhaMDArAmAM je keTalIka vizeSatA che, te bIje kayAMya nathI. ahIMnA bhaMDAramAM jinabhadragaNi kSamAzramaNa viracita vizeSAvazyaka mahAbhASyanI ati prAcIna tADapatrIya peAthI che. lekhana saMvata spaSTa nathI chatAM lipinuM svarUpa jotAM 9mA saikAmAM athavA 10mA saikAnA prArabhamAM e paiAthI lakhAI heAya tema lAge che. A pedhIe ahIMnA bhaMDArAnA gauravamAM ghaNA meATA umere karyo che. prAcIna lipienA abhyAsIo mATe A peAthInuM ghaNuM ja mahattva che. khAsa karIne A eka mahAna graMtha hAI A peAthIne AdhAre te samayanI lagabhaga saMpUrNa kahI zakAya tevI eka varNamAlA taiyAra karI zakAya, ke je lipivizAradone te yuga pahelAMnA ane pachInA bambe saikAonI lipine ukelavAmAM madada karI zake. A sivAya bIjA koI paNa jJAnabhaMDAramAM na maLI zake tevI prAcIna eTale ke vi. saM. 1246 ane 1278 AdimAM kAgaLa upara lakhAyela paDazatiTippanaka Adi graMthAnA prAcIna saMgraha killAnA bhaMDAra sAthe joDI dIdhelA kharatara vegaDagacchanA bhaDAramAM che. e A bhaMDArAnI bhanya vizeSatA che. OMoN. vebarane eziyAmAMnA cArakaMda nagaranI dakSiNe daza mAIla upara AvelA kRgiara gAmamAMthI cAra nATakAnI nakalA maLI hatI, je I. sa.nI pAMcamI-ThThI sadImAM lakhAyelI mAnavAmAM Ave che, paraMtu haju sudhI jaina jJAnabhaMDArAmAM upara jaNAvelI pratie karatAM bIjI kAI kAgaLa upara lakhAyelI prAcIna prati maLI zakI sAMbhaLavAmAM AvI nathI. A rIte A jJAnabhaMDAre| sAhityika sazeAdhananI dRSTie ghaNA ja mahattvanA che. jesalameranA jJAnabhaDAra aMge bAhya dRSTie ATaluM jaNAvyA pachI ApaNe temAMnI sAhityika sa'pattinuM nirIkSaNa karIe. ahIMnA ke game tyAMnA jaina jJAnabhaMDArA eTale bIjA sAMpradAyika jJAnabhaMDArAnI jema sAMpradAyika sAhityane ja saMgraha nahi, paNa bhAratIya, vyApaka, sarvadezIya sAhityane ja e saMgraha samajavA joI e. e ja rIte A bhaDAreA tADapatrIya tema ja itara jJAnasaMgraha samajavA joI e. e diSTae jotAM A bhaMDArAne vaidika, jaina ane bauddha graMthAnI khANurUpa gaNavA joI e. AmAM dareka prakAranA sAhityaneA sa Mgraha heAvAthI te bhAratIya prajAneA aNumAla khajAnA che. vyAkaraNa tathA prAcIna kAvya, keza, chaMdatha, ala'kAra, sAhitya, nATako vagerenI prAcIna, alabhya gaNI zakAya tevI vizALa sAmagrI che, te uparAMta temAM vaidika tathA bauddha sAhitya-sa`zAdhana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jesalamera ane tenA prAcIna jaina jJAna bhaMDAra [57 mATenI apAra ane apUrva sAmagrI che. dArzanika tatvasaMgraha graMthanI 12 mA saikAnA uttarArdhamAM lakhAyelI prati paNa che. jaina Agama graMthanI prAcIna pratio A jJAnabhaMDAramAM ghaNI che, je jaina AgamanA saMzedhana Adi mATe ghaNI ja mahattvanI che. Agama-sAhitya paikI dazavaikAlika sUtra uparanI agatyasiMha sthaviranI prAcIna prAkRta TIkA eTale ke cUNi Aje bIjA koI paNa jJAnabhaMDAramAM nathI. pAdalipasurikRta jyotiSkaraMDaka prakIrNa ka vRttinI prAcIna prati A bhaMDAromAM ja che. jainAcAryanI A racanA tivido mATe AkarSaNarUpa graMtha che. tenI nakale bIje kyAMya jovAmAM AvI nathI. bauddha dArza. nika sAhitya paikI tattvasaMgraha ane tenA uparanI vyAkhyA, dharmottara uparanI malavAdinI ane bIjI vyAkhyAonI prAcIna ane maulika racanAnI nA atizuddha rUpe A bhaMDAroe ja pUrI pADI che. "devIya chaMda zAstra ane tenA uparanI TIkA, kasi ane tenI vyAkhyA Adi graMthe jesalameramAM ja che. vakaeNkitajIvita tema ja prAkRta bhASAmAM racAyela alaMkAra viSayaka graMtha, ubhaTa kAvyAlaMkAra, kAvyaprakAza uparanI somezvaranI vyAkhyA, abhidhAvRtti, mAtRkA ane mahAmAtya aMbAdAsakta kalpalatA, ane saMketa uparanI pahalavazeSa vyAkhyAnI saMpUrNa prati A bhaMDAramAM ja sacavAyelI che. A rIte A jJAnabhaMDAre e mAtra sAMpradAyika dRSTie ja nahi paNa vyApaka dRSTie ghaNuM ja mahattvanA che. - sAhityika sAmagrI uparAMta temAMnI citrasamRddhi, kASThapaTTikAo Adi ke jene paricaya upara huM karAvI cUkyo chuM, te ane graMthanA aMtamAMnI prAcIna graMtha-lekhakonI pupikAe jotAM temAM je aitihAsika ane sAMskRtika vigatonI noMdha che, te ochA mUlyanI nathI. dAkhalA tarIke mAladhArI hemacaMdrasUrikRti bhavabhAvanA prakaraNa paNa TIkAnI eka prati che, je vi. saM. 1240mAM lakhAyelI che. temAM pAdarA, vAsada Adi gAmanAM nAmano ullekha che; ityAdi aka9ya aitihAsika ane sAMskRtika sAmagrI A bhaMDAromAM bharelI paDI che. ethI ja A jJAnabhaMDAro bhAratIya tema ja videzIyA jenajainetara vidvAnonA AkarSaNarUpa banI zakyA che. ["kyAbhAratI, ogasTa 1965]