Book Title: Jaipur Tattvacharcha Ek Samiksha
Author(s): Prakash Hitaishi
Publisher: Z_Fulchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012004.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210514/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 643 apekSita bhI hai, kintu ve aisI haiM jo samyaktvako dUSita karane vAlI na hoM, usakI poSaka hoM--mokSamArgameM bAdhaka na hoM, usakI sAdhaka hoN| 1857 I0 ke svAtantrya samarake uparAnta jaba isa mahAdeza para aMgrejI zAsana suvyavasthita ho gayA to prAyaH samagra dezameM navajAgRti evaM abhyutthAnakI eka abhUtapUrva lahara zanai zanaiH vyApta hone lamI, jisase jaina samAja bhI aprabhAvita na raha sakA / phalasvarUpa lagabhaga 1875 se 1925 I0 ke pacAsa varSoM meM zikSA evaM dharmapracArake sAtha-sAtha samAja sudhArake bhI aneka Andolana aura abhiyAna cle| dharmazAstroMkA mudraNa-prakAzana, zikSAlayoMkI sthApanA, strIjAtikA uddhAra, kurItiyoMke nivAraNake upakrama, kaI akhila bhAratIya sudhAravAdI saMgaThanoMkA udaya tathA dhArmika-sAmAjika patra-patrikAoMkA prakAzana Adi unhIMke pariNAma the / jAtiprathAkI kurItiyoM evaM hAniyoM para kevala tathAkathita bAbUpArTI (Adhunika agrejI zikSA prApta sudhAraka varga) ne hI nahIM, tathAkathita paMDitadalake bhI guru gopAladAsa baraiyA jaise mahArathiyoMne AvAja utthaaii| bA. sUrajabhAna vakIla, paMDita nAthUrAma premI, bra0 zItalaprasAda, AcArya jugalakizora mukhtAra prabhRti aneka zAstrajJa sudhArakoMne usa abhiyAnameM prabhUta yoga diyaa| aneka pustakeM va lekhAdi bhI likhe gae / mukhtAra sA0 kI pustakeM jinapUjAdhikAra mImAMsA, zikSAprada zAstrIya udAharaNa, jainadharma sarvodaya tIrtha haiM, granthaparIkSAe~ Adi paNDita darabArI lAla satyabhakta kI vijAtIya vivAha mImAMsA, bA0 jayabhagavAnakI vIrazAsanakI udAratA, paNDita parameSThIdAsakI jainadharmakI udAratA, jaisI pastakeM tathA vibhinna lekhakoMke saikaDoM lekha prakAzita hae aura sudhAra jo bhI mile bhASaNoMmeM samAjako jhakajhorA / samAjameM vicAra parivartana bhI hone lagA / svatantratA prAptike uparAnta Adhunika yugakI naI paristhitiyoMse usameM aura adhika vega aayaa| aisI sthitimeM, jaisA ki sva0 sAhU zAntiprasAdajI ne anubhava kiyA thA, vivakSita viSayoM para jainazAstrIya dRSTise sAMgopAMga mImAMsAkI AvazyakatA thI, jisakI pUrti zrI paNDita phUlacandra jI siddhAntazAstrIkI isa pustaka 'varNa, jAti aura dharma mImAMsA' se bar3e aMzoMmeM huI hai| pustaka talasparzI aura maulika hai, aura vivecita viSayoM ke sambandhameM samAjako dizAdarzana deneko pUrI kSamatA rakhatI haiM / sabase bar3I bAta yaha hai ki vaha svatantra vicAraNAko preraNA aura protsAhana detI hai / pAThaka paga-paga para punaH punaH socane aura apanI pUrva baddha dhAraNAoMmeM saMzodhana karaneke lie vivaza hotA hai / isa pustakake praNayanake lie paMDitajI sAdhuvAdake pAtra to haiM hii| jayapura (khAniyA) tattvacarcA : eka samIkSA zrI prakAza hitaiSI zAstrI, dillI AtmAkA kalyANa yA utkarSa mokSamArga para calanese prArambha hotA hai / usa mokSamArgako prazasta karane ke lie jinendrakI vANI pathakI prajjvalita pradIpa hai| yaha jinavANI cAra anayogoMmeM vibhakta haiN| ye cAra anuyoga AnmotthAnake lie atyanta upayogI vItarAga mArgako puSTa karate hai / yadyapi unakI kathana-paddhati eka dUsarese bhinna mAlUma par3atI hai| unameM naya dRSTise to antara dikhatA hai, kintu lakSya aura bhAva sabakA ekamAtra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha zAMti-pathakA pradarzana karanA hai / kucha anuyogoMmeM vyavahAra pradhAna kathana hai, to nizcaya usameM gauNa hai| kisImeM nizcaya pradhAna kathana hai, to usameM vyavahAra gauNa hai| nayoMkA abhAva kisI bhI anyogameM dekhaneko nahIM milegaa| kyoMki vastusvarUpako samajhaneke lie donoM nayoMkA jJAna Avazyaka hai| jijJAsu yadi kisI bhI naya ko asvIkAra kara degA to vaha mithyAdRSTi hI banA rhegaa| vaha AgamakA bhAva aura vastusvarUpako kabhI bhI nahIM samajha sakatA hai| vastusvarUpakA jJAna na honese use sukha zAntikA patha mokSamArga kabhI prApta nahIM ho sakatA hai / jahA~ jJAna donoM nayoMkA Avazyaka hai vahA~ zraddhA donoM nayoMkI nahIM hotI hai| zraddhA usIkI hotI hai jo apanese pUjya aura bar3A ho| apaneko pUjya bhI vahI hai jisase apane sukhakI prApti rUpa prayojanakI pUrti ho| ataH zraddhA nizcayanayake viSayabhUta trikAlI dhruva svabhAvakI hotI hai| kyoMki usIkA Azraya lenese mokSamArga yA dharmakI prApti hotI hai / vyavahAranaya azuddha avasthA yA akhaNDa vastuko khaNDa karake batalAtA hai / arthAt trikAla vastukA svarUpa jaisA hai, vyavahAranaya vaisA nahIM batalAtA hai / ataH jJAna kA jJeya hokara bhI vaha dhyAnakA dhyeya yA zraddhAkA zraddheya nahIM hai| isalie zraddhAkI apekSA heya kahA gayA hai| kyoMki usakI zraddhA se yA dhyAnase muktikA mArga yA dharmakA prArambha nahIM hotA hai| yadyapi heya, upAdeyakA nirNaya jJAna hI karAtA hai, kintu jJAna yaha kabhI nahIM kahatA hai ki ye vikArAdi AtmAkA asalI svarUpa hai yA Azraya karane yogya hai| zuddhAzuddha paryAya yA guNabheda Adiko jAnakara bhI usase upekSita rahatA hai| isalie vyavahArako heya aura nizcayanayako upAdeya kahA gayA hai| ___ samaya-samaya para aisA jarUra dekhA gayA hai ki dharmopadezakakI rucike anusAra kabhI-kabhI nizcayapradhAna kathana-zailIkI mukhyatA rahI to kabhI vyavahAra zailIkI pradhAnatA rahI hai, vahA~ dUsarA dharma gauNa rahatA hai| pahalA dharma mukhya ho jAtA hai| yadi isa dRSTise zrotAgaNa sunanekA prayAsa kareM to kabhI baira-virodha nahIM bar3ha sakatA hai| ___yahA~ gauNakA artha abhAva nahIM hai, kintu usakA sadbhAva hote hue bhI isa samaya usakA prayojana nahIM hai, jisakA prayojana hai, vaha kathanameM A rahA hai| jJAna donoMkA kiyA jAtA hai, kintu dhyAna ekakA hI kiyA jAtA hai / kyoMki upayoga eka samayameM ekako hI lakSya banAtA hai / eka samayameM do upayoga nahIM hote aura do samayameM eka upayoga nahIM hotA hai / dhyAna bhI usIkA kiyA jAtA hai, jisase apane prayojanakI pUrti ho / saMsArameM rahate hae jIvakA ekamAtra prayojana sukha prApti hai| vaha sukhakI prApti apane svabhAvake Azrayase hotI hai aura trikAlI zAzvata svabhAvako batAnevAlA nizcayanaya hai| vyavahAranaya to vastuke khaNDa rUpayA mizrita avasthAkA jJAna karAtA hai| jisake dhyAnase rAga evaM saMsArakI hI vRddhi hotI hai / ataH AcAryoMne nizcayanayako bhutArtha aura vyavahAranayako abhUtArtha kahA hai| Ajase kucha dazAbdiyoM pUrva vyavahAra kriyA-kANDakA hI bAhulya rahA hai| dekhA-dekhI paramparA evaM bhAvazanya dharma kriyAe~, balki yahA~ taka ki gRhIta mithyAtvakA bhI poSaNa hotA rahA hai| loga dhIraNendra, padmAvatI Adi kudevoMkI pUjA jinendra mandirameM jinendra bhagavAnkI taraha karate the| ataH paNDita ToDaramalajIko satyakA pracAra karane ke lie mahAn saMgharSakA sAmanA karanA par3A thA, balki isI saMgharSako jhelate hae unheM apanA balidAna bhI denA par3A thaa| aisA hI yuga isa bIsavIM zatAbdImeM AtmavettA, adhyAtma zailIke mahAn pracAraka satpuruSa zrI kAnajI svAmI udabhavake samaya dekhA gayA hai| yadyapi inake pUrva brahmacArI zItalaprasAdajI evaM vidvadapravara pujya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa 645 gaNezaprasAdajI varNI adhyAtmakI jyoti jalA cuke the, kintu unake yuga meM itanA adhika pracAra-prasAra nahIM ho sakA thA, jitanA zrI satpuruSa kAnajI svAmI ke yugameM huA / inakI adhyAtmakI kathana zailI itanI AkarSaka evaM prabhAvazAlI pramANita huI ki bhAratake kone-kone se loga sunaneke lie unake pAsa cale Ate the aura sarala bhASAmeM adhyAtmakI kathanIko sunakara itane prabhAvita ho jAte the ki apane nagara aura gA~voMmeM jAkara adhyAtmakI carcA vArtA evaM svAdhyAyameM samayasArAdi adhyAtma granthoMkA paThana-pAThana, adhyayana manana hone lgaa| prati varSa inake zikSaNa zivira lagAye jAte jinameM hajAroM bhAI-bahineM jAkara adhyAtmakI gaharAiyoMmeM praveza karane lage, gA~va-gA~va meM adhyAtmakA zaMkhanAda gUMjane lagA / sabhI sthAnoMmeM nizcaya vyavahAra, nimitta upAdAna kartA-karma aura sAta tattvoMkI carcA digdigaMta vyApta hone lgaa| kintu jo vyavahAra dharmako hI saba kucha mAne baiThe the usameM hI apane dharma-kartavyakI itizrI mAnate the / unheM yaha adhyAtmakA pracAra-prasAra rucikara nahIM lagA / unakI apanI mAnyatAkI nAva DagamagAtIsI lagane lgii| ataH jisa tUphAnI DhaMgale adhyAtmakA pracAra-prasAra bar3hatA, usI tUphAnI DhaMgase usakA virodha bhI bar3hane lagA isake virodhake lie lupta prAyaH kucha saMsthAoMkA punarodaya huA / kucha patra-patrikAoMne virodha karanekA bIr3A hI uThA liyA thA / gajaToMke pUre panne virodhase bhare jAte the / isa virodhane itanA ugra rUpa dhAraNa kara liyA thA ki samAja do phirakoMmeM ba~Ta gayA / virodha karane vAle bhAiyoMne adhyAtma premiyoMkA nAma 'sonagar3hI' yA 'sonagar3hapaMthI' rakha diyA aura apaneko AgamapaMthI kahane lage / isa virodhakI pRSThabhUmi meM kucha mahAvratI muni vargakA bhI sahayoga prApta thA / aneka sthAnoMpara adhyAtma premiyoMkA bahiSkAra kiyA jAne lgaa| kahIM-kahIM para to bhayaMkara upadrava bhA kiye gaye, jisakI kabhI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI thii| isakI jAnakArI pUjya 108 AcArya zivasAgarajI mahArAjake saMghako huI, to AcAryazrIne yaha bhAvanA vyakta kI ki donoM orake vidvAn yadi eka sthAna para baiThakara tastvacarcA ke dvArA apane ApasI matabheda dUra kara leM to samAjameM anAvazyaka bar3hatA huA virodha zAnta ho sakatA hai| isa zubha saMkalpako lekara saMgha meM zrI pra0 seTha hIrAlAlajI aura 0 lAi malajIne mahArAjadhIkI preraNAse ApasameM sadbhAvanA sthApita karaneke lie eka sammelana bulAnekA nizcaya kiyaa| yaha sammelana di0 20-8-63 se 1-10-63 taka jayapura ke pAsa prAcIna sthAna khAniyAMmeM calA thaa| isa carcAkI pRSThabhUmimeM zrI paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI dvArA likhita " jainatattvamImAMsA" granthakA prakAzana pramukha rUpase rahA hai / kyoMki jina viSayoMpara virodha kiyA jAtA thA unakA vivecana isa prakAzanameM vizada rUpase kiyA gayA thaa| AcArya zrI zivasAgarajI mahArAjake saMghakI upasthitimeM samAgata 17 vidvAnoMkI eka goSThI huI, kucha niyama isa tatvacarcA ke lie nirdhArita kiye gaye / jisameM ve isa prakAra the 1. carcA vItarAgabhAvase hogI / 2. carcA likhita hogI / 2. vastu siddhike lie Agama hI pramANa hogA / 4. prAkRta, saMskRta, apabhraMza aura hindIke grantha pramANa mAne jAyeMge / 5. carcA zaMkA samAdhAnake rUpameM hogI / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana -grantha 6. donoM orase zaMkA-samAdhAnake rUpameM jina likhita patroMkA AdAna-pradAna hogA, unameMse apane-apane para adhika se adhika 5-5 vidvAnoM aura madhyasthakI sahI hogii| isake lie donoM pakSoMkI orase adhika se adhika 5-5 pratinidhi niyata hoNge| 7. kisI eka viSaya saMbaMdhI kisI vizeSa praznapara zaMkA-samAdhAna ke rUpameM patroMkA AdAna-pradAna adhikase-adhika tIna bAra taka hogA / dinAMka 22 aktUbara 1963 se pUjya AcArya zrI zivasAgarajI mahArAjakI upasthitimeM 23 vidvAnoMkI upasthiti meM carcA viSayaka niyamoMmeM eka niyama yaha bhI svIkRta kiyA gayA - 8. carcA meM sAmAjika, paMthasambandhI tathA vyaktike sambandhameM koI carcA na hogI / pazcAt zrImAn paM0 vaMzIdharajI nyAyAlaMkAra iMdaura madhyastha cune gaye / pratinidhiyoMkA cunAva isa prakAra kiyA gayA, prathama pakSakI orase pAMca pratinidhiyoMke nAma isa prakAra prastuta hue 1. zrI paM0 mANikacaMdajI nyAyAcArya, phirojAbAda, 2. zrI paNDita makkhanalAlajI zAstrI, murainA, 3. paMDita jIvaMdharajI nyAyatIrtha, indaura, 4. zrI paMDita vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya, bInA, 5. paMDita pannAlAlajI sAhityAcArya, sAgara / 2. dvitIya pakSakI orase sirpha tIna nAma prastuta kiye gaye 1. zrI paM0 phUlacandrajI siddhAMtazAstrI aura zrI nemicandajI pATanI, AgarA aura 3. zrI paM0 jaganmohanalAlajI zAstrI, kaTanI carcAke viSaya paM0 makkhanalAlajI dvArA prastuta - ---- 1. dravya karmoMke udaya se saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgati bhramaNa hotA hai yA nahIM ? 2. jIvita zarIrakI kriyAse AtmAmeM dharma adharma hotA hai yA nahIM ? 3. jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? 4. vyavahAra dharma nizcayadharma meM sAdhaka hai yA nahIM ? 5. dravyoMmeM honevAlI sabhI paryAyeM niyata kramase hI hotI haiM yA aniyata kramase bhI / 6. upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM nimitta kAraNa sahAyaka hotA hai yA nahIM ? ina carcAoMke samAdhAnake lie tIna-tIna daura cale the / sarvaprathama pUrvapakSa zaMkA rakhatA thA, usakA samAdhAna paM0 phUlacandrajIko apane sahayogiyoMke sahayogase dUsare dinake 1 baje taka sauMpa denA hotA thA / zaMkA 1 -- dravyakarmake udayase saMsArI AtmAkA vikArabhAva aura caturgati bhramaNa hotA hai yA nahIM ? samAdhAna --- samayaprAbhRta gAthA 83 meM kahA gayA hai ki karmake udaya aura rAgAdi bhAvameM nimittanaimittika sambandha to haiM, kintu kartA-karma sambandha nahIM hai / vikAra karmake udayameM hotA hai, yaha bAta satya hai, kintu karmakA udaya vikAra nahIM karAtA hai| pravacanasArakI gAthA naM0 77 aura 169 meM bhI yahI kahA haiki karmake yogya kArmaNa vargaNA apane Apa jIvakI pariNatiko nimita karake karmabhAvako prApta karate haiM; jIva kamako pariNamAtA nahIM hai| samayasAra gAthA 05 kA aura usakI TIkAkA pramANa prastuta kara yaha siddha kiyA gayA hai ki karma jIvako vikAra karAtA hai, yaha mAtra upacAra kathana hai| isake pazcAt pUrva pakSane punaH pratizaMkA upasthita karate hue paMcAstikAya gAthA 55-58 Adike aneka pramANa dekara yaha batalAnekA prayatna kiyA ki karmameM bhI aisI apUrva zakti hai ki yaha kevalajJAnAdiko roke hue Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 647 haiN| dravyasaMgraha, pravacanasAra, devAgama, samayasAra, samayasArakalaza, dhavalA, sarvArthasiddhi Adi granthoMke AdhArase karma aura vikArI bhAvoM meM kartA-karma sambandha batAnekA prayatna kiyA gayA aura unako vikAraka - vikAryaM siddha kiyA gayA tathA kArmaNa vargaNA svayaM karmarUpa pariNamana karatI hai| isameM zlokake 'svayameva' suprasiddha zabda kA artha 'apane Apa' na karake 'apane rUpa' pariNamana karatI haiM yaha artha prakaTa kiyA gayA hai / isa pratizaMkAkA samAdhAna karate hue paM0 phUlacandrajI aura sahayogiyoMne spaSTIkaraNa diyA ki hetukartA zabdakA vyapadeza nimitta kAraNameM hI kiyA gayA hai, kyoMki sabhI nimitta dharma dravyakI taraha udAsIna nimitta hI haiM / cAhe unheM preraka nimitta kaho, cAhe aMtaraMga nimitta kaho, vaha to paradravya hI haiN| iSTopadeza zloka 35 ke anusAra koI nimitta ajJAnIko jJAnI nahIM banA sakatA aura jJAnIko aneka ajJAnI milakara bhI ajJAnI nahIM banA sakate tathA koI bhI nimitta abhavyako bhavya aura bhavyako abhavya nahIM banA sakatA hai / "samayasAra kalaza" 51 meM kahA gayA hai ki jo pariNamana karatA hai, vahI usakA kartA hai / jo pariNamana hotA hai, vaha karma hai aura jo pariNati hotI hai vaha kriyA hai / vAstavameM ye tInoM bhinna nahIM hai / nizcayase ye tInoM eka hI dravya meM ghaTita hote haiM / nimittakartAko upacArase hI kartA mAnanA yuktisaMgata hai / jahA~para nizcaya upAdAna hotA hai vahA~ anya dravya usakA avinAbhAva sambandhavaza vyavahAra hetu kahA jAtA hai| dhavalA pustaka 6 0 59 meM kahA hai- karmasaMjJaka pudgala dravyameM upacArase kartApanekA Aropa kiyA jAtA hai / isake pazcAt tRtIya daura meM phirase pUrva pakSane pratizaMkA upasthita kI ki jo krodhAdi vikAra hote haiM, vaha binA karmodayake hote haiM kyA yA anya karmodaya ke anurUpa hote haiM saMsArI jIvakA caturgati rUpa bhramaNa pratyakSa dekhA jAtA hai ki yaha karmAdhIna ho rahA hai| yadi binA karmodayake vikAra svIkAra kiyA Ave to vaha jJAnAdikI taraha svabhAva bana jAyagA / " samayasArakalaza" meM bhI AtmAko bhAvya aura phaladAna zakti yukta karmako bhAvaka kahA gayA hai| isa prakAra kamoMkI zaktiko pradarzita karanevAle paramAtmaprakAza, mUlArAdhanA, svAmI kArtikeyAnuprekSA, iSTopadeza, upAsakAdhyayana, AtmAnuzAsana, samayasArakalA Avike pramANa dekara kamako vikArakA kartA svIkAra karanekI preraNA dI tathA upacAra kartAko nizcayakartA batalAnekA prayatna kiyA gayA tathA upAdAna aura nimittakI samagratAkA artha do prakArase kiyA gyaa| eka to padguNI hAnivRddhi rUpa pariNamana paranirapekSa hotA hai, dUsarA anukUla nimittoMke sahayogase vikArI pariNamana hotA hai / bhAvaliMga kI prApti ke lie dravyaliMgakI prApti anivArya kAraNa batalAkara upAdAnakI jAgRtimeM nimita kI anivAryatA siddha kI gaI hai / tathA yaha zaMkA bhI uThAI gaI hai ki jaba upAdAna apanA kAma kara letA hai, taba nimittakI AvazyakatA hI kyA raha jAtI hai ? ataH donoM kAraNoMne kArya hotA hai, aisA svIkAra karo / isa pratizaMkA 3 kA samAdhAna karate hue uttarapakSane kahA ki karmakA udaya nimitta mAtra hai, mukhya kartA nahIM hai / kyoMki "samayasAra kalaza" 53 meM kahA gayA hai- do dravya eka hokara pariNamana nahIM karate, tathA do dravyoMkA eka pariNAma bhI nahIM hotA hai, do dravyoMkI eka pariNati (kriyA) bhI nahIM hotI, kyoMki jo aneka dravya haiM ve aneka hI raheMge, eka nahIM hote / AgamameM kathana avazya hI kahIM nimittakI mukhyatAse hotA hai, kahIM upAdAnakI mukhyatAse parakA saMparka jIva apanI icchAse karatA hai, parapadArtha ise balAt apane rUpa nahIM pariNamA sakate haiN| nizcayanaya abhinna kartA-karma batalAtA hai, vyavahAranaya bhinna kartA-karma kahakara saMyogakI upasthitikA jJAna karAtA hai / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha bhAvaka bhAvyakA Azaya hai ki jaba taka jIva mohodayameM ekatvabaddhi karatA rahatA hai, taba taka mohodaya bhAvaka auraAtmAkA vikArI bhAva bhAvya kahalAtA hai| yadi mohodaya balAt vikAra karAve, to jIva kabhI bhI mohako naSTa kara hI nahIM sakatA hai| yaha bhAvaka bhAvya bhAva vyavahAra kathana hai| isI prakAra jJAnAvaraNa karma bhI kevalajJAna Adike ghAtanemeM nimitta mAtra hai / rAgAdiko pudgala kahanekA Azaya yaha hai ki ve jIvake svabhAva bhAva nahIM hai, tathA vikArI bhAvoMmeM jJAna na honese unheM padagala kahA hai, na ki ve rUpa, rasa, gaMdha, sparzavAle pudgala haiM aura na karmakRta pudagala haiN| "tattvArthasUtra" aura "puruSArthasiddhayupAya" meM use jIvakRta pariNAma bhI kahA hai / vahA~ jIvakI apanI kamajorIkA darzana karAyA hai / niyatanaya aura aniyata nayakA artha hai-saba avasthAoMmeM vyApta rahanevAlA trikAlI anvayarUpa dravya svabhAva niyatanaya hai aura parivartanazIla paryAya svabhAva aniyata hai tathA pUrvapakSane asadbhUta vyavahAranayako upacArita mAnanA asvIkRta kiyA hai, use Agamake pariprekSyameM dekheM, to upacArakA prasiddha lakSaNa hai-eka vastuke dharmako dUsaremeM Aropita karanA upacAra yA vyavahAra kahA hai / upacArake bAda bhI jo upacAra kiyA jAtA hai vaha upacarita asadabhata vyavahAranaya hai| jaise-kuMbhakArakA karma ghaTa khnaa| kuMbhakAra apane yoga aura upayogakA to kadAcit kartA kahA jA sakatA hai, kintu vaha ghaTarUpa pariNamita na honese ghaTakA kartA to upacArase hI kahA jAtA hai / zaMkA-2-jIvita zarIrakI kriyAse dharma-adharma hotA hai yA nhiiN| samAdhAna-zarIra pudgala dravyako paryAya hai ataH pudgalakI kriyAse AtmAkA dharma adharma nahIM hotA hai| chaha DhAlAmeM kahA bhI hai, 'dehajIvako eka gine bahirAtama tattva mudhA hai|" jo zarIra aura AtmAkI kriyAko eka mAnatA hai, vaha tattvajJAna rahita mUrkha bahirAtmA hai arthAt ajJAnI jIva zarIrakI kriyAse dharma adharma yA puNyapApa mAnate haiN| dharmAtmA jIva zarIrakI kriyAse AtmAko dharma-adharma nahIM mAnate haiN| isake pazcAt punaH pratizaMkA upasthita kI gaI ki pratizaMkA 2-jIvita zarIrako sarvathA jar3a mAna lenese kisIkI bhI hiMsA karanepara hiMsAkA pApa nahIM laganA cAhiye tathA jIvita zarIra calatA-phiratA hai, iSTa sthAnapara pahu~catA hai| pUjA, vrata, zIla, saMyama, dAna denA, tapa karanA, upadeza denA Adi saba kriyAyeM zarIrase hI hotI haiN| "kAyavAGmana. kamayogaH-sUtrake anusAra zarIra kI kriyAse Asrava hotA hai / "tattvArthasUtra meM ajIvAdhikaraNa Asrava zarIrAzrita kriyAse hotA hai| vajravRSabhanArAcasaMhananase zukladhyAna hokara mukti prApta hotI hai / usase sAtavA~ naraka bhI milatA hai / pratizaMkA 2 kA samAdhAna samayasAra, gAthA 19 meM kahA gayA hai jo karma, nokarmako apanA mAnatA hai, vaha ajJAnI hai / pravacanasAra, gAthA 160 meM kahA gayA hai-maiM zarIra, vANI aura mana nahIM huuN| "nayacakra" meM kahA gayA hai-zarIrako jIvakA kahanA vijAtIya asadbhUta vyavahAranaya hai| svayaMbhUstotra 59 meM kahA gayA hai-guNa-doSa kI utpattimeM bAhyavastu nimitta mAtra hai tathA sAvadhAnI vartate hue dravya hiMsA hone para bhI hiMsAkA pApa nahIM lagatA hai| ataH puNya-pApa, dharma-adharma pariNAmIke anusAra hI hotA hai / isa para punaH pratizaMkA kI gaI pratizaMkA 3-hamArA mUla prazna yaha thA ki dharma-adharmameM zarIrakI kriyA kAraNa hai yA nahIM ? isakA uttara na dekara mAtra zarIrako jar3a batalAyA hai, vaha to sabhI mAnate haiM / paM0 phUlacaMdra jI ne dhavalA pu. 1 pR. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa :649 150 para svayaM likhA hai-ki bhavya hote hue bhI kucha jIva siddhatva prApta nahIM kara pAte haiM, usakA kAraNa tadanukUla sAmagrIkA na milanA hI hai| ataH yogyatA hote hue bhI bAhya sAmagrIke abhAvameM mukti na milatI hai| motiyAbiMda ho jAnese AtmA AMkhoMse nahIM dekha pAtI hai| "tattvArthasUtra" kI TIkAmeM bhI Apane pR. 218 para svIkAra kiyA hai ki chAtra aura adhyApakake milanepara hI jJAna prApta hotA hai| upAdAna ho aura nimitta na mile to kArya nahIM hotA hai / tapakI sAdhanAmeM Avazyaka zarIra balakI apekSA hotI hai tathA bahiraMga saMyamacheda kAya ceSTAko kahA gayA hai| tIna karmokI sthiti Ayu karmake barAbara karaneke lie binA icchAke kevalIkA samudghAta hotA hai| yaha zArIrika samudghAta saMsAra vicchedakA kAraNa banatA hai, ataH zarIrakI kriyAse dharma-adharma hotA hai| pratizaMkA 3 kA samAdhAna samayasAra, gAthA 167 meM rAgAdi bhAvoMko hI baMdhakA kAraNa kahA hai, rAgarahita bhAva baMdhake kAraNa nahIM hai| ratnakaraNDa zloka 3 meM ratnatrayako muktikA kAraNa aura mithyAtvAdiko hI saMsArakA kAraNa batalAyA hai / sAgAradharmAmRta a04 zloka 23 meM kahA hai ki yadi bhAva hI baMdha mokSake kAraNa na ho, to jIvoMse bhare isa lokameM kahAM vicaraNa karake mokSa prApta kara sakatA hai arthAta sUkSma jIvoMkI hiMsA niraMtara hote rahanese mokSa kaise prApta kara sakate haiM ? "sarvArthasiddhi" graMthameM kahA gayA hai zubha-pariNAmake nimittase zubhayoga aura azubha pariNAmake nimittase azubhayoga hotA hai / zarIrakI kriyA zubha-azubha nahIM hotI, kintu zubhAzubha pariNAma ke nimittase zubhAzubhayoga kahA jAtA hai| uttara pakSane jo udAharaNa diye hai, unase unakI mAnyatA puSTa nahIM hotI hai| kyA binA parizramake vidyArthI vidyA sIkha letA hai ? jaba vidyArthI saphala ho jAtA hai, taba guru ne jJAna diyA-yaha kahA jAtA hai / samudghAta bhI zarIramAtra kI kriyA nahIM, abuddhipUrvaka Atma puruSArtha se hotA hai| zaMkA naM0 3-jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? isakA samAdhAna karate hue paramAtmaprakAza a. 2 zloka 71 meM kahA hai- zubha pariNAmase puNya baMdha, azubhapariNAmase pApabaMdha tathA zubhAzubha bhAva rahita vItarAga pariNAmase karmabaMdhana nahIM hotA hai| isI prakAra samayasAra gAthA 64 meM bhI kahA hai / isake pazcAt pUrva pakSane pratizaMkA upasthita kI-ki jIvadayA zubha bhAva hai yaha to ThIka hai, kintu usase saMvara, nirjarA hotI hai| ise bhI svIkAra kara lenA cAhie, kyoMki vrata, samiti Adi ko kArtikeyAnaprekSA, padmanaMdi paMcaviMzatikA, bodha pAhuDa, dhavalA Adi graMthameM bhI saMvaratattva aura dharma kahA hai| tathA dhavalA pu. 1 pR. 9 meM arahaMta namaskArako asaMkhyAtaguNI nirjarAkA kAraNa kahA hai / tathA "bhAvasaMgraha" meM pUjA vratAdiko mokSakA kAraNa kahA hai| tathA puNyako mokSakA kAraNa batAyA hai| 'paramAtmaprakAza meM ise mokSakA kAraNa kahA hai ataH puNyabaMdha saMsArakA kAraNa kahanA anucita hai| pratizaMkAke samAdhAnameM uttara pakSake 20 pramANoMkA vizleSaNa karate hue puruSArthasiddhayupAya zloka 212-213-214 kA pramANa upasthita kiyA ki samyagdarzanAdise nirjarA hotI hai, aura rAgase baMdha hotA hai| samayasAra gAthA 140 meM bhI kahA hai ki rAgase baMdha hotA hai, aura vItarAgatAse nirjarA hotI hai| ataH jIvadayA rAga rUpa hone se puNya baMdhakA kAraNa hai, usase nirjarA nahIM hotI hai| zubharAgakA antarbhAva karmacetanA meM hotA hai, aura yaha karmacetanA samyagdRSTi dharmAtmAke hotI nhiiN| usake sirpha jJAna cetanA hotI hai / ataH dayAbhAva zubharAga rUpa to hai, vItarAga dharma nahIM hai| pratizaMkA 3-isa uttarake pazcAta pUrva pakSa ne punaH apanI pratizaMkA rakhate hue kahA ki paramAtmAprakAzameM zubha pariNAmako dharma batalAyA hai, use Apa loga svIkAra kyoM nahIM karate ? Apa ArSa pramANoMko 82 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 : siddhAsAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha svIkAra na karake atisAhasa kara rahe haiM / bodhapAhuDa gA0 25 meM dayA se dharma tathA dhavalA pu. 13 pR. 362 meM karuNAko jIvakA svabhAva kahA hai "bhAvasaMgraha" 404 meM svIkAra kiyA hai ki samyagdRSTikA puNya, baMdhakA kAraNa nahIM hai, niyamase mokSakA kAraNa hai| samyakadaSTise lekara sAtaveM gaNasthAna taka mizrita zabhabhAva haiM, usase Asrava, baMdha aura saMvara, nirjarA bhI hotI hai ! sAtaveM taka zuddhopayoga to hotA hI nahIM hai, vahAM nirjarA hotI hai| samyaktva ke sammukha vAle jIvake bhI zubha pariNAmase asaMkhyAtaguNI nirjarA sthitikANDaka anubhAgakANDaka karate hI haiM / kA0 anu0 meM dayAmaya dharma kahA hai| niyamasAra gAthA 6 meM bhI dayAmaya dharma batalAyA hai / isa prakAra AtmAnuzAsana, yazastilaka, mUlAcAra, bhAvapAhuDa, zIlapAhuDa, mUlArAdhanA Adi granthoM meM dayAko dharma kahA hai| pAMca pApoMke tyAgako samyagcAritra kahA hai tathA samyagcAritra sAkSAt mokSakA kAraNa hai| jahAM bhI vratoMko chor3anekA upadeza diyA gayA hai, vahA~ mAtra vratoMmeM rahane vAle rAgAMzako chor3anekA upadeza hai, na ki vratoMko chor3ane kA / vrata to bArahaveM guNasthAna taka pAye jAte haiM / pratizaMkA kA samAdhAna jIvadayAmeM svadayA aura paradayA gabhita hai| kintu mUla prazna paradayAko dhyAna meM rakhakara hI kiyA gayA hai| paradayAko puNya mAnanA mithyAtva nahIM hai| uttara pakSa ne dayAko dharma mAnaneke jo lagabhaga 20 pramANa diye haiM, aise aura bhI hajAroM pramANa mila sakate haiM / kintu jitane bhI rAgarUpa pariNAma hai, ve kabhI bhI mokSa ke kAraNa nahIM ho sakate haiM / paradayA rUpa bhAva rAgarUpa hI hai ataH ve mokSake kAraNa kadApi nahIM ho sakate haiN| paramAtmaprakAza gAthA 71 meM bhAvoMke 3 bheda kiye haiM-dharma-adharma aura zuddha / yahA~ zubha bhAvako hI dharma kahA gayA hai| ataH zubhabhAvako dharma upacArase kahA gayA hai| paradayAke bhAva gRhastha muni sabako AtA hai / jIvadayA dharma hai, isake lie jo aneka pramANa diye gaye haiM, usameM kisa nayakA yaha kathana hai, usa para dhyAna na dekara vyavahAra dharmako nizcayadharma mAnakara apanI bAta siddha karanA cAhatA hai| kintu pravacanasAra gAthA 11 meM spaSTa kahA hai ki zuddhopayogase jIva mokSasukha aura zubhopayogase svarga sukha pAtA hai| isa gAthA ne Agama vAkyakA rahasya kholakara rakha diyA hai| ataH zubha bhAva aura zuddhabhAvoM kA antara spaSTa ho jAtA hai isase yaha nirNaya ho jAnA cAhie ki svadayA vItarAga bhAva rUpa hai, aura paradayA zabhabhAva rUpa hai| paMcAstikAya gAthA 147 meM kahA hai, jaba vikArI AtmA zubha, azubha bhAva karatA hai, to vaha nAmA prakArake karmoM se baddha hotA hai / ataH zubhabhAvoM se karmabaMdha hotA hai, yaha billakula spaSTa ho jAtA hai| pravacanasAra gAthA 181 meM bhI zubha pariNAma puNya hai tattvArthasAra zloka 25-26 meM dayAko zubhAsrava batAyA hai| bodha prAbhUtake 'dhammo dayA vizuddho'kA artha svadayArUpa vItarAgabhAva hai jo ki nirjarAkA kAraNa hai| dhavalA pustaka 13 meM bhI 'karuNAe jIvasahAvassa' karuNA hI jIva svabhAva hai, isakA artha bhI svadayA hai / bhAva saMgrahakI gAthA 'sammAiTTI puNNaM....' meM samyagdRSTikA puNya baMdha kAraNa nahIM hai, usa vyavahAra kathanakA Azaya itanA hai ki samyagdRSTi alpakAlameM mukti prApta karegA / usakA puNya anaMta saMsArakA kAraNa nahIM hai| isa sabakA sAra itanA hI hai ki dayA zabdakA vyavahAra do arthoM meM kiyA jAtA hai-eka svadayAke rUpameM, jo nirjarA kA kAraNa hai aura dUsarA paradayAke rUpameM, jo puNyabaMdhakA kAraNa hai| samayasAra kalaza 107 meM kahA hai-karmasvabhAvase vartanA jJAnakA honA nahIM hai, isalie zubhabhAva mokSakA hetu nahIM hai, kyoMki vaha pudgala svabhAvavAlA hai ataH AgamameM rAgAMza baMdhakA kAraNa aura ratnatrayAMza saMvara nirjarAkA kAraNa hai-yaha spaSTa ho jAtA hai| rAga aura jJAnako bhinna karanA yahI bhedajJAnakA phala hai| sUryodayase pUrva prakAza aura aMdhakAra mile hue pratIta hote haiM, kintu donoM kA svabhAva atyanta bhinna hai / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 651 prathama pakSane bhojana aura kADhekA evaM mizra guNasthAnakA udAharaNa diyA hai| isase yaha siddha nahIM hotA hai, ki mile hue padArtha eka hI kArya karate haiM / bhojana yA kAr3hemeM jina dravyoMkA sammizraNa hai, ve saba apanA apanA kArya karate haiM tathA mizra guNasthAna sarvaghAti prakRti hone se vaha vibhAva bhAva hai| vedaka samyaktva svabhAvabhAva hai, ataH mizrakI tulanA vedaka samyaktvase nahIM kI jA sakatI hai| cauthe guNasthAnameM AMzika zuddhopayoga hotA hai, vaha nirjarAkA kAraNa aura jo rAgAMza zeSa hai, vaha baMdhakA kAraNa hotA hai|| paMcAstikAya gAthA 144 kI TIkAmeM kahA hai-zubha azubha bhAvakA nirodha karanA saMvara hai / ataH zubhabhAva saMvarakA virodhI hai, usase saMvara-nirjarA kaise ho sakatI hai| pravacanasAra gAthA 85 meM manuSya tiryaMcoMmeM ajJAnatApUrvaka karuNAko mohakA lakSaNa kahA hai| paMcAstikAya gAthA 170 kI TIkA meM karuNAko manaH kheda kahA hai| prathama pakSa ne samyagdRSTike zubhabhAvoMko vItarAgatA aura mokSa kA hetu kucha zAstrIya pramANa dekara siddha karanA cAhA hai aura samyagdRSTikA zubhabhAva karmacetanA na hokara jJAnacetanA mAnA gayA hai, jabaki karma cetanAkA lakSaNa hai-jJAna se bhinna anya bhAvoMko maiM karatA hai-yaha karmacetanA hai|' isa lakSaNa se zubhabhAvoM kA jJAna cetanA meM kaise aMtarbhAva ho sakatA hai ? kyoMki zubhabhAvako vibhAva bhAva AgamameM kahA hai| "tattvArthasUtra' meM vratoMko Asrava tattvameM svIkAra kiyA hai| ataH zubha bhAvarUpa jIvadayAko dharma mAnanA mithyAtva hI siddha hotA hai, kyoMki zubhabhAva Asrava tattva hai aura usako saMvara nirjarA tattva siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai| zaMkA naM04 zaMkA--vyavahAra dharma nizcaya dharmameM sAdhaka hai yA nahIM ? samAdhAna-uttara pakSane usakA samAdhAna karate hue batalAyA ki nizcaya dharma para nirapekSa hotA hai aura vyavahAra dharma para sApekSa hotA hai, ataH yadi vAstavika dRSTise dekhA jAye, to vyavahAra dharma nizcaya dharmakA sAdhaka kaise ho sakatA hai| kyoMki vibhAva paryAya svapara sApekSa hotI hai aura svabhAva paryAya para nirapekSa hotI hai| aisA hI niyamasAra gAthA 13-14 aura 28 meM kahA hai / vyavahAra dharma nizcaya dharmake sAtha rahatA hai / isase usako sahacara honese nimitta mAtra kahA hai; sAdhaka nahIM hai| pratizaMkA-isa samAdhAnake bAda prathama pakSane punaH pratizaMkA karate hue batalAyA ki jaba svabhAva paryAya para nirapekSa hai, to vibhAva dharma sApekSa kaise mAnA jA sakatA hai ? kyoMki donoM hI AtmAke dharma hai| paMcAstikAya gA0 159 kI TIkAmeM nizcaya vyavahArako sAdhya-sAdhana svarNa aura svarNa pASANakI taraha mAnA hai| isIkI gA0 172meM bhI kahA hai ki 'jIva prathama vyavahAra ratnatrayase zuddhatA karatA hai / jaise dhobI malina vastrako bhinna sAdhya-sAdhana zilAke Upara sAbuna Adike dvArA vastrako svaccha karate haiN| pazcAt nizcayanayakI mukhyatAse rasmatrayameM sAvadhAna hokara aMtarameM baiThate haiN| isI granthakI gA0 105-160-161 meM jayasenAcAryane vyavahAra mokSamArgako nizcaya mokSamArgakA sAdhana kahA hai / pravacanasAra gA0 202meM paMcAcArase zuddhAtmAkI prApti kahI hai| paramAtmaprakAza, zloka 7 aura dravyasaMgrahameM bhI sAdhya-sAdhaka bhAva ina donoM meM batalAyA hai| Apane vyavahAra dharmako sahacara honese nimitta mAtra batalAyA hai, kintu padArthameM sahacara bhAva to bahutase vidyamAna rahate haiN| phira bhI unako sAdhya-sAdhaka bhAva nahIM mAnA jAtA hai| ataH vyavahAra dharma nizcaya dharmakA sAdhaka mAnane meM koI hAni nahIM hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha samAdhAna --- nayacakra A0 77meM kahA hai-vyavahArase baMdha hotA hai aura svabhAvakA Azraya lenese mokSa hotA hai, isalie svabhAvakI ArAdhanA kAlameM vyavahArako gauNa karo prathama pakSane pratizaMkAmeM pravacanasAra, paMcAstikAya, paramAtmaprakAza dravya-saMgrahake aneka pramANa upasthita kara yaha siddha kiyA hai ki vyavahAra dharma nizcaya dharmakA sAdhaka hai, kintu yaha kathana asadbhUta vyavahArase kiyA gayA hai / paM0 pravara ToDaramalajIne mokSamArga prakAzaka meM kahA hai-samyagdRSTike zubhopayoga bhaye nikaTa zuddhopayoga prApti hoya aisA mukhya panA kari kahIM zubhopayogako zuddhopayogakA kAraNa bhI kahie haiM / pR0 377 dillI saM0 bRhadravyasaMgraha, paMcAstikAya TIkA meM jo vyavahAra dharmako nizcaya dharmakA paraMparAse sAdhaka kahA hai, so vaha isI abhiprAya se kahA hai / vastutaH mokSamArga eka hI prakArakA hai, usakA kathana do prakArakA hai / jahA~ nizcaya mokSa mArga hotA hai, usake sAtha maMdarAga, rUpa vyavahAra dharmako bhI mokSamArga Agama meM kahA hai / mo0 mA0 pra0 pR0 3 5-66 meM bhI kahA hai- nirUpaNa apekSA doya mokSamArga jAnanA eka nizcaya mokSamArga eka vyavahAra mokSamArga hai| aise doya mokSamArga mAnanA mithyA hai| bahuri nizcaya vyavahAra doU nihUM upAdeya mAne haiM so bhI bhrama hai / jAtaiM nizcaya vyavahArakA svarUpa to paraspara virodha lie hai ? pravacanasArameM kahA hai-- vItarAga bhAvase mokSa prApta hotA hai aura sarAga bhAvase devAdi paryAyake vaibhava kleza rUpa baMdhakI prApti hotI hai / pratizaMkA 3- Apane jitane pramANa diye haiM unakA mUla praznase koI saMbaMdha nahIM hai / vyavahAra ratnatraya - ko vyavahAranayakA viSaya batAyA hai / kyA binA vyavahArake nizcaya ratnatraya prApta ho sakatA hai ? jabaki bheda ratnatrayako vyavahAra kahA hai aura abheda ratnatrayako nizcaya kahA hai / dravyasaMgraha 13vIM gAthAkI TIkAmeM kahA hai jo nizcayako sAdhya sAdhaka bhAvase nahIM mAnatA hai, vaha mithyAdRSTi hai| niyamasAra gAthA 51 se 55 ratnajayakA varNana karate hue kahA hai ki vyavahAranayake cAritrameM vyavahAra tapa hotA hai aura nizvaya cAritra meM nizcaya tapa hotA hai / isIkI TIkAmeM kahA hai--bhedopacAra ratnatraya bhI Atmasiddhike lie paraMparA kAraNa hai / Agama meM devazAstra guruke zraddhAnako samyagdarzana kahA hai| kyA yaha zraddhA mAtra rAgarUpa hai ? puruSArtha siddhayupAya zloka 22 meM kahA hai-- nizcaya vyavahAra ratnatraya - paramAtmapada prApta karAtA hai / isI taraha paMcAstikAya, chahaDhAlA, bhAvapAhuDa, dravyasaMgraha, paramAtma prakAzameM vyavahAra ratnatrayako nizcayakA kAraNa kahA hai / samayasAra gAthA 12 meM bhI kahA hai- sAdhaka avasthA vAle jIva vyavahAra dvArA upadeza karane yogya hai / nizcaya to sAdhya hai aura bAhyAcAra rUpa vyavahAra sarvatra usakA sAdhana batalAyA gayA hai| samayasArameM bhI adhaHkarma aura audezikakA nimitta bhUta AhArAvi haiM, usake tyAgake binA dravya pratikramaNa nahIM hotA aura dravya pratikramaNake binA bhAva pratikramaNa nahIM hotA hai-- aisA nimitta naimittika sambandha hai / ataH vyavahAra nizcayakA kAraNa hai, yaha bAta siddha hotI hai| pratizaMkA 3 kA samAdhAna - nizcaya ratnatraya svabhAvabhAva hai aura nizcayakA sahacara honese vyavahAra ratnatraya sAdhaka to nahIM haiM, nimittamAtra hai| asadbhUta vyavahAranayase Agama meM use sAdhaka kahA hai| yahAM sAdhakakA artha nimitta mAtra hai| bRhadravyasaMgraha gAthA 45 kI TIkAmeM kahA hai-jo pAMcoM indriyoMke viSayAMkA bAla tyAga hai, vaha upacarita asadbhUta vyavahA ranayase cAritra hai| vaha vAstavameM AtmakA dharma nahIM hai| nizcaya aura vyavahAra caturthAdi guNasthAnameM eka sAtha rahate haiM / AgamameM upacarita | Agama meM upacarita asadbhUta vyavahAra nayase vyavahAra dharmako nizcayakA sAdhana kahA hai| yaha dRSTi hamezA dhyAnameM rakheMge, to Agamake bhAvako samajha sakeMge sacce deva zAstra, gurukA baddhAna bhI vyavahAra samyagdarzana hai - yaha nimitta kathana hai| " Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 653 rAgamAtra vyavahAra dharma nahIM hai, kintu nizcayake sAtha deva, zAstra, gurukA zraddhAna, svAdhyAya aura vratapAlanako vyavahAra ratnatraya kahA jAtA hai / zubhameM pravRtti aura azubhase nivRtti yaha vyavahAra cAritra hai / bRhaddravyasaMgraha, gAthA 45 aura paMcAstikAya gAthA 136 mUlAcAra gA0 73-74 paMcaparameSThIkI bhaktiko zubharAga kahA hai / vyavahArakA lakSaNa hai--jo jisa rUpa na ho usako usa rUpa kahanA vyavahAra hai / jisakA Azaya nikalA ki vaha vAstavameM dharma to nahIM hai, upacArase use dharma kahA gayA hai| yadi nizcaya aura vyavahAra donoM hI dharma haiM, to phira ve do kahA~ rahe ? eka hI hue| dharmakI paddhatikA kathana to yaha hai-'zubhameM na magana hoya na zuddhatA visrnii|' lakSyameM AtmaprApti rUpa dharmako lekara azubhase bacane ke lie zubha kriyA hotI hai| AtmAke avalaMbanase saMvara nirjarA mokSa hotA hai aura parAvalambanase Asrava-baMdha hotA hai| zubhAzubha pariNAmake nirodhako bhAvasaMvara kahA hai / paJcAstikAya Adi granthoMke jitane bhI pramANa diye haiM, una sabakA Azaya yahI hai| "bRhadravyasaMgraha" gAthA 13 meM kahA hai-vyavahAranayako sAdhyabhUta nizcayanayakA upacarita hetu svIkAra na kara use paramArtha mAnatA hai, vaha samyagdRSTi nahIM hai| samayasAra gAthA 272meM kahA hai-upacarita vyavahAranayase jo kucha kahA jAtA hai, vastu vaisI na honese yaha nizcayanayakI dRSTimeM sarvathA heya hai / prathama pakSane "puruSArthasiddhayupAya", "paJcAstikAya" aura "chahaDhAlAke jo pramANa upasthita kiye haiM, ve saba isI zreNImeM Ate haiN| padmanadi paJcaviMzatikA 71/16 kA yaha zloka mahattvapUrNa hai--savikalpa avasthAmeM pramANa-naya-nikSepa saba haiN| kevala nirvikalpa avasthAmeM eka cetana hI anubhavameM AtA hai / yahI Azaya samayasAra gAthA 12 kA hai| ___ jahA~ nizcayanayakA viSayabhUta AtmajJAnakA Azraya nahIM hai, vahA~ kisI bhI prakArakA vyavahAra hI nahIM hai; kyoMki 'mUlo nAsti kutoH zAkhA / ' jaba nizcaya nahIM, to vyavahAra kisakA nAma hai ? ajJAnI jIvako koI naya hotA hI nahIM hai| prathama pakSane nizcayadharmako lakSya batAyA hai, kintu aisA nahIM hai| vItarAga paraNatikA nAma hI nizcaya dharma hai / lakSyakA nAma hI nizcaya nahIM hai| prathama pakSakA yaha likhanA ucita nahIM ki cauthe pA~caveM aura chaThaveM guNasthAnameM bAhya puruSArtha hI hotA hai, kintu ina guNasthAnoMmeM bhI AtmasAdhanAke sAtha bAhya AcaraNa heya buddhise calatA hai / mUlAcArameM kahA hai-bAhya kriyA karate hue bhI munike jIvanameM nizcaya dharma gauNa nahIM ho sakatA hai / adhaHkarma aura auddezikake nimittoMke tyAgakA prayojana nimitta-naimittikakA jJAna karAnA hai / arthAt jaba rAga chUTa jAtA hai to rAgake sAdhana bhI chUTate cale jAte haiN| isa prakAra vyavahAranaya nizcayakA sAdhaka hai, yaha asadbhUta vyavahAra nayakA kathana hai| zaMkA 5-dravyoMmeM honevAlI sabhI paryAyeM niyatakramase hotI haiM yA aniyatakramase bhI? samAdhAna-dravyoMmeM honevAlI sabhI paryAya niyata kramase hI hotI haiM / svAmI kArtikeyAnuprekSA gAthA 321-22-23 meM kahA hai--jIvakA janma athavA maraNa jisa deza, jisa kAla, jisa vidhise honA hai-usI prakAra hokara rahatA hai, aisA jinendra bhagavAnne jAnA hai| use badalaneke lie indra ahamindra aura jinendra bhagavAn bhI samartha nahIM haiM / isa prakAra jo nizcayase saba dravyoM aura unakI paryAyoMko jAnatA hai, vaha zuddha samyagdRSTi hai, jo zaMkA karatA hai, vaha kudRSTi hai| . ataH isa ArSa vAkyase yaha siddha hotA hai ki sabhI dravyoMkI sabhI paryAya niyata kramase hI hotI haiN| isI granthameM gAthA 230meM kahA hai ki pUrva paryAyayukta dravya upAdAna kAraNa jaba hotA hai taba uttara paryAya kArya rUpa pragaTa hotI haiN| tattvArthazlokavAtika a0 1 pR0 71meM isI prakAra kahA hai / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha pratizaMkA 2. ina gAthAoMkA bhAva to nimitta-naimittika sambandhako batAtA hai ki janma-maraNa karmAdhIna hai, use koI nahIM badala sakatA hai| isase pUrva gAthA 311 se 320 taka kudevoMke prati bhaktibhAvake prati aruci paidA karaneke lie likhA hai ki koI devI devatA na to dhana detA hai aura na upakAra, apakAra karatA hai / yadi ye dhana dene lageM, to phira puNya kyoM kiyA jAve ? inameM sabase prathama yaha kahA hai ki samyagdRSTi tattvoMkA anekAnta rUpase zraddhAna karatA hai| isa vicArako dRr3ha karaneke lie ukta tIna gAthAe~ kahI hai / gAthA 219 meM kahA hai-padArtha nAnAzakti yukta hai, kintu vaha usI rUpameM utpanna hotA hai, jisake anukUla dravya, kSetrAdi nimitta kAraNa jaise mila jAte haiM / isI prakAra gAthA 223 kI TIkAmeM kahA hai| yadi paraNati niyata samayapara hotI hai, to phira kabhI avipAka nirjarA nahIM ho sakatI hai, jisase mokSakA abhAva ho jaaygaa| isa niyatavAdako paMcasaMgraha, gommaTasArameM mithyAtva kahA hai / tattvArtha sUtra meM bAhya nimitta kAraNa milanepara akAla mRtyu batalAI hai| tathA akAlameM divyadhvani khiranA, aniyatakAlameM nirjarA honA, saMsArI jIvakI aniyata guNaparyAya, krama-akrama pariNamana, dravyakarmakI aniyata paryAya Adise patA calatA hai ki paryAya aniyata bhI hotI hai| koI bhI kArya upAdAna aura nimittake binA utpanna nahIM hotA hai| svapara pratyaya paryAya nimitta kAraNake vyApArake anukUla hotI hai aura nimittakA vyApAra niyata ho, aisA ekAnta nahIM hai / jaise Ama dhUpa, chAyA Adike nimittase zIghra derase pakate haiM / kevalajJAnameM bhI paryAyeM aniyata aura niyata rUpase jhalakatI hai| kevalajJAna jJApaka hai; kAraka nhiiN| isI prakAra krama-akramake viSayameM ekAnta nahIM, anekAnta hai| amRtacandrAcAryane bhI kAlanaya, akAlanayakA ullekha kiyA hai / ataH paryAyeM krama aura akramase donoM tarahakI hotI hai| pratizaMkA 2 kA samAdhAna-isakA nizcaya aura vyavahArase samAdhAna karate hue dvitIya pakSane kAvya anuvAda gAthA 323 ke bhAvako samajhAte hue likhA hai svAmI kArtikeyane nizcayase aisA jo mAnatA hai, yaha kathana siddha karatA hai jo yathArthameM aisA mAnatA hai vaha nizcayase vastukA yathArtha svarUpa hai aura dravyakI saba paryAyeM kahanese zuddha athavA azuddha paryAyeM parakRta nahIM, svakRta haiM, aura ve saba niyatakramase hotI hai / 'samayasAra meM kahA hai jo aisA mAnatA hai ki maiM kisIko sukhI-dukhI karatA hU~ yA jIvana maraNa detA hU~, vaha ajJAnI hai / ataH azuddha paryAya bhI apane samayapara hotI hai| (1) nirjarA, utkarSaNa, apakarSaNa Adike lie yaha siddhAnta hai ki bandhakAlameM jo sthitibandha aura anubhAgabandha hotA hai, usa kAlameM hI una karmokI aisI yogyatA sthApita ho jAtI hai, jisase niyatakAla Anepara niyata pariNAmoM tathA bAhya nokarmoMkA nimitta kara una-una karmokA apakarSaNAdi rUpa pariNamana hotA hai| aisA na mAnanepara karmazAstrakI sArI vyavasthA hI gar3abar3A jAyagI aura upazamakaraNa, nidhattikaraNa, nikAcitakaraNakI vyavasthA hI nahIM bana skegii| (2) nimitta upAdAnakI upasthitimeM kAryakI utpatti hotI hai, kintu nimitta upAdAnakA kucha bhI kArya nahIM karatA hai / kyoMki do dravyoMkI eka paraNati nahIM hotI, yaha siddhAnta hai| tathA eka dravyakI sva rUpa aura pararUpa pariNati hotI ho, aisA bhI nahIM hai / kyoMki kartA-karma-kriyA bhAva nizcayase eka dravyameM hI ghaTita hotA hai / do padArthoMmeM kartA-karma-kriyAkA sambandha vyavahArase kahA jAtA hai; hotA nhiiN| (3) bhagavAnkI vANI akAlameM bhI khiratI hai, isakA uttara jayadhavalA pR0 76 meM kahA hai / divya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 655 dhvani jaba bhI khiratI hai, vaha usakA svakAla hai-arthAt paryAya apane samayapara hI pragaTa hotI hai; aniyatakAlameM nahIM hotI hai| (4) guNa, paryAyako niyata aura aniyata kahA hai| vahA~ apane svabhAvarUpa saMsArI jIva pariNamana nahIM karatA hai, use aniyata guNa, paryAya vAlA kahA hai / (5) prAgbhAvakA vinAza dravya, kSetra, kAla, bhAvapara nirbhara hai-isakA artha hai ki dravyakA svakAla Adi Anepara, paracatuSTaya nimitta rUpa hotA hai / kintu vaha kAryakA janaka nahIM hai| (6) yadyapi kArya nimitta-upAdAnake suyoga milanepara hotA hai, kintu kAryotpatti samartha upAdAnase hotI hai / nimitta usa samayapara upasthita avazya hai, kintu vaha niyAmaka kAraNa nahIM hai| ataH kArya apane niyata samayapara hI hotA hai| pratizaMkA 3-kevalajJAnakI apekSA paryAyoMkA pariNamana kramabaddha mAnakara bhI kArya-kAraNakI apekSA usakI siddhi karanA caahie| ataH yaha vicAraNoya hai ki vaha kArya apane pratiniyata kAraNoMse jisa kAlameM hotA hai, use hI kAryakA pradhAna kAraNa mAnA jAye ? athavA kArya jaba hotA hai, to apane pratiniyata kAraNoMse hI hotA hai aura jisa kAlameM vaha utpanna hotA hai, vahI usakA svakAla hai / isalie kAryake lie antaraMga aura bahiraMga donoM kAraNa mAnanA caahie| isalie vivakSita kAryake anurUpa upAdAna kAraNake hote hue bhI yadi anya kAraNoMkI avikalatA na hogI, to kArya sampanna nahIM hogaa| yadi sahakArI kAraNa akicitkara ho to usakA nAma sahakArI kAraNa nahIM ho sakatA hai| kyoMki jIva aura pudgaloMke pariNamana svapara pratyaya hI mAne gaye haiM / vastuke pariNamanameM vilakSaNatAkA niyAmaka nimitta kAraNa hI hai| nirjarA yA saMkramaNa Adike lie zAstrameM aisA koI niyama nahIM hai ki karmoke bandhake samaya hI una karmoM meM aisI yogyatA sthApita ho jAtI hai ki ve amuka samayapara hI nirjarita hoNge| hA~ yaha bAta avazya hai ki bandhake samaya kucha pradezoMkA upazama, nidhatti, nikAcita rUpa bandha honA sambhava hai| kintu kAraNa-kalApa bhI jAtA hai| Apane svakAla zabdakA prayoga kiyA hai. kintu amatacandrAcAryane 47 zaktiyoM meM akAla naya bhI batalAyA hai aura paNDita ToDaramalajIne kahA hai-kAlalabdhi aura niyati koI vastu ho nahIM / bhagavAnakI divyadhvani bhI nimitta pAkara aniyata samayameM bhI khirane lagatI hai| karma nirjarA vipAka, aura muktikA bhI koI niyata samaya nahIM hai| zaMkA 5 pratizakA 3 kA samAdhAna-kevalajJAnameM saba padArthoMkI paryAyeM jhalakatI haiM, ataH isaseo padArthoMkA pariNamana sunizcita to hai hii| tathA 'aSTasahasrI' meM yaha bhI kahA gayA hai ki jaisI bhavitavyata hotI hai, vaise hI saba kAraNa mila jAte haiM / alaMdhyazaktikA artha yaha spaSTa kiyA hai ki kArya dravya svabhAvako lAMghakara kabhI nahIM hotA hai| nizcayase kAryakAraNa-vyavasthA eka dravyameM hI ghaTita hotI hai| anya dravyake saMyogase kArya-kAraNa kahanA vyavahAra kathana hai / nimitta kathanako yathArtha kathana mAnanA do dravyoMkI ekatAko svIkAra karanA hai joki asambhava hai / nirjarA aura muktikA kAla sunizcita hai, upAdAna aura nimitta kI AgamameM samavyApti kahI hai / ataH samartha upAdAnakI upasthitimeM anya nimitta kAraNakI upasthiti bana jAtI hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 : siddhAntAcArya paM0 phalacandra zAstrI abhinandana-grantha pAMcavIM zaMkAmeM tIsarI pratizaMkA uThAkara prathama pakSane kahA paryAyakA svakAla Anepara kArya hotA, aisA mAnakara svakAlako pradhAnatA dete haiN| hama upAdAna aura nimitta donoM kAraNoMko pradhAna kahate haiM / azuddha paryAya svaparapratyaya AgamameM kahI hai| taba Apa parapratyayako gauNa kyoM kara dete haiM ? aSTasahasrI pR0 105 meM yadi sahakArI kAraNa akiMcitkara ho to usakA kAraNa nAma nahIM par3a sakatA hai| ataH jabataka nimitta tadanukUla vyApAra nahIM karatA, tabataka usa upAdAnakI vivakSita kAryarUpa paraNati nahIM hotI hai / ataH kAryako nimittAdhIna bhI kahA jAye, to kArya apane samayapara hI hotA hai, yaha siddhAnta siddha nahIM hotA hai| isa pratizaMkA 3 kA samAdhAna karate hue dvitIya pakSane uttara diyA ki kevalajJAna vastusvarUpakA jJApaka hai; kAraka nahIM / kArakasAkalyameM pA~ca samavAya svIkRta kiye gaye haiN| nizcayanayase AcAryAMne kahA hai-paryAya svayaM apanI kartA svayaM apanA karma aura svayaM apanA kArya hai| ataH kartA-karma-kriyAke svataHsiddha honepara anya sahakArI kAraNa hote haiM, kintu kAryotpatti sahaja svabhAvase hI hotI hai| ataH paryAya apane kramase apane samayapara prakaTa hotI hai| kyoMki paryAya vastukA apanA sahaja dharma hai| yaha motImAlAkI taraha kramase prakaTa hotI rahatI hai| zrutajJAna una saba paryAyoMko nahIM jAnatA hai| isase paryAyeM aniyata kaise ho gaI ? kevalajJAnameM prakaTa honevAlA paryAyakrama yathArtha pratibhAsita ho rahA hai taba kevalajJAnameM jJAta paryAyoMkA akrama, mAnA jAye, to kevalajJAna aprAmANika ho jaaygaa| aura kevalajJAnameM jJAta kramase hI paryAyeM hotI hai, to kramabaddha pariNamana siddha hI hai| isameM puruSArthahInatA bhI nahIM, kyoMki siddhoMkI taraha padArthakA mAtra jJAtA bana jAnA sabase bar3A puruSArtha hai| mana, vacana, kAyako rokanemeM sabase bar3A puruSArtha hai| niyatanaya aura aniyata nayakA artha hai guNa hamezA anAdi anaMta, zAzvata haiM / paryAya kramazaH AtI hai / yahA~ asthira honeko aniyata kahA hai| jo pAMca samavAyameMse sirpha niyatise kAryasiddhi mAnate haiM, unako gommaTasAra niyativAdI mithyAdRSTi kahA hai| kyoMki kArya pAMcoM samavAyakI upasthitimeM hotA hai / ataH paryAya niyatakrama mAnanA Agamasammata hai| khAniyA~ tattvacarcA dUsarA bhAga zaMkA 6-upAdAnakI kAryarUpa paraNatimeM nimittakAraNa sahAyaka hotA hai yA nahIM ? samAdhAna-nimittakAraNako AgamameM vyavahAra kAraNa kahA hai, vaha nizcaya (vAstavika) kAraNa nahIM hai| pratizaMkAantaraMga kAraNakA artha dravya zaktise hai aura bahiraMga kAraNakA matalaba balAdhAnameM sahAyaka honA hai| jaise miTTI meM ghar3e bananekI zakti hai, kintu kumhArakI sahAyatAke binA ghaTakA utpAda asambhava hai| donoM kAraNa milanepara kArya hotA hai ? isakA sIdhA matalaba hai ki kAryakI utpattimeM donoM kAraNa sahAyaka haiM; anyathA unameM kAraNa vyapadeza karanA vyartha ThaharatA hai / kAraNa kahate use haiM jisase kAryakI utpatti ho / - jaise-jIvakA rAga karmabandha karAtA hai aura karmodayase rAgotpatti hotI hai| samayasArameM bhI jIvakA vikAra hetu ajIva pudgala hai, aisA gAthA 13 kI TIkAmeM kahA hai| pratizaMkA 2 kA samAdhAna-ubhaya hetuse kArya hotA hai aura usameM yaha mAnA jAve ki nimittake anusAra kArya hotA hai, to antaraMga kAraNa upAdAnakA kArya raha jAtA hai ? prathamapakSake anusAra vyavahArakAraNa samartha kAraNa haA aura antaraMga nizcayakAraNa akiMcitkara siddha hotA hai| AgamameM sahakArI kAraNa sApekSa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 657 viziSTa paryAyazaktise yukta dravyazakti hI kAryakArI mAnI gaI hai| kyoMki paryAya dravyameMse prakaTa hotI hai; na bAharase AtI hai aura na nikalakara bAhara jAtI hai| parakartRtvako adhyAtmameM mithyotvakA mahApApa mAnA hai| AcArya samantabhadra kahate haiM; jaisI bhavitavyatA hotI hai vaise saba kAraNa mila jAte haiN| ataH kArya upAdAnake sAmarthya ke anusAra hotA hai / yadi nimittAdhIna kArya ho, to puruSArthakA koI mahattva hI nahIM raha jAtA hai| pratizaMkA 3-Apa nimittakAraNako vyavahArakAraNa mAnakara nimittakI upasthiti mAtra mAnate haiM, aura akiMcitkara kahakara usakI kucha upayogitA nahIM mAnate haiN| kAryako svapara sApekSa AgamavAkyakI avahelanA karanA kyA upayukta hai| kyA gehU~kI paidAvAra meM kisAna akiMcitkara hai aura yadi akiMcitkara hai, to AvazyakatA hI kyA raha jAtI hai| phira kisAnake binA parizramake gehUMkI utpatti ho jAnA cAhie jo ki sarvathA asaMbhava hai / akele nimittase kArya hotA hai, aisA hama bhI nahIM mAnate haiM kintu usake binA kArya bhI to nahIM hotA, ataH vaha Avazyaka aura anivArya kAraNa hai| usake abhAvameM athavA pratikUla kAraNoMke milane para upAdAnake rahate hae kArya nahIM hotA hai| upAdAnameM anaMta zaktiyAM haiM, unameM se jisa zaktike anurUpa nimitta mila jAte haiM, usa zaktikA vikAsa ho jAtA hai / pratizaMkA 3 kA samAdhAna-nizcayanaya kAryakAraNa eka hI dravyameM ghaTita hote haiN| vyavahAranaya gho kA ghar3A kahatA hai, kintu ghar3A ghI kA nahIM hotA hai / isI taraha anukUla nimitta kI upasthitimeM kArya hotA hai, kintu kArya upAdAna zaktise hI hotA hai| upacarita asadbhUta vyavahArase nimittako kartA kahA jAtA hai| eka dravyakA dUsare para Aropa karanA hI upacAra hai| jaba eka dravya guNa, paryAya dUsare dravya guNa paryAyameM praveza nahIM kara sakate, taba unameM pariNamana kaise karA sakatA hai ? upAdAna kAraNake kArya sanmukha honepara bAhya sAmagrIkA visrasA yA prayogase yoga milanA hI hai| yadi nimittase kArya hone lage, to samavasaraNameM sabako mukti prApta ho jAnA cAhiye; jabaki tIrthakarakI upasthitimeM hI mArIca bhraSTa ho gayA thA / para sApekSakA artha parakartRtva na hokara dharmadravyakI taraha udAsIna nimitta mAtra hai / nimitta nAmakI koI vastu nahIM hai, kintu jisakI anukUla upasthitimeM kArya banatA hai, usakA nAma nimitta par3a jAtA hai| eka pratimA kisIko samyaradarzanameM nimitta banatI hai, dharmavirodhIko dveSabhAvameM nimitta banatI hai aura coroMko corI karanemeM nimitta bana jAtI hai / kyoM ina tInoM kAryoM meM pratimAkA kartRtva hai| zaMkA 7-kevalI bhagavAnakI sarvajJatA nizcayase hai yA vyavahArase ? yadi vyavahArase hai to vaha satyArtha hai yA asatyArtha ? isa sabhI zaMkAoM ke tIna-tIna daura cale the, una sabakA sAra yahA~ vistAra bhayase kheNge| ____ AtmajJatA aura sarvajJatAkA kyA rUpa hai ? tathA jJeyoMkI apekSA Aropita sarvajJatA siddha huI aura yadi para kI apekSA sarvajJatA hai, to vaha asadbhUta vyavahAranayakA viSayabhUta sarvajJatA hai| kyoMki svabhAvakA anyatra Aropa so upacAra hai| tathA amatika AtmAmeM mUrtika padArtha kaise bhUla sakatA hai| ataH yaha bhI bAta nahIM baiThatI ki padArtha svayaM jhalakate haiM athavA jJAna jJeyAkAra ho jAtA hai / kyoMki amUrtika dravyoMkA AkAra na honese unakA AkAra AtmAmeM kaise jhalaka sakatA hai ? zaMkA 7 kA samAdhAna-yaha nirvivAda satya hai ki AtmAkA svabhAva svapara prakAzaka hai tathA ataH jo svabhAva hotA hai, vaha para nirapekSa hotA hai| AtmajJatAmeM hI sarvajJatA bharI hai| vItarAgI paramAtmA apane usa jJAna svarUpa AtmAko jAna rahe haiM, jisameM jJeya bhI pratibiMbita ho rahe haiN| amUrtika jJAna mUrtika, amUrtika sabhIko jAnatA hai / kSayopazama jJAna bhI mUrtika, amUrtika padArthoMko jAnatA hai| parajJAnako vyavahAra isalie Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha kahA hai ki apanI taraha parako tanmaya hokara nahIM jAnate haiN| parakI apekSA A jAnese bhI parajJAnako vyavahAra kahA hai| jJAna svaparaprakAzaka hai| sva aura parakA bheda kiyA, yaha sadbhUta vyavahAranaya hai| 47 zaktiyoMmeM sarvajJatva zakti bhI eka Atmazakti hai| vaha asadbhUta vyavahAranaya viSaya AtmapadArtha vastu nahIM hai / ata: vyavahAranayakA viSaya honese sarvajJatA asatya nahIM hai| zaMkA 8 - divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalIkI AtmAse koI sambandha hai yA nahIM? yadi hai to kaunasA sambandha hai ? vaha satyArtha hai yA asatyArtha ? divyadhvani prAmANika hai yA aprAmANika ? yadi prAmANika hai to usakI prAmANikatA svAzrita hai yA kevalI bhagavAnkI AtmAke sambandhase ? . Apake vacana yukti aura zAstrase aviruddha haiM aisA kathana AgamameM AtA hai tathA vaktAkI pramANatAse vacanoMkI prAmANikatA hotI hai| arthAt divyadhvanikI prAmANikatA kevalajJAnIke Azrita hai; na ki svAzrita / dhavalameM bhI kahA hai-rAgI, dveSI asatya bolatA hai, vItarAgI satya hI bolatA hai| jinendrakA upadeza dravyazruta hai, ityAdi kathana AgamameM bharA par3A hai / ataH vacanoM dvArA padArthajJAna puruSa-vyApAra kI apekSA rakhatA hai| zaMkA 8 kA samAdhAna-divyadhvani aura kevalajJAnakA nimitta-naimittika sambandha to hai. kintu upAdAna-upAdeya sambandha nahIM hai| divyadhvani vItarAgIkI khiratI hai| ataH usameM puruSa prayatna to sambhava hI nahIM hai| vacana-vargaNAkA yoga aura bhavya jIvoMke bhAgyase sahaja hI vANI khiratI hai| AtmA cetana padArtha hai aura bhASA acetana padArtha hai / ataH AtmA vANIkA kartA kaise ho sakatA hai ? upacarita asadbhUta vyavahAranayase hI puruSa vANIkA kartA kahA jAtA hai / kyoMki bhinna do dravyoMmeM upacArase hI kartRtvakA kathana hotA hai / divyadhvanikI prAmANikatA apane upAdAnakI apekSA svAzrita hai| nimittakI apekSA parAzrita kahI gaI hai| satyabhASAkA upAdAna satyabhASA vargaNA hai| anubhaya bhASAkA upAdAna anubhaya bhASA vargaNA hai| kArya ke prati nimitta aura upAdAnakI samavyApti hotI hai| divyadhvaniko jJAnakA kArya kahanA nimitta kathana hai / pratyeka dravyakA pariNamana svataMtra honese vANI apanI yogyatAse apane svakAlameM svayaM khiratI hai| vANI vainasika aura prAyogika do rUpoMmeM prayukta hotI hai| use prAyogika kahanA yaha bhI nimitta kathana hai| nimitta pradhAna kathana to hotA hai, kintu kArya upAdAnakI apanI yogyatAse hotA hai| zaMkA 9-sAMsArika jIva baddha hai yA mukta ? yadi baddha haiM to kisase ba~dhA huA hai aura kisIse ba~dhA huA honese parataMtra hai yA nahIM ? yadi vaha baddha hai, to usake bandhanoMse chUTanekA upAya kyA hai ? kyoMki AgamameM spaSTa kahA hai-jaba AtmA mana vacana kAyakI kriyA karatA hai taba karmoMse ba~dha hI jAtA hai| aura isa baMdhake kAraNa darzana, jJAna, cAritra vikRta hokara mithyAtva ajJAna asaMyama rUpa pravRtti karate haiM / karmoMke abhAvase yaha jIva mukta ho jAtA hai| ataH karmabaddha hokara jIva saMsArameM paribhramaNa kara rahA hai aura karmose chaTakara mukta ho jAtA hai| AgamameM yaha bhI kahA hai-jaba karma balavAna hotA hai, to jIva dukhI ho jAtA hai aura jaba jIva balavAna hotA hai to sukhI ho jAtA hai| yaha bhI kahA gayA hai ki karma jIvako prerita karatA hai aura jIva karmako prerita karatA hai| isIlie jJAnAvaraNI karma jJAna ko rokatA hai Adi Agama spaSTa kaha rahA hai ki jIva karmoMse ba~dhA hai| aura karmodayake kAraNa hI sukhI dukhI hokara saMsAra paribhramaNa kara rahA hai| samAdhAna-azuddha nizcayanayase jIva rAgAdi bhAvoMse vikArI haiN| asadbhata vyavahAranayameM karmose baddha kahA jAtA hai| yaha saba upacArase paryAyakA kathana kiyA hai| nizcayanaya yA dravya svabhAvase to jIva abaddha-aspaSTa akhaNDa evaM trikAla zuddha hai jaisA ki samayasAra Adi adhyAtma granthoMmeM kahA gayA hai / karma aura Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 659 vikArakA nimitta-naimittika sambandha to hai, kintu kartA-karma sambandha bilakUla nahIM hai| vikAra utpanna, nAza hotA hai, ataH vaha vikArI paryAya hai| dravya svabhAvameM rAgAdikA bhI praveza nahIM, taba karmAdikA praveza to asambhava hI hai / kyoMki sabhI dravya apane-apane catuSTayako chor3akara paradravyameM praveza nahIM karate haiM / apane hI catuSTayameM rahate haiN| karma vikAra bhI nahIM karAtA hai, jIva apanI kamajorIse svayaM karmAdike udayAnusAra para padArthoMmeM tanmaya hokara vikAra karatA hai| karma ghumAtA hai, yaha upacAra kathana hai| yadi ghumAtA ho to koI jIva saMsArase chUTa hI nahIM sakatA hai / saMsAra bhramaNa aura sukha-duHkhakA mUla kAraNa to ajJAnatA hai / kahA bhI hai"maiM bhramyo apanapo visari Apa, apanAye bahuvidha puNya pApa / ' zaMkA 10-jIva tathA pudgalakA evaM dvayaNaka Adi skandhoMkA baMdha vAstavika hai yA avAstavika ? yadi avAstavika hai, to kevalI use jAnate haiM yA nahIM? ... samAdhAna-praznottara 9 kI taraha jova aura pudgalakA yA skaMdhoMkA vyavahArase baMdha kahA jAtA hai| nizcayadRSTise pratyeka dravya va pratyeka paramANu apane dravya svabhAvako kabhI nahIM chor3atA hai / ataH svataMtra evaM abaMdha svarUpa hI hai / eka dravya dUsare dravya, eka guNa dUsare guNa rUpa pariNamana nahIM karatA ataH dravyasvabhAva abaMdha svarUpa hI hai| zaMkA 11-pariNamanameM svapratyaya aura svapara pratyaya do bheda haiM, unameM vAstavika antara kyA hai ? samAdhAna-samasta dravyoMkI agurulaghu guNa SaDguNa hAni vRddhi pariNamanasvabhAva paryAya yA svapratyaya hai, para nimitta pUrvaka jo paryAya hotI hai; vaha svapara pratyaya pariNamana hai / para nimittakI upasthitimeM honevAlI paryAyako svapara pratyaya pariNamana kahate haiN| pariNamanako para pratyaya kahanA upacAra kathana hai| kyoMki anyatra prasiddha dharmakA anyatra samAropa karanA, asadbhUta vyavahAranaya yA upacAra hai / __ zaMkA 12--kuguru, kudeva, kuzAstrakI zraddhAke samAna sudeva, suzAstra aura sugurukI zraddhA bhI mithyAtva hai, kyA aisA mAnanA yA kahanA zAstrokta hai ? samAdhAna-kuguru Adi zraddhAna gRhIta mithyAtva hai aura suguru Adi zraddhAna vyavahAra samyagdarzana hai| samyagdRSTike sacce deva, zAstra, gurukI zraddhA hotI hI hai / zaMkA 13-puNyakA phala jaba arahaMta taka honA kahA gayA hai jisase yaha AtmA tIna lokakA se sarvAtizAyI puNya batalAyA hai |aise puNyako hInopamA dekara tyAjya kahanA aura mAnanA kyA zAstrokta hai ? samAdhAna-upadeza prayojana aura Avazyaka hitakI dRSTise diyA jAtA hai / jahA~ mokSamArga aura samyagdarzana prApta karaneke lie sAta tattvoMkA yathArtha zraddhAna karanekA upadeza hai, vahA~ sabhI prakArake puNyako AsravameM hI ginAyA hai / tathA Asravase baMdha aura baMdhase saMsAra hotA hai, aisA jinAgamameM kahA gayA hai / kintu narakAdi adhogatike kAraNa pApase bacaneke lie puNya karanekA upadeza bhI jinAgamameM bahulatAse diyA gayA hai / Asrava tattvako Asrava svIkAra karanA, yahI upadeza to diyA gayA hai| usako saMvara, nirjarA tattva yA mokSamArga mata mAto, isI mAnyatAko chur3AnekA nAma heya hai| puNya nahIM chur3AyA hai, usako dharma mAnanekI galata mAnyatA chur3AI hai / koI bhI puNya ho, vaha Asrava tattva hai| Asrava tattva rAga bhAva hone se use rAga bhAva hI mAno, vItarAga bhAva mata mAno / tattvanirNaya karAne ke lie jinAgamameM aisA hI upadeza hai| puNyako jahA~ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660: siddhAntAcArya paM0 phalacandra zAstrI abhinandana-grantha kahIM mokSamArga yA dharma bhI kahA gayA hai, yaha upacarita kathana hI hai / nizcayase vaha zubharAgabhAva hai| vItarAga bhAva nahIM hai / puNyapApa rahita bhAva hI vItarAgabhAva hai| zaMkA 14-puNya apanI carama sImAko pahu~cakara athavA AtmAke zuddhasvabhAva rUpa pariNata honepara svataH chuTa jAtA hai yA usako chur3Aneke lie kisI upadeza yA prayatna kI jarUrata hotI hai ? samAdhAna-isakA samAdhAna bhI 13vIM zaMkAke samAdhAnameM diyA gayA hai ki pahale puNyakI galata mAnyatA char3AI jAtI hai phira jaise-jaise zuddha paraNati bar3hatI jAtI hai, vaise-vaise hI puNya bhAva chuTatA jAtA hai| zaMkA 15-jaba abhAva catuSTaya vastu svarUpa hai, to ve kArya va kAraNa rUpa kyoM nahIM mAne jA sakate ? tadanusAra ghAtiyA karmoMkA dhvaMsa kevalajJAnako kyoM utpanna nahIM karatA? tattvArthasUtra meM cAra ghAtiyAke abhAvase kevalajJAnakI prApti svIkAra kI gaI hai| samAdhAna-abhAva catuSTayako jinAgamameM bhAvAntara svabhAva svIkAra kiyA gayA hai, kintu dhAtiyA karmoke abhAvase kevalajJAnakI prApti hotI hai, yaha upacAra kathana hai| karma pudgala haiM, unake abhAvase cetanako lAbha ho, aisA vastukA svabhAva nhiiN| hA~ ajJAnake abhAvase pUrNajJAna pragaTa huA hai, usa ajJAnameM jJAnAvaraNI karma nimitta the, ataH nimittake abhAvameM naimittika bhAvoMke abhAvase kevalajJAna prakaTa huA hai / pUrvakI ajJAna paryAyakA nAza, jJAnake pUrNa vikAsa ye donoM eka samayameM hue haiN| yathArtha bAta yaha hai ki jJAnakI pariNati jaise-jaise svabhAvameM sthira hotI jAtI hai, taise-taise jJAnakA vikAsa hotA huA vaha pUrNatAko prApta huA hai / usI samaya ajJAna bhI kramazaH naSTa hokara pUrNa vilayako prApta ho jAtA hai| jaise sUryakA prakAza honepara andhakAra bhAga jAtA hai, andhakAra svataH nahIM bhAgatA hai, usa samaya karma bhI nAzako prApta ho jAtA hai / kevala zaMkA 16-nizcaya aura vyavahAra nayakA svarUpa kyA hai ? vyavahAranayakA viSaya asatya hai kyA ? asatya hai to abhAvAtmaka hai yA mithyArUpa hai ? samAdhAna-jaina zAsana meM do nayoMse vastu svarUpakA nirNaya kiyA jAtA hai| usameM vastukA trikAla svabhAva kyA hai isakA nirNaya nizcayase hotA hai tathA guNabheda yA vividha avasthAoMkA nirNaya vyavahAra nayase hotA hai / ataH jJAna donoM nayoMkA karanA atyanta Avazyaka hai, kyoMki yadi nizcayanayakA jJAna nahIM hogA, to vyavahAranayakI viSayabhUta zuddhAzuddha paryAyoMko hI apanA svarUpa mAnakara paryAyabuddhi jo ki anAdi kAlase lagI huI hai, usImeM tanmaya hokara mithyAdRSTi hI banA rahegA aura yadi vyavahAranayakI viSayabhUta apanI vartamAna paryAyake aparAdhakA jJAna nahIM karegA, to phira kabhI aparAdha dUra karanekA bhI prayatna nahIM karegA / kintu vyavahAra nayakI viSayabhUta vartamAna paryAya AtmAkA asalI svabhAva nahIM hai| evaM vikArakA Azraya karanese vikAra naSTa nahIM hotA hai, kintu vikAra rahita AtmasvabhAvakA zraddhAna jJAna AcaraNa karanese vikAra naSTa paryAyabheda anubhava avasthAmeM chUTa jAtA hai, ataH vyavahAranayako heya kahA hai / kyoMki rAgAdi AtmAkA svabhAva nahIM hai| ataH vyavahAra jJAna karane yogya hai, kintu Azraya karane yogya nahIM hai| isIse use heya kahA hai / jahA~ bhI nizcaya dharma aura vyavahAradharma isa prakAra do bheda kiye haiM, vahA~ vItarAgatAko nizca usake sAtha calane vAle zubhabhAvako vyavahAra dharma kahA hai| inameMse yathArtha dharma to vItarAgatA hI hai, sahacara honese zabharAgako Aropita dharma kahA jAtA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 661 zaMkA 17-upacArakA lakSaNa kyA hai ? nimitta kAraNa aura vyavahAranayameM yadi kramazaH kAraNatA aura nayatvakA upacAra hai, to inameM upacAra lakSaNa ghaTita kiijie| samAdhAna-parake saMbaMdhase jo vyavahAra kiyA jAtA hai use upacAra kahate haiM, jaise miTTIke ghar3eko ghIkA ghar3A kahanA upacAra hai / yA jIvako varNAdivAna kahanA upacAra kathana hai| . vastuke bhinna kartA-karmAdi batalAnA vyavahAra yA upacAra hai, kintu abhinna kartA-karma batalAnA nizcaya hai| upacArameM bhI kAraNa zabdakA prayoga isalie kiyA hai ki nimitta aura upacArase sAtha kAryakI bAhya vyApti hai / nimittase kathana hotA hai| kArya nimittakI upasthitimeM upAdAnase hotA hai| jaise sampatti AdikI prApti apane bhAgyase hotI hai, usameM sahayogI nimitta bana jAte hai / ataH vyavahAra isalie abhUtArtha kahA jAtA ki jaisA vaha kahatA hai, vastukA vaha asalI svarUpa nahIM hai aura nizcaya isalie bhUtArtha kahA jAtA hai kyoMki usakA viSaya hI vastukA asalI svarUpa hai| isa prakAra khAniyA carcAke adhyayana-mananase jJAta hotA hai, jitane bhI kucha tathya vivAdAspada banA diye gaye / yadi madhyastha hokara zAntise unakA nirNaya kareM to sabhI vivAda sulajha sakate haiN| pUjya AcArya zrI zivasAgara mahArAjane isIlie isa tatvacarcAke Ayojana karanekI preraNA dI thii| isa tattvacarcA meM AdaraNIya paNDita phUlacandra jI siddhAntazAstrIkI cAroM anuyogoMke adhikAra pUrNa vidvattAkA paricaya mila jAtA hai / aise vidvAn kama hI dekhaneko milate haiM, jinakA cAroM anuyogoMkA itanA sulajhA huA suspaSTa agAdha jJAna ho / tattvajJAnakA yathArthajJAna prApta karaneke lie jijJAsU baMdhuoMko khAniyA tattvacarcAkA adhyayana-manana avazya hI karanA caahie| labdhisAra-kSapaNAsAra : eka anuzIlana ___paM0 narendrakumAra bhisIkara, zolApura cAra anuyogoMke rUpameM upalabdha jinAgamameM Atma-tattva aura usakI vizuddhikA hI mukhyatA se varNana kiyA gayA hai| karaNAnuyogakA mUlasAra lekara "labdhisAra" meM samyagdarzana aura samyakcAritra tathA usakI utpattike phalakA sAMgopAMga vivecana kiyA gayA hai| aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika tInoM prakArake samyagdarzanoMmeM Atmavizuddhi hI mukhya hai| yathArthameM samyagdarzana ke tIna bheda nimittakI apekSA vaNita kie gaye haiM / ukta granthameM AtmAke darzana aura cAritra guNa rUpa zaktiyoM ke prakaTa honekI yogyatA rUpa labdhikA vizada vivecana kiyA gayA hai| isaliye isakA nAma "labdhisAra" sArthaka hai| makhya rUpase darzanalabdhi aura cAritralabdhikA svarUpa aura unake bhedoMkA tathA unakI kAraNa-sAmagrIkA varNana chaha adhikAroMmeM kiyA gayA hai| adhikAroMkA vibhAjana isa prakAra kiyA gayA hai : (1) prathamopazama samyaktva labdhi, (2) kSAyika samyaktva labdhi, (2) dezasaMyama labdhi, (4) sakalasaMyama labdhi, (5) aupazamika cAritra labdhi, (6) kSAyika cAritra labdhi /