Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainayoga kA tattvamImAMsIya AdhAra DA. sudhA jaina pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI... darzana ke pramukha tIna pakSa hote haiM-tattvamImAMsA, jJAnamImAMsA advaita vedAnta meM tattvamImAMsA kahatI hai - 'brahma satyaM aura aacaarmiimaaNsaa| ye eka-dUsare ke anukUla tathA pUraka hote jagat mithyA' arthAt brahma hI mAtra sat hai aura jo jagat ke rUpa haiN| inakI anukUlatA se hI jJAta hotA hai ki ye eka-dUsare ko meM dikhAI par3atA hai, vaha mithyA hai, bhrama hai| bhrama mAyA ke kAraNa prabhAvita bhI karate haiN| yadi aisA nahIM ho to koI bhI darzana hotA hai| mAyA ajJAna hai, avidyA hai| AtmA svataMtra hai, mukta hai, AtmaghAtI siddha hogaa| isI bAta kI spaSTatA ke lie bhAratIya kintu mAyA se AcchAdita ho jAne ke kAraNa jIva ke nAma se darzana kI kucha zAkhAoM ko dekhA jA sakatA hai-- jAnA jAtA hai, aura baMdhana-bhAgI ho jAtA hai| saMsAra vyavahAra cArvAka darzana meM sirpha bhautika tattvoM ko hI mAnyatA rUpa hai, jo asat hai, sirpha paramArtha yA brahma hI sat hai| jaba taka prApta hai| usameM Izvara Adi AdhyAtmika tattva nahIM haiN| jIva vyavahAra meM ghulA milA hotA hai, taba taka vaha baMdhana meM hotA usameM AdhyAtmika tattvoM ko asvIkAra kiyA gayA hai, ata: hai aura vyavahAra se Upara uThakara jaba vaha paramArtha se mila jAtA vaha kevala pratyakSa pramANa ko hI mAnatA hai| kyoMki bhautika hai taba use mokSa kI prApti ho jAtI hai| ataH advaita kI tattvoM kA pratyakSIkaraNa hotA hai| itanA hI nahIM vaha mAnatA hai ki AcAramImAMsA yaha batAtI hai ki saMsAra ko mithyA mAno aura zarIra ke naSTa hote hI usake sAtha rahane vAlI cetanA samApta ho __ apanI tathA brahma kI ekatA ko phcaano| jo tuma vahI brahma hai, jAtI hai. zeSa kacha nahIM raha jaataa| ataH vartamAna janma ke jo brahma hai vahIM tuma ho| yahA dvata nahIM sirpha advata hai| atirikta pUrvajanma evaM punarjanma kA koI prazna hI nahIM utthtaa| jaina darzana meM bhI aisI hI prakriyA dekhI jAtI hai arthAt marane vAle vyakti ke lie na mokSa, na svarga aura na naraka hotA usameM bhI tattvamImAMsA se jJAnamImAMsA aura jJAnamImAMsA se hai| jo kucha hai vaha vartamAna jIvana hI hai, vartamAna zarIra hI hai| aacaarmiimaaNsaa| phira dharma ke kSetra meM AyA jAtA hai| jaina darzana ataH cArvAka darzana apanI AcAramImAMsA ke kSetra meM sukhavAdI meM dravya parama tattva ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| dravya ke * tathA tattvamImAMsA ke kSetra meM bhautikavAdI ho jAtA hai| usakA pradhAnataH do bheda hote haiM-astikAya aura anstikaay| astikAya mAnanA hai ki jaba taka jIo, sukhapUrvaka jIo, RNa lekara bhI ke punaH do vibhAga dekhe jAte haiM-jIva aura ajiiv| jIva svabhAvata: ghI mila sake to bina saMkoca ke pIo tAki zarIra puSTa ho, svaprakAzita aura para prakAzaka hotA hai| jIva svataMtra hotA hai| svastha ho aura tumheM daihika sukha mile, kyoMki zarIra naSTa ho jAne vaha ananta catuSTaya kA dhAraka hotA hai / sabhI jIva samAna hote haiM vAlA hai, isakA phira AnA-jAnA saMbhava nahIM hai| cUMki cArvAka to phira aneka prakAra ke jIva kyoM hote haiM? koI jIva vikasita darzana kI tattvamImAMsA bhautikavAdI hai, isalie usa para AdhArita rUpa meM hotA hai to koI avikasita rUpa meM aisA kyoM? isakA pramANamImAMsA pratyakSavAdI tathA AcAramImAMsA sukhavAdI hai| uttara jaina AcAramImAMsA detI hai| jIvoM meM jo aMtara dekhe jAte haiM pAtaMjala yoga kI tattvamImAMsIya vyAkhyA meM citta evaM ve karmAnusAra hote haiN| karmAnusAra hI koI choTA zarIra pAtA hai to usakI vRttiyoM para ciMtana huA hai| citta kI vRttiyA~ hotI haiM koI bar3A zarIra pAtA hai| jaina AcAramImAMsA ahiMsA kA prabala samarthana karatI hai| kahA jAtA hai-'ahiMsA paramo dhrmH|' aisA kliSTa tathA aklisstt| kliSTa vRttiyA~ avidyA tathA ajJAna utpanna karatI haiM, jisase baMdhana hotA hai| ata: AcAramImAMsA meM yoga ko kyoM? cU~ki hiMsA se kaSTa hotA hai| AcArAMga sUtra meM kahA gayA pradhAnatA dete hue kahA gayA hai-'yogazcittavRtti nirodhH|' arthAt citta hai-sabhI jIva sukha cAhate haiM, duHkha koI nahIM cAhatA, sabhI jInA vRtti ko rokanA yoga hai| yoga se hI mokSa kI prApti hotI hai| cAhate haiM, maranA koI nahIM caahtaa| caMki hameM kaSTa hotA hai, jaba diariandiardia-siandiardiandiardianslaturdustandar 1 ]-roomirararasworstudioindiasiardiardiardiariaaran
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ haI hai yatIndra sUrismArakagrantha - jaina darzana - koI kisI prakAra se hama para ghAta karatA hai to hameM bhI samajhanA pratyeka vastu nitya nahIM hai, balki naSTa hotI hai, kintu naSTa hokara cAhie ki yadi hama kisI para ghAta kareMge to usako bhI vaisA hI panaH janma letI hai| isa mAnyatA meM zAzvatavAda tathA ucchedavA kaSTa hogA jaisA hameM hotA hai| kyoMki sabhI jIva samAna hai yaha donoM kA khaMDana kiyA gayA hai, kyoMki zAzvatavAda mAnatA hai ki tattvamImAMsA batAtI hai| jo nitya hai vaha samApta nahIM hotA aura ucchedavAda mAnatA hai ki bauddha darzana meM tattvamImAMsIya samasyAoM kI avahelanA vastu naSTa hotI hai para phira utpanna nahIM hotI hai| buddha ne una logoM ko nAsamajha kahA jo apane ko jaina evaM bauddha donoM hI darzanoM meM Izvara kI sattA ko asvIkAra tattvamImAMsIya samasyAoM meM ulajhA lete haiN| unakA kahanA hai kiyA gayA hai| isalie donoM hI apanI AcAramImAMsA meM yaha ki tattvamImAMsA se koI nizcita jJAna prApta nahIM hotA aura na mAnate haiM ki vyakti apanI sAdhanA, tapasyA tathA tyAga ke pUrNa jJAna hotA hai| jisa prakAra aMdhoM ko hAthI kA AMzika jJAna AdhAra para devatva kI UMcAI taka pahuMca sakatA hai| vaha sarvajJa ho prApta hotA hai, kyoMki ve hAthI ke kisI eka aMga ko hI chU pAte sakatA hai, kevalI ho sakatA hai| IzvaravAda meM Izvara Upara se haiM, saMpUrNa hAthI ko eka sAtha nahIM chU pAte, usI prakAra avatarita hotA hai yA utaratA hai kintu jaina evaM bauddha darzanoM meM mAnava tattvamImAMsaka AMzika jJAna meM hI ulajhe rahate haiN| tattvamImAMsA karma ke bala para Upara kI ora Izvara kI U~cAI taka car3hatA hai| yadi eka jAla hai jisameM vyakti pratidina pha~satA jAtA hai, usase tattvamImAMsA meM ina donoM darzanoM ne Izvara kI sattA svIkAra kara lI nikala nahIM paataa| unake isa vicAra kI abhivyakti, brahmajAla hotI to inakA mAnava itanA samartha nahIM bana sakatA thaa| sutta meM dekhI jAtI hai| eka bAra zrAvastI ke jetavana meM vihAra ke avasara para mAlukya putra ne buddha se loka ke zAzvata - azAzvata, tattvamImAMsIya AdhAra antavAn hone tathA jIvadeha kI bhinnatA-abhinnatA ke viSaya meM sAdhaka kI arhatA, pAtratA Adi usakI tAttvika evaM dasa meNDaka praznoM ko pUchA thA jise buddha ne avyAkRta kahakara manovaijJAnika saMbhAvanAoM ke saMdarbha meM dekhI jAtI hai| ataH usakI jijJAsA ko zAnta kara diyA thaa| isI prakAra poTThapAda yoga kI sAdhanA meM tattvamImAMsIya AdhAra ko samajhanA ati parivrAjaka ne jaba aise hI prazna kie taba buddha ne bar3e hI spaSTa Avazyaka hai| jaina tattvamImAMsA kA AdhArabhUta siddhAMta sat yA zabdoM meM kahA thA na yaha arthayukta hai, na dharmayukta hai, na nirodha ke dravya kA vivecana hai| lie hai, na upazama ke lie hai, na abhijJA ke lie hai, na sNbodhi| (paramArtha jJAna) ke lie hai aura na nirvANa ke lie hai| isalie maiMne ise avyAkRta kahA hai tathA maiMne vyAkRta kiyA hai daHkha ke jaina darzana meM sat tattva dravyA padArtha Adi zabda lagabhaga hetu ko, du:kha ke nirodha ko tathA duHkha nirodhagAminI pratipada eka hI artha meM vyavahRta hue dekhe jAte haiN| sat yA tattva(Reality) ko| isa prakAra hama dekhate haiM ki baddha ne Aryasatya yAnI ke viSaya meM darzanoM meM mataikya nahIM hai| bauddha darzana meM sata ko AcAramImAMsA se apanA ciMtana prAraMbha kiyA hai| kintu jaba ve niranvaya kSaNika mAnA gayA hai| sAMkhya ke anusAra cetana tattva dUsare Aryasatya kA pratipAdana karate haiM to usameM pratItyasamatpAda rUpa puruSa kUTastha nitya tathA acetana tattva rUpa prakRti pariNAmI A jAtA hai jo batAtA hai ki eka ke bAda dUsarA kAraNa utpanna nitya arthAt nityAnitya hai| vedAnta mAtra brahma ko satya mAnatA hotA hai| usase parivartanazIlatA kA bodha hotA hai| Age calakara hai| jaina darzana ne tattva ko sApekSataH nitya-anitya, sAmAnyaparivartanazIlatA kSaNikavAda kA rUpa le letI hai arthAt hara kSaNa vizeSa, kUTastha tathA parivartanazIla mAnA hai| yaha ananta dharmoM parivartana hotA hai| phira anAtmavAda tathA zUnyavAda ke siddhAnta vAlA hotA hai| ina ananta dharmoM meM se kucha sthAyI hote haiM, jo A jAte haiN| isa taraha tattvamImAMsIya siddhAnta prasphaTita hote haiM. sadA vastu ke sAtha hote haiN| unheM guNa kahate haiN| kucha dharma aise jo bauddhAcAra ko prabhAvita karate haiN| nirvANa kI vyAkhyA para hote haiM jo badalate rahate haiM, unheM paryAya kahate haiN| sone meM sonApana pUrNata: bauddha tattvamImAMsA kA prabhAva hai| madhyamamArga ko apanAne guNa tathA aMgUThI yA karNaphUla Adi bAhyarUpa paryAya haiN| paryAya kI bAta isalie hai ki pratItyasamatpAda meM batAyA gayA hai ki asthAyI hote haiN| eka paryAya naSTa hotI hai to dUsarI paryAya utpanna
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha jaina darzana hotI hai| isI AdhAra para sat ko paribhASita karate hue uma ne kahA hai sat, utpAda, vyaya yA vinAza aura sthiratA yukta hotA hai| Age calakara ise hI dUsare rUpa meM paribhASita kiyA gayA hai'guNa aura paryAya vAlA dravya hai|' jisameM utpAda aura vyaya ke sthAna para paryAya A gayA aura dhrauvya ke sthAna para guNa / utpAda aura vyaya parivartana kA sUcaka hai tathA dhrauvya nityatA kI sUcanA detA hai / parantu utpAda evaM vyaya ke bIca eka prakAra kI sthiratA rahatI hai jo na to kabhI naSTa hotI hai aura na utpanna hI / isa sthiratA ko dhrauvya evaM tadbhAvAvyaya bhI kahate haiM / yahI nitya kA lakSaNa hai| AcArya kundakunda ne dravya kI vyAkhyA kucha isa prakAra kI hai-- jo aparityakta svabhAva vAlA hai, utpAda, vyaya aura zravyayukta hai, guNa aura paryAyukta hai vahI dravya hai|" yahAM yaha spaSTa kara denA ucita jAna par3atA hai ki kahIM-kahIM dravya aura sat ko eka-dUsare se bhinna mAnA gayA hai| anuyogadvAra sUtra meM tattva ko sAmAnya lakSaNa dravya mAnA gayA hai aura vizeSa lakSaNa ke rUpa meM jIvadravya aura ajIvadravya mAne gae haiN| 10 isakA abhiprAya yaha * ki dravya aura tattva kamoveza alaga-alaga tathya nahIM hai| isa saMdarbha meM DA. mohanalAla mehatA ke vicAra isa prakAra haiM- jaina AgamoM meM sat zabda kA prayoga dravya ke lakSaNa ke rUpa meM nahIM huA hai| vahA~ dravya ko hI tattva kahA gayA hai aura sat ke svarUpa kA sArA varNana dravya-varNana ke rUpa meM rakhA gayA hai| dravya ke bheda 1 dravya ke vargIkaraNa ko lekara vidvAnoM meM mataikya nahIM hai| paraMtu prAyaH sabhI vidvAn mukhya rUpa se dravya ke do bheda mAnate haiM jIva aura ajIva caitanya dharmavAlA jIva kahalAtA hai tathA usake viparIta dharmavAlA ajIva / isa taraha sampUrNa loka do bhAgoM meM vibhakta ho jAtA hai| caitanya lakSaNa vAle dravya jIva vibhAga ke aMtargata A jAte haiM aura jinameM caitanya nahIM hai unakA samAveza ajIva-vibhAga ke aMtargata ho jAtA hai| paraMtu jIvaajIba ke bheda-prabheda karane para dravya ke chaH bheda ho jAte haiN| jIva dravya arUpI hai arthAt jise iMdriyoM se na dekhA jA sake vaha arUpI hai, ataH jIva yA AtmA arUpI hai| ajIva ke do bheda hote haiM--- rUpI aura arUpI / rUpI ajIvadravya ke aMtargata pudgala A jAtA hai| arUpI ajIvadravya ke punaH cAra bheda hote haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya, addhAsamaya (kAla) / isa prakAra dravya ke kula chaH bheda ho jAte haiM -- jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / inameM prathama pA~ca astikAya dravya kahalAte tathA kAla anastikAya dravya kahalAtA hai| jIva dravya tattvArthasUtra meM jIva kA lakSaNa batAte hue kahA gayA hai ki upayoga jIva kA lakSaNa hai 14 / upayoga kA artha hotA hai bodhgmytaa| arthAt jIva meM bodhagamyatA hotI hai aura bodhagamyatA vahIM dekhI jAtI hai jahA~ cetanA hotI hai| ataH kahA jA sakatA hai ki cetanA jIva kA lakSaNa hai| yadi upayoga zabda kA vyAvahArika lakSaNa leM to bhI yahI jJAta hotA hai ki cetanA jIva kA lakSaNa hai| jisameM cetanA nahIM hogI vaha bhalA kisI cIja kI upayogitA ko kyA samajhegA? upayoga meM jJAna aura darzana sannihita hote haiN| 15 upayoga ke do prakAra hote haiM--jJAnopayoga tathA darzanopayoga / jJAna savikalpa hotA hai aura darzana nirvikalpa hotA hai| ataH pahale darzana hotA phira isakA samAdhAna jJAna meM hotA hai| arthAt viSayavastu kyA hai? yaha prazna upasthita hotA hai tatpazcAt usakA samAdhAna hotA hai| jJAnopayoga ke do prakAra mAne gae haiM, svabhAva jJAna tathA vibhAva jJAna" / vibhAva jJAna ke punaH do vibhAga hote haiM-samyak jJAna tathA mithyA jnyaan| isI prakAza darzanopayoga ke bhI do bheda hote haiM -- svabhAvadarzana tathA vibhAvadarzana / vibhAvadarzana ke punaH tIna bhedohate haiM- cakSudarzana, acakSudarzana tathA avadhidarzana / isake Age samyak jJAna, mithyAjJAna Adi ke bhI bheda kie gae haiM, lekina yahA~ unakA varNana karanA upayukta nahIM jAna par3atA / jIva kA svarUpa jaina mAnyatA ke anusAra sabhI vastuoM meM guNa aura paryAya hote haiN| jIva meM bhI guNa aura paryAya hote haiN| cetanA jIva kA guNa hai aura jIva jo vibhinna rUpoM meM dikhAI par3atA hai, usake paryAya haiN| paryAya kI vibhinna avasthAe~ bhAva kahI jAtI haiN| inheM jIva kA svarUpa kahate haiN| jIva ke pA~ca bhAva" isa prakAra hai-aupazamika - upazama kA artha hotA hai daba jAnA / jaba sattAgata karma daba jAte haiM, unakA udaya ruka jAtA hai aura usake phalasvarUpa jo Atmazuddhi hotI hai, vaha aupazamika bhAva kahalAtA hai| yathApAnI meM milI huI gaMdagI kA bartana kI talI meM baiTha jAnA / Suraiy snovambray 3 hormonow For Private Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana . kSAyika - kSaya se kSAyika banA hai| karmoM ke pUrNataH kSaya ho trasa jIvoM ke cAra prakAra hote haiM--do indriya vAle jIva, tIna jAne se jo Atmazuddhi hotI hai, vaha kSAyika bhAva kahalAtA hai| indriya vAle jIva, cAra indriya vAle jIva tathA pA~ca indriya vAle jisa prakAra pAnI se gaMdagI pUrNataH dUra ho jAtI hai aura pAnI jiiv| do indriya vAle jIva ko sparza ke sAtha rasa kA bhI bodha svaccha ho jAtA hai, usI prakAra karmoM ke sarvAMzataH kSaya ho jAne hotA hai| tIna indriyaprApta jIvoM ko sparza, rasa tathA gaMdha kA bodha se AtmA pUrNarUpeNa zuddha ho jAtI hai| usa sthiti ko kSAyika hotA hai| cAra indriya vAle jIvoM ko sparza, rasa, gandha tathA rUpa bhAva kahate haiN| kA bodha hotA hai| pA~ca indriya prApta jIvoM ko sparza, rasa, gaMdha, - rUpa, dRSTi tathA dhvani kA bodha hotA hai| isake antargata manuSya, bhAva banatA hai| kucha karmoM kA kSaya ho jAnA tathA kucha karmoM kA pazupa daba jAnA kSAyopazamika bhAva kahalAtA hai| jIva ke janmabheda audayika - dabe hue kamoM kA udita ho jAnA audayika bhAva jIva kI cAra gatiyA~ hotI haiM-manuSya, tiryaJca, deva aura kahalAtA hai| nAraka tathA tIna janma hote haiM-sammardhana, garbha tathA uppaat| mAtApAriNAmika - svAbhAvika DhaMga se dravya ke pariNamana se jo pitA ke binA hI utpattisthAna meM sthita audArika padagaloM ko bhAva banatA hai, vaha pAriNAmika bhAva kahalAtA hai| pahale-pahala zarIra rUpa meM pariNata karanA sammUrdhana janma kahalAtA uparyakta pA~coM bhAva hI jIva ke svarUpa haiN| jIva ke sabhI haiN| utpattisthAna meM zukra aura zoNita pudgaloM ko pahale-pahala paryAya ina bhAvoM meM se kisI na kisI bhAva vAle hote haiN| lekina zarIra ke lie grahaNa karanA garbha janma kahalAtA hai| utpattisthAna pA~coM bhAva sabhI jIvoM meM eka sAtha nahIM ho sakate haiN| meM sthita vaikriya pudgaloM ko pahale pahala zarIra rUpa meM pariNata karanA upapAta janma kahalAtA hai23| jarAyuja, aNDaja, potaja jIva ke vibhAga prANiyoM kA garbha janma hotA hai, nAraka aura devoM kA upapAta jIva ko makhyataH do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai janma hotA hai| zeSa sabhI prANiyoM kA sammardhana janma hotA hai| saMsArI tathA mukt| jo jIva zarIra dhAraNa kara karmabaMdhana ke zAlIna kAraNa nAnA yoniyoM meM bhramaNa karatA hai. vaha sAMsArika jIva kahalAtA hai aura jo sabhI prakAra ke karmabaMdhanoM se chUTa jAtA hai, jisameM bodhagamyatA, cetanA Adi kA abhAva hotA hai vaha vaha mukta jIva kahalAtA hai| saMsArI jIva zarIra se bhinna nahIM ajIva kahalAtA hai| ajIva zabda se hI pratIta hotA hai ki jo hotaa| yathA dUdha meM pAnI, tila meM tela Adi ye eka se pratIta kucha kucha jIva meM hai, usakA abhAva honaa| ajIva ke cAra prakAra hote haiM ThIka vaise hI saMsAradazA meM jIva aura zarIra eka lagate haiN| ___ hote haiM--dharma, adharma, AkAza aura pudgl| lekina ye saMsArI AtmAe~ karmabaddha hone ke kAraNa aneka yoniyoM dharma - jo jIva pudgala Adi kI gati meM sahAyatA pradAna meM paribhramaNa karatI hai aura unakA phala bhogatI hai|9| mukta AtmAoM karatA hai, use dharma tattva kahate haiN| jaise machalI pAnI meM svataH kA ina sabase koI sambandha nahIM hotA hai| unakA zarIra, zarIrajanya tairatI hai, kintu pAnI ke abhAva meM vaha kadApi nahIM taira sktii| kriyA tathA janma aura mRtyu kucha bhI nahIM hotaa| ve AtmasvarUpa yadi use usa sthAna para rakha diyA jaae| jahA~ pAnI na ho to ho jAte haiN| ataeva unheM zat - cit-Ananda kahA jAtA hai| nizcita hI usakI gati ruka jaayegii| pAnI svayaM machalI ko tairane saMsArI jIva ko punaH do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA ke lie taiyAra nahIM karatA phira bhI pAnI ke abhAva meM machalI taira hai- trasa tathA sthaavr21| jisameM gati hotI hai vaha trasa jIva nahIM sktii| yahI gati tattva hai| kahalAtA hai| jisameM gati nahIM hotI hai vaha sthAvara jIva kahalAtA adharma---agati tathA sthiti meM sahAyaka hotA hai| jIva hai| sthAvara jIvoM meM jala, agni, vAyu, pRthvI tathA vanaspati , aura pudgala jaba sthiti kI dazA meM pahuMcane vAle hote haiM taba Ate haiN| ina sabameM ekendriya sparza bodha hotA hai| isI taraha adharma unakI sahAyatA karatA hai| isake binA sthiti nahIM ho
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana - sakatI, jisa prakAra dharma ke binA gati nahIM ho sktii| calatA ki karmavAda meM kahIM para vyakti ko apanI svataMtratA ke upayoga huA pathika chAyA dekhakara vizrAma karane lagatA hai| chAyA pathika kA bhI avasara milatA hai athavA vaha mazIna kI taraha pUrva karmoM ko bulAtI nahIM hai phira bhI chAyA dekhakara pathika vizrAma karatA hai| ke phala ko bhogatA huA tathA nae karmabaMdhoM ko prApta karatA isalie yahA~ chAyA sthiti kA yA agati kA kAraNa banatI hai| huA gatizIla rahatA hai| yadi prANI ko kahIM koI svataMtratA na ho aura vaha mazIna kI taraha hI karma ke dvArA cAlita ho taba to AkAza- avagAha yA avakAza dene vAlA tattva AkAza kahalAtA hai| isameM jIva, pudagala, dharma, adharma tathA kAla karmavAda aura niyativAda tathA puruSavAda meM antara kyA hogA? Azraya pAte haiN| AkAza kA kAma anya sabhI ko Azraya denA kintu icchA-svAtaMtrya kA jisa rUpa meM nirUpaNa jaina paraMparA meM hai| isake do bhAga haiM--lokAkAza tathA alokaakaash| AkAza huA vaha isa prakAra hai-- ke jisa bhAga meM dharma-adharma tathA puNya evaM pApa ke phala hote haiM, (1) kie gae kamoM kA phala kartA ko bhoganA par3atA hai| use lokAkAza kahate haiM aura jisa bhAga meM dharma-adharma tathA (2) parvakata karmo ke phala ko vaha zIghra yA dera se bhoga sakatA hai| puNya evaM pApa ke phala nahIM hote use alokAkAza kahate haiN| (3) bAhya paristhitiyoM evaM apanI Antarika zakti ko dhyAna pudgala - anya darzana jise bhautika tattva ke nAma se meM rakhate hue prANI naye karmoM kA upArjana roka sakatA hai| pukArate haiM, bauddha darzana jisakA prayoga caittasika sattA ke lie (4) kintu aisA bhI nahIM hai ki prANI ke mana meM jo Ae vahI karatA hai, vaha jaina darzana meM pudgala kahalAtA hai| isake cAra dharma kre| ina bAtoM se aisA lagatA hai ki karmavAda meM icchA hote haiM--sparza, rasa, gandha aura vrnn| svAtAMtrya to hai, kintu sImita hai| niyativAda meM ba~dhe hue sparza ke ATha prakAra hote haiM -mRdu, kaThina, guru, laghu, zIta, uSNa, vyakti kI taraha karmavAdI pUrNarUpeNa paratantra nahIM hotaa| snigdha tathA rUkSA karma kA svarUpa rasa ke pA~ca prakAra hote haiM--tikta, kaTu, amla, madhura aura kssaay| jaina paraMparA meM karma ko pudgala paramANuoM kA piNDa mAnA gandha ke do prakAra hote haiM--surabhigandha tathA durbhigndh| gayA hai| AcArAMga sUtra meM AyA hai ki karma vaha hai jisake kAraNa varNa ke pA~ca prakAra hote haiM--nIla, pIta, zakla, kRSNa tathA lohit| sAdhana tulya hone para bhI phala kA tAratamya athavA antara mAnava jagat meM dRSTigata hotA hai| usa tAratamya athavA vividhatA ke kAla - parivartana kA jo kAraNa ho vaha addhAsamaya yA kAraNa kA nAma karma hai| pratyeka prANI kA sukha-duHkha tathA kAla kahalAtA hai| tattvArtharAjavartika meM kAla kI vyAkhyA do tatsambandhI anyAnya avasthAe~ usake karma kI vicitratA evaM dRSTiyoM se kI gaI hai-- vyavahAra kI dRSTi se evaM paramArtha kI dRSTi vividhatA para AdhArita hotI hai| sampUrNa loka karmavargaNA tathA se| pratyeka dravya parivartita hotA rahatA hai| parivartanoM ke hote hue no karmavargaNA ina donoM prakAra ke paramANuoM se pUrNa hai| jIva bhI usakI jAti kA vinAza nahIM hotaa| isa prakAra ke parivartana apane mana vacana aura kAya kI pravRttiyoM se ina paramANuoM ko pariNAma kahalAte haiN| ina pariNAmoM kA jo kAraNa hai, vaha kAla hai| grahaNa karatA rahatA hai| mana, vacana aura kAya kI pravRttiyA~ tabhI yaha vyAvahArika dRSTi se kAla kI vyAkhyA hai| isI prakAra pratyeka hotI hai jaba jIva ke sAtha karma saMbaddha ho tathA jIva ke sAtha dravya aura paryAya kI pratikSaNa bhAvI svasattAnubhUti vartanA hai| isa karma tabhI saMbaddha hotA hai jaba mana, vacana aura kAya kI pravRtti vartanA kA kAraNa kAla hai| yaha kAla kI pAramArthika vyAkhyA hai| hotI hai| isa prakAra pravRtti se karma aura karma se pravRtti kI karmasiddhAnta paraMparA anAdikAla se calI A rahI hai| karma aura pravRtti ke isa kArya-kAraNabhAva ko dRSTi meM rakhate hue pudgala paramANuoM ke / karmavAda kA eka sAmAnya niyama hai--pUrvakRta karmoM ke piNDa rUpa karma ko dravyakarma tathA rAga - dveSAdi rUpa pravRttiyoM phala ko bhoganA tathA nae karmoM kA upArjana krnaa| isI paraMparA ko bhAvakarma kahA gayA hai| dravyakarma aura bhAvakarma kA kAryameM ba~dhA huA prANI jIvana vyatIta karatA hai| kintu prazna uThatA hai kAraNabhAva murgI aura aNDe ke samAna anAdi hai| roinuurgaarsaagrsaarNgpaarmod 4 Jabarimantram
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana karmabandha ke hetu vivecita kiyA jAtA hai| yaha svabhAva vyavasthA hai| svabhAva yA kArya bheda ke kAraNa karmoM ke ATha bhAga banate haiM--jJAnavaraNIya AtmA aura karma meM sambandha hotA hai jisake phalasvarUpa AtmA meM parivartana hotA hai, vahI bandha kahalAtA hai| AtmA karma karma, darzanAvaraNIya karma, vedanIya karma, mohanIya karma, AyuSya se sambandhita hotA hai, kintu kyoM donoM ke bIca saMbaMdha sthApita karma, nAmaqarma, gotrakarma tathA antraaykrm| hotA hai? isake lie darzanoM meM matabheda haiN| bauddhadarzana vAsanA yA sthitibandha - yaha karma kI kAla-maryAdA ko iMgita karatA saMskAra ko karmabandha kA kAraNa batAtA hai? nyAya-vaizeSika ne hai| koI bhI karma apanI kAla-maryAdA ke anusAra hI kisI jIva mithyAjJAna ko karmabaMdha kA hetu mAnA hai| isI taraha sAMkhya ne yaha ke sAtha rahatA hai| jaba usakA samaya samApta ho jAtA hai, taba vaha mAnA hai ki prakRti aura puruSa ko abhinna samajhane kA jJAna, jIva se alaga ho jAtA hai| yahI karmabaMdha kI sthiti hotI hai| karmabaMdha banAtA hai| vedAnta darzana meM avidyA ko karmabaMdha kA anabhAgabandha - yaha karmaphala kI vyavasthA hai| kaSAyoM kAraNa batAyA gayA hai| jaina darzana meM karmabaMdha ke nimna kAraNa kI tIvratA aura mandatA ke anakala hI karmoM ke phala bhI prApta svIkAra kie gae haiM-- hote haiN| kaSAyoM kI tIvratA se azubha karmaphala adhika evaM mithyAtva - atattva ko tattva samajhanA balavAna hote haiN| kaSAyoM kI mandatA se zubha karma phala adhika avirati - doSoM meM lage rahanA, usase virata na honaa| evaM balavAna hote haiN| - kartavya, akartavya ke viSaya meM asaavdhaanii| pramAda karma baMdha kI ye cAra avasthAe~ sAtha hI hotI haiM kintu AtmA aura karma ke sambandha ko dhyAna meM rakhate hue pradeza baMdha kaSAya - krodha, mAna, mAyA, lobha se grasita rhnaa| ko pahalA sthAna diyA gayA hai, kyoMki jaba taka karma aura yoga - mAnasika, vAcika evaM kAyika pravRttiyoM kA honaa| AtmA sambandhita nahIM hoMge taba taka anya vyavasthAyeM sambhava zarIra dhAraNa karane vAlA jIva hI pramAda aura yoga ke nahIM ho paaegii| kAraNa bandha meM AtA hai| ataH pramAda aura yoga baMdhana ke kAraNa haiN| isI taraha sthAnAMga aura prajJApanA meM kaSAya yAnI, krodha, karma kI vividha avasthAe~ mAna, mAyA aura lobha ko karmabandha kA kAraNa mAnA gayA hai| karma ke bandhana, parivartana, sattA, udaya, kSaya ityAdi ke AdhAra para karma kI gyAraha avasthAe~ mAnI gaI haiM-- karmabandha kI prakriyA (1) bandhana - karma aura AtmA kA milakara ekarUpa ho jAnA loka meM sarvatra karma ke padagala hote haiM, aisI jaina darzana kI baMdhana kahA jAtA hai| mAnyatA hai| jaba jIva mana, vacana aura kAya se kisI prakAra kI pravRtti karatA hai, to usake anukUla karma-pudagala usakI ora (2) sattA - baddha karma-paramANu usa samaya taka AtmA ke sAtha rahate haiM, jabataka nirjarA yA karmakSaya kI sthiti na A AkarSita hote haiN| usakI pravRtti meM jitanI tIvratA aura mandatA jaae| karma kA isa prakAra AtmA ke sAtha rahanA sattA hai| hotI hai, usake anusAra hI pudgaloM kI saMkhyA adhika yA kama hotI hai| karma-bandha bhI cAra prakAra se hote haiM-- (3) udaya - karma kI vaha avasthA, jaba vaha apanA phala detA hai, udaya ke nAma se jAnA jAtA hai| pradezabandha - jIva ke dvArA grahaNa kie gae karma-pudgaloM ) udIraNA - niyata samaya se pahale karmaphala denA udIraNA kA usake sAtha karma ke rUpa meM baddha ho jAnA pradezabaMdha kahalAtA hai| isako karma kA nirmANaka mAnA gayA hai| (5) urddhavartanA - kaSAyoM kI tIvratA yA mandatA ke kAraNa .. prakRtibaMdha - pradezabaMdha meM karma - paramANuoM ke pariNAma usake phala banate haiM, kintu sthiti-vizeSa ke kAraNa para vicAra kiyA jAtA hai, kintu prakRtibaMdha meM karma ke phala meM vRddhi ho jAnA urddhavartanA kahalAtA hai| svAbhAvAnukUla jIva meM jitane prakAra ke parivartana hote haiM, unheM andramodmornoonironidanandwanidroidna6 Horroraniramidrowondarororanirdowanorariorirand
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha jaina darzana ( 6 ) apavartanA - yaha avasthA urddhavartanA ke viparIta hai| sthitivizeSa ke kAraNa karmaphala meM kamI A jAnA apavartanA kahalAtA hai| (7) saMkramaNa - eka prakAra ke karmapudgaloM kI sthiti jaba dUsare prakAra ke karmapudgaloM kI sthiti meM parivartita ho jAtI hai, taba saMkramaNa kAla kahalAtA hai| (8) upazamana - karma kI vaha avasthA jisameM udaya tathA udIraNA, saMbhava nahIM hotI, upazamana kahalAtA hai / upazamana meM karma dabA huA rahatA hai| ( 9 ) nidhatti - isa avasthA meM yadyapi urddhavartanA yA apavartanA kI asambhAvanA nahIM rahatI, phira bhI udIraNA aura saMkramaNa kA abhAva rahatA hai| ( 10 ) nikAcana - karma jisa rUpa meM baddha huA usI rUpa meM use anivArya rUpa se bhoganA nikAcana kahalAtA hai| ( 11 ) abAdha - karmabandha ke bAda kisI samaya taka karmoM kA phala na denA abAdha samajhA jAtA hai| karmabandha kA chUTanA karmabandha, jIva ke prayAsa karane para chUTa bhI jAtA hai / isake lie jaina darzana meM ratnatraya samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakRcAritrakA pratipAdana kiyA gayA hai, jise trividha yoga kI saMjJA se vibhUSita kiyA gayA hai| samyak darzana sAmAnyataH sAta tattvoM kA yA vizeSa rUpa se Atma-anAtma kA yathArtha bodha hai| yA, yoM kaha sakate haiM ki sAta tattvoM ke prati zraddhA kA honA samyak darzana hai| samyak darzana jaina AcAra vyavasthA kI AdhArazilA hai| samyak dRSTi, tattvaruci, tattvazraddhA, krodha, vizvAsa, pratIti, ruci Adi isake aneka paryAya haiN| binA yathArtha dRSTikoNa sAdhanA nahIM ho sakatI aura vaha yathArtha dRSTikoNa tattvamImAMsA ko bhalI prakAra se jAnane ke uparAMta hI prApta ho sakatA hai| sAdhaka ko vastutattva ke prati dRSTikoNa kI yathArthatA jina mAdhyamoM se prApta hotI hai, ve do prakAra ke haiM-- (1) vyakti yA to svayaM tattvasAkSAtkAra kare yA (2) una RSiyoM ke kathanoM kA zravaNa kare jinhoMne tattvasAkSAtkAra kiyA hai| tattvazraddhA to eka vikalpa ke rUpa meM jAnA jAtA hai, kyoMki vaha tattva sAkSAtkAra kA eka sopAna hai| paM. sukhalAla saMghavI ke zabdoM meM tattvazraddhA hI samyak dRSTi ho to bhI vaha artha antima nahIM hai, antima artha to tattvasAkSAtkAra hai / tattvazraddhA to tattvasAkSAtkAra kA eka sopAna hai| vaha sopAna dRr3ha ho tabhI yathocita puruSArtha se tattvasAkSAtkAra hotA hai / isI prakAra uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki binA samyak darzana ke samyak jJAna nahIM hotA aura samyak jJAna ke abhAva meM sadAcAra nahIM AtA aura sadAcAra ke abhAva meM karmAvaraNa se mukti saMbhava nahIM hotI tathA karmAvaraNa se jakar3e prANI kA nirvANa nahIM hotaa| sadAcaraNa evaM asadAcaraNa kA nirdhAraNa kartA ke dRSTikoNa para nirbhara karatA hai| bhale hI vyakti vidvAn hai, bhAgyavAna hai, parAkramI bhI hai, lekina usakA dRSTikoNa asamyak hai to usakA dAna, tapa Adi samasta puruSArtha phalAkAMkSA hone se azuddha hI hogaa| vaha use mukti kI ora na agrasara karake bandhana kI ora prerita karegA, kyoMki asamyakdarzI hone ke kAraNa vaha sarAga dRSTivAlA hogA aura Asakti yA phalAzA se niSpanna hone ke kAraNa usake sabhI kArya sakAma hoMge aura sakAma hone se usake baMdhana ke kAraNa hoNge| ataH asamyakdRSTi kA sArA puruSArtha azuddha ho jAegA, kyoMki vaha usakI mukti meM bAdhaka hogaa| lekina isake viparIta samyak dRSTi yA vItarAga dRSTi sampanna vyakti ke sabhI kArya phalAzA se rahita hone se zuddha hoNge| ataH samyak darzana, samyak jJAna evaM samyak cAritra rUpI trividha yoga ke dvArA jIva karmoM kA kSaya karatA hai / aura mokSa kI upalabdhi karatA hai| karmabandha kI do sthitiyA~ hotI haiM Asrava aura bNdh| karmapudgaloM kA jIva ke pAsa AnA Asrava hai tathA jIva ko prabhAvita kara denA bandhana hai / kintu isake bAda kI do sthitiyA~ mokSa se sambandhita haiM- saMvara aura nirjraa| jo ratnatraya ke AdhAra jIva meM Ate hue nae karmoM ko rokatA hai| use saMvara kahate haiM aura Ae hue karmoM ko bhogakara samApta karanA arthAt kSaya karanA nirjarA kahalAtI hai| jIva isa avasthA meM kaivalya prApta karake sarvajJa ho jAtA hai| yaha jIvana kI avasthA hai| isa avasthA meM kucha karma raha jAte haiM jinake kAraNa jIva kA zarIra usake sAtha rahatA hai| jaba zarIra bhI naSTa ho jAtA hai taba jIva videha mukta yA pUrNamukta ho jAtA hai| usakA karma se sambandha sadA-sadA ke lie chUTa jAtA karma aura AtmA kA sambandha anAdi kAla se calA A rahA hai| jo anAdi hotA hai usakA anta nahIM hotA / phira karmabaMdha mensamsad v porns - For Private Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ -tIndrasUri smArakagrantha - jaina darzata se AtmA kisa prakAra chUTatA hai, isa samasyA kA samAdhAna 9. apariccattasahAveNuppA dvvdhuvktsNjutt| guNavaM ca sapajjAyaM, karate hue muni nathamala kahate haiM--anAdi kA aMta nahIM hotA yaha sAmudAyika niyama hai aura jAti se sambandha rakhatA hai| vyakti 10. avisesie davve, visesie jIva davve yA anuyogadvAra - 123 / vizeSa para lAga nahIM hotaa| prAgabhAva anAdi hai, phira bhI usakA 11.jaina-dharma-darzana- DA. mohanalAla mehatA, pR. 120 anta hotA hai| svarNa aura mRttikA, ghI aura dUdha kA saMbaMdha anAdi hai phira bhI ve pRthak hote haiN| aise hI AtmA aura karma ke anAdi / 12. visesie jIvadavve ajIva davve y| anuyogadvAra-sUtra 123 / sambandha kA aMta hotA hai, parantu yaha dhyAna dene kI bAta hai ki 13. bhagavatA-sUtra 15/2/4 isakA sambandha pravAha kI apekSA anAdi hai, vyaktiza: nhiiN| 14. tattvArthasUtra 15/2/4 isa taraha jaina cintakoM ne jIva aura ajIva ina do maulika 15. vahA 2 / 9 tattvoM ke bIca saMbaMdha mAnA hai| yahI sambandha jIva kA aura usake 16. NANuvaogo duviho, sahAvaNANaM vibhaavnnaannNti| niyamasAra 10 ananta catuSTayarUpa rUpa kA ghAta karate haiN| phalataH vaha bandhana meM 17. aupazamikakSAyikau bhAgau mizrazca jIvasya A jAtA hai| karma pudgala se yukta jIva manasA, vAcA, kAyA svatattvamaudayikapAriNAmikau c| tattvArtha sUtra - 2/1 karmaNA karate haiM aura niraMtara karmapudgaloM kA bandhana karate rahate 18. saMsAriNA muktaashc| vahI 2/10 haiN| yoga ke dvArA isa saMbaMdha kI prakriyA ko rokakara punaH zuddha 19. Atmarahasya--ratanalAla jaina. pa. 30 mana ko prApta kiyA jA sakatA hai| karmabaMdha ko rokanA evaM / 20. jaina darzana: manana aura mImAMsA-muni nathamala, pR. 252 karmakSaya kI prakriyA ko apanAnA tabhI sambhava hai, jaba vyakti 21.sNsaarinnstrssthaavraa| tattvArtha 2/12 uparyakta avadhAraNoM ko bhalI bhA~ti samajha ske| 22. syAdvAdamaJjarI-20, SaDdarzanasamuccaya (guNaratna kI TIkA) 49 sandarbha 23. tattvArthasUtra (paM. sukhalAla saMghavI) pR. 67 1. yAvajjIvet sukhaM jIvet RNaM kRtvA ghRtaM pibet| bhasmIbhUtasya 24. tattvArtha rAjavartika 5/1/19 dehasya punarAgamanaM kutH|| 25.niyamasAra-30 2. AcArAMgasUtra-- AtmArAmajI , prathama zrutaskaMdha, caturtha adhyayana, uddezaka / 26. aakaashsyaavgaahH| tattvArthasUtra 5/18 sUtrakRtAMga-saMpA-paM.a. ojhA, prathama zrutaskaMdha, tRtIya khaNDa, 27. sparzarasagandhavarNavantaH pudglaaH| vahI 5/23 adhyayana 11 / prathama khaNDa, gAthA 9-10 / 28. bhagavatIsUtra 12/5/4 3. bhAratIya darzana ke pramukha siddhAnta, DA. bI.ena. sinhA, pR. 118 / 29. jaina-dharma-darzana, DA. mohanalAla mehatA, pR. 445 4. cUlamAlukyasuta 63, majjhima nikAya (anu.) pR. 251-53 / 30. sthAnAMga 4/92 5. poTThapAda sutta - 1/9, dIrghanikAya (anu.) pR. 71 / 31. jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokss| 6. utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / tattvArthasUtra 5/29 / 32. jaina dharma ke prANa, pR. 24 7. guNaparyAyavad drvym| vahI 5/37 33. uttarAdhyayana 28/30 8. sadbhAvAvyayaM nitym| vahI 5/30 34. jaina bauddha aura gItA kA sAdhanA mArga, DA. sAgaramala jaina, pR.52