Book Title: Jainagam me Bharatiya Shiksha ke Mulya
Author(s): Dulichand Jain
Publisher: Z_Sumanmuni_Padmamaharshi_Granth_012027.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211047/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgama meM bhAratIya zikSA ke mUlya pAzcAtya zikSA praNAlI ke duSpariNAma - hamAre deza ko svataMtra hue arddhazatAbdI vyatIta ho cukI hai aura san 1667 meM hamane AjAdI kI svarNa jayantI manAI thii| lekina yaha hamArA durbhAgya hai ki itane varSoM ke bAda bhI hamane bhAratIya zikSA ke jo jIvana-mUlya haiM unako hamArI zikSA-paddhati meM viniyojita nahIM kiyA / hama logoM ne pAzcAtya zikSA praNAlI ko hI apanAyA / isakA duSpariNAma yaha huA ki jahA~ eka ora deza meM zikSA saMsthAoM meM nirantara vRddhi ho rahI hai, jinameM karoDoM bacce zikSA prApta kara rahe haiM, vahI jIvana - utthAna ke saMskAra hamAre RSiyoM, tIrthakaroM evaM AcAryoM ne jo pradAna kiye the, ve Aja bhI hama hamAre baccoM ko nahIM de pA rahe haiN| eka vicAraka ne ThIka hI kahA hai- "vartamAna bhAratIya zikSA praNAlI na "bhAratIya" hai aura na hI vAstavika "shikssaa"| bhAratIya paraMparA ke anusAra zikSA mAtra sUcanAoM kA bhaMDAra nahIM hai, zikSA caritra kA nirmANa, jIvana-mUlyoM kA nirmANa hai| DaoN. altekara ne prAcIna bhAratIya zikSA ke saMdarbha meM likhA hai- " prAcIna bhArata meM zikSA antajyoti aura zakti kA srota mAnI jAtI thI, jo zArIrika, mAnasika, bauddhika aura Atmika zaktiyoM ke saMtulita jainAgamoM meM zikSA ke zreSTha sUtra vyAkhyAyita hai| zikSA manuSya ke jIvana meM ucca saMskAroM kI sthApanA karane meM sakSama honI caahiye| samyaka zikSA manuSya ko na kevala bhautika padArthoM kA jJAna prApta karAtI hai paraMtu usakI AMtarika zakti kA bhI vikAsa karatI hai / zikSA ke dvArA manuSya ke jIvana meM vinaya, viveka, caritrazIlatA va karuNA Adi guNoM kA vikAsa honA caahiye| jainAgamoM ke AdhAra para bhAratIya zikSA ke mUlyoM kI vyAkhyA kara rahe haiM jaina vidyA anusaMdhAna pratiSThAna, cennaI ke saciva zrI dulIcanda jaina / - sampAdaka 1. prAcIna bhAratIya zikSaNa paddhati DaoN. anaMta sadAziva altekara - jainAgama meM bhAratIya zikSA ke mUlya jaina saMskRti kA Aloka - dulIcanda jaina " sAhityaratna" vikAsa se hamAre svabhAva meM parivartana karatI aura use zreSTha banAtI hai / isa prakAra zikSA hameM isa yogya banAtI hai ki hama eka vinIta aura upayogI nAgarika ke rUpa meM raha sakeM / " svataMtratA prApti ke bAda aneka samitiyoM evaM zikSA AyogoM ne bhI isa prazna para gaMbhIratA se vicAra kiyA aura isa bAta para jora diyA ki hamAre rASTra ke jo sanAtana jIvana mUlya haiM, ve hamArI zikSA paddhati meM lAgU hone hI cAhie / san 1664 se 1666 taka DaoN. daulatasiMha koThArI - jo eka pratiSThita vaijJAnika the, kI adhyakSatA meM 'koThArI Ayoga' kA gaThana huA / isane apane prativedana meM kahA- "kendrIya va prAntIya sarakAroM ko naitika, sAmAjika tathA AdhyAtmika mUlyoM para AdhArita zikSA kA prabandha apane adhInastha saMsthAoM meM karanA cAhiye / " san 1675 meM ena.sI.I.Ara.TI. ne apane prativedana meM kahA- "vidyAlaya pAThyakrama kI saMracanA isa DhaMga se kI jAe ki caritra nirmANa zikSA kA eka pramukha uddhezya bane / " hamAre sthAyI jIvana mUlya hamAre saMvidhAna meM "dharma-nirapekSatA" ko hamArI nIti kA eka aMga mAnA hai / "dharma nirapekSatA " zabda bhrAmaka hai kyoMki bhAratIya paraMparA ke anusAra hama "dharma" se nirapekSa 183 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni nahIM raha skte| dharma nirapekSatA kA artha mAtra itanA hI ho kI gAr3I bhI nahIM cala sakatI hai| ataH bhautika jJAna ke ki rAjya kisI vizeSa dharma kA pracAra nahIM kare, taba taka sAtha AdhyAtmika jJAna bhI Avazyaka hai| bhagavAna mahAvIra to ThIka hai, lekina isakA artha dharma se vimukha ho jAnA ke jIvana saMdeza para prakAza DAlate hue AcArya vinobA kadApi nahIM hai| hamAre deza meM prAcIna kAla se hI tIna bhAve (jo sarvodaya ke praNetA tathA mahAn zikSA zAstrI the) dharmoM kI dhArAeM mukhya rUpa se pravahamAna hai - vaidika dharma, ne kahA ki jIvana meM zAMti prApta karane kA eka mahAn sUtra jaina dharma aura bauddha dharma / bAda meM sikkha dharma bhI prArambha mahAvIra ne diyA thaa| vaha sUtra hai - "ahiMsA + vijJAna = huaa| ina cAroM dhArAoM ne kucha aise naitika va AdhyAtmika mAnava jAti kA utthAna tathA ahiMsA - vijJAna = mAnava mUlya sthApita kiye, jinheM sanAtana jIvana-mUlya kaha sakate jAti kA vidhvaMza / " kahane kA artha hai ki hamAre yahA~ para haiM aura ve pratyeka mAnava para lAgU hote haiN| unakA hamArI bhautika jJAna kI avahelanA, upekSA nahIM kI gaI kintu zikSA praNAlI meM viniyojana honA atyAvazyaka hai| usake sAtha AdhyAtmika jJAna ko bhI apanAne para jora diyA gyaa| bhautika va AdhyAtmika jJAna kA samanvaya jaina AcAryoM ne zikSA ke svarUpa kI vyAkhyA karate / prAcIna AcAryoM ne vidyA kA svarUpa batAte hue kahA hue adhyAtma vidyA para bahuta jora diyA aura use mahAvidyA hai- "sA vidyA yA vimuktaye" arthAt vidyA vaha hai jo hameM kI saMjJA pradAna kii| RSibhASita sUtra meM AyA haivimukta karatI hai| vidyA kisa cIja se vimukta karatI hai, to kahA gayA ki hamameM jo tanAva kI sthiti hai, duHkha kI "imA vijjA mahAvijjA, savvavijjANa uttmaa| sthiti hai, AkulatA aura vyAkulatA hai, ve saba cAhe jaM vijaM sAhittANaM, sabadukkhANa mucctii|| zArIrika stara para hoM yA mAnasika stara para, unase mukta jeNa bandhaM ca mokkhaM ca, jIvANaM gtiraagti| karAnevAlA sAdhana vidyA hI hai| jaina bhAvanA ke anusAra AyAbhAvaM ca jANAti, sA vijjA dukkhmoynnii||" hama kaha sakate haiM ki hameM tRSNA se, ahaMkAra se, rAga aura __arthAt vahI vidyA mahAvidyA hai aura sabhI vidyAoM dveSa se mukti caahie| isalie hamAre deza ke RSiyoM, meM uttama hai, jisakI sAdhanA karane se samasta duHkhoM se muniyoM aura AcAryoM ne sahasroM varSoM se vidyA ke sahI mukti prApta hotI hai| jisa vidyA se baMdha aura mokSa kA, saMskAroM kA sAre deza meM pracAra-prasAra kiyaa| ye saMskAra / jIvoM kI gati aura agati kA jJAna hotA hai tathA jisase isa deza kI saMpadA haiM tathA anamola dharohara haiN| prAcIna AtmA ke zuddha svarUpa kA sAkSAtkAra hotA hai, vahI vidyA kAla meM vidyA ke do bheda kahe gaye - vidyA aura avidyaa| sampUrNa duHkhoM ko dUra karanevAlI hai| avidyA kA artha ajJAna nahIM hai, avidyA kA artha hai bhautika jJAna aura vidyA kA artha hai AdhyAtmika jnyaan| prAcIna jJAna kA navIna prastutikaraNa jisa prakAra se eka skUTara do pahiyoM ke binA nahIM cala Adhunika yuga meM svAmI vivekAnaMda ne prAcIna zikSA sakatA hai, vaise hI vidyA - AdhyAtmika jJAna aura paddhati kA navInIkaraNa prastuta kiyaa| unhoMne kahA ki avidyA-bhautika jJAna donoM kA saMyoga nahIM ho to jIvana zikSA mAtra una sUcanAoM kA saMgraha nahIM hai jo DhUMsa-ThUsa kara 1. isibhAsiyAI sUtra-17/1-2 184 jainAgama meM bhAratIya zikSA ke mUlya | | 184 Education International Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka hamAre mastiSka meM bhara diye jAyeM aura jo vahAM niraMtara jame hue rahate haiM, hameM jIvana kA nirmANa, manuSyatA kA nirmANa va caritra kA nirmANa karanevAle vicAroM kI AvazyakatA hai|' unhoMne Age punaH kahA ki hameM aisI zikSA cAhie jo caritra ko U~cA uThAtI hai, jisase mana kI zaktiyAM bar3hatI hai aura jisase buddhi kA vikAsa hotA hai tAki vyakti apane pairoM para svayaM khaDA ho ske| jIvana kA sarvAMgINa vikAsa uparokta vicecana se yaha kadApi nahIM samajhanA cAhie ki bhAratIya zikSA ne jIvana ke bhautika aMgoM kI upekSA kara dI, aisI bAta nahIM hai| hamAre yahA~ zAstroM meM jIvana kA samagra aMga liyA gayA hai arthAt manuSya ke zarIra, mana, buddhi va AtmA kA pUrNa vikAsa karanA zikSA kA uddhezya hai| caturvidha puruSArtha manuSya jIvana ke sampUrNa vikAsa kI udbhAvanA hai| isako spaSTa karane ke lie hama eka nadI kA udAharaNa leN| agara nadI ke donoM kinAreM, donoM taTabaMdha majabUta hote haiM to usa nadI kA pAnI pIne ke, siMcAI ke, udyoga-dhaMdhoM Adi ke kAma AtA hai, usase jana-jIvana samRddha hotA hai| lekina jaba usake kinAre kamajora par3a jAte haiM to nadI bADha kA rUpa dhAraNa kara letI hai aura taba vahI pAnI aneka gA~voM ko jalamagna kara detA hai, aneka manuSya aura pazu usameM baha jAte haiM, bhayaMkara trAhI-trAhI maca jAtI hai| isI prakAra manuSya kA jIvana dharma aura mokSa ke do kinAroM kI taraha hai, ina do taToM kI maryAdA meM artha aura kAma kA sevana kiyA jAye to manuSya kA jIvana svayaM ke lie evaM anyoM ke lie bhI upayogI aura kalyANakArI siddha hotA hai| hamAre yahA~ para jagata aura jIvana kI upekSA nahIM kI gaI, lekina saMyamamaya, maryAdAnukUla jIvana ke vyavahAra para jora diyA gayA hai| hamAre yahA~ para pArivArika jIvana meM isI dharma bhAvanA ko vikasita karane ko kahA gyaa| zAstroM meM patnI ko "dharmapatnI" kahA gayA jo dharma bhAvanA ko bar3hAnevAlI hotI hai| vaha vAsanA kI mUrti nahIM hai| Agama meM patnI ke bAre meM bar3A sundara varNana AtA hai "bhAriyA dhammasahAiyA, dhmmviijjiyaa| dhammANu rAgarattA, samasuhadukkha shaaiyaa||" arthAt patnI dharma meM sahAyatA karanevAlI, sAtha denevAlI, anurAgayukta tathA sukha-duHkha ko samAna rUpa meM baMTAnevAlI hotI hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki hama duniyAM kI sabhI sUcanAe~ prApta kareM, vijJAna va bhautika jagat kA pUrNa jJAna prApta kareM, sArI upalabdhiyAM prApta kareM lekina ina sabake sAtha dharma ke jIvana - mUlyoM kI upekSA nahIM kreN| usa sthiti meM vijJAna bhI vinAzaka zakti na hokara mAnava jAti ke lie kalyANakArI siddha hogaa| tIna prakAra ke AcArya rAjapraznIya sUtra meM tIna prakAra ke AcAryoM kA ullekha milatA hai - kalAcArya, zilpAcArya aura dhrmaacaary| kalAcArya jIvanopayogI lalita kalAoM, vijJAna va sAmAjika jJAna jaise viSayoM kI zikSA detA thaa| bhASA aura lipi, gaNita, bhUgola, khagola, jyotiSa, Ayurveda, saMgIta aura nRtya-ina sabakI zikSAeM kalAcArya pradAna karatA thaa| jainAgamoM meM puruSa kI 64 aura strI kI 72 kalAoM kA vivaraNa milatA hai| dUsarI prakAra kI zikSA zilpAcArya dete the jo AjIvikA yA dhana ke arjana se saMbaMdhita thii| zilpa, udyoga va vyApAra se saMbaMdhita sAre kAryoM kI zikSA 1. svAmI vivekAnaMda saMcayana bhAga 3 pRSTha 302 2. svAmI vivekAnaMda saMcayana bhAga 5 pRSTha 342 3. upAsakadazAMga sUtra 7/22/7 | jainAgama meM bhAratIya zikSA ke mUlya 185 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni denA zilpAcArya kA kArya thaa| ina donoM ke atirikta nahIM kara sktaa| dazavakAlika sUtra meM bhI vinaya kA baDA tIsarA zikSaka dharmAcArya thA jisakA kArya dharma kI zikSA sundara varNana hai| vahA~ kahA gayA ki avinIta ko vipatti pradAna karanA va caritra kA vikAsa karanA thaa| dharmAcArya prApta hotI hai aura vinIta ko sampatti - ye do bAteM jisane zIla aura sadAcaraNa kA jJAna pradAna karate the| ina saba jAna lI hai, vahI zikSA prApta kara sakatA hai| vidyArthI prakAra kI zikSAoM ko prApta karane ke kAraNa hI hamArA kA dUsarA guNa hai - anuzAsana - nija para zAsana phira zrAvaka samAja bahuta sampanna thaa| sAmAnya vyakti unako __ anushaasn| dazavaikAlika sUtra meM kahA gayA ki jo seTha aura sAhUkAra jaise AdarasUcaka sambodhana se pukAratA vyakti gurujanoM ke AjJAkArI haiM, zruta dharma ke tattvoM ko thaa| bhagavAn mahAvIra ne kahA hai-"je kamme sUrA se dhamme jAnate haiM, ve mahA kaThina saMsAra samudra ko taira kara karmoM kA sUrA" arthAt jo karma meM zUra hotA hai vahI dharma meM zUra kSaya kara uttama gati ko prApta karate haiN| vidyArthI kA hotA hai| tIsarA guNa hai-dayA kI bhAvanA / dayA, karuNA, anukampA, jIvana mAtra ke prati prema, AtmaikyatA kI bhAvanA - ye jaina jIvana meM zikSA kA sthAna saMskRti kI mAnavatA ko anupama dena haiN| sAre vizva meM zikSA kA manuSya ke jIvana meM kyA sthAna honA kahIM bhI jIva dayA para itanA jora nahIM diyA gyaa| cAhie, isake bAre meM dazavaikAlika sUtra meM atyanta sundara bhagavAna mahAvIra ahiMsA aura karuNA ke avatAra the| - vivecana milatA hai| vahA~ kahA gayA hai unhoMne kahA hai"nANamegaggacitto a, Thio a ThAvayaI prN| __"saMsAra ke sabhI prANiyoM ko apanA jIvana priya hai| suyANi a ahijjittA, rao suasmaahie||"" sukha anukUla hai, duHkha pratikUla hai| saba lambe jIvana kI arthAt adhyayana ke dvArA vyakti ko jJAna aura kAmanA karate haiN| ataH kisI jIva ko trAsa nahIM pahuMcAnA citta kI ekAgratA prApta hotI hai| vaha svayaM dharma meM sthita caahiye| kisI ke prati vaira virodha bhAva nahIM rakhanA hotA hai aura dUsaroM ko bhI sthita karatA hai| isa prakAra caahie| saba jIvoM ke prati maitrI bhAva rakhanA caahie|"4 aneka prakAra ke zruta kA adhyayana kara vaha zrutasamAdhi meM / zikSA prApti ke avarodhaka tattva abhirata ho jAtA hai| agara zikSA manuSya ke jIvana meM uttarAdhyayana sUtra meM batAyA gayA ki pA~ca aise kAraNa viveka, prAmANikatA va anuzAsana kA vikAsa nahIM kare haiM jinake kAraNa vyakti saccI zikSA prApta nahIM kara to vaha zikSA adhUrI hai| mUlAcAra meM kahA gayA ki sakatA / ye pA~ca kAraNa hai - abhimAna, krodha, pramAda, roga "viNo sAsaNe mUlaM / " arthAt vinaya jinazAsana kA mUla aura Alasya / abhimAna vidyArthI kA sabase bar3A zatru hai| jisa vyakti meM vinayazIlatA nahIM hai vaha jJAna prApta 1. dazavaikAlika sUtra 6/4/3 2. dazavakAlika sUtra 6/2/22 3. dazavaikAlika sUtra 6/2/24 4. AcArAMga sUtra 1/2/3/4, uttarAdhyayana sUtra 2/20 evaM 6/2 5. uttarAdhyayana sUtra 11/3 186 jainAgama meM bhAratIya zikSA ke mUlya | Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka hai| ghamaNDI vyakti jJAna prApta nahIM kara sktaa| krodha kI caritra ko U~cA uThAeM bhAvanA bhI vidyAdhyayana meM bAdhaka hai| pramAdI vyakti ___Aja sUcanA takanIkI (Information TechnoljJAnArjana kara nahIM sktaa| ataH bhagavAn ne bAra-bAra ogy) kA drUtagAmI vikAsa huA hai| reDiyo, TI.vI., apane pradhAna ziSya gauttama ko saMbodhita karate hue kahA - kampyUTara, iMTaraneTa Adi dvArA vizva kA sampUrNa jJAna "samayaM goyama mA pmaaye|" he gauttama! kSaNa mAtra bhI pramAda sahajatA se upalabdha ho rahA hai, lekina agara bAlaka ke mata karo, apramatta rho| pramAda pA~ca prakAra kA hai-mada, caritra nirmANa para dhyAna nahIM diyA gayA to ye vaijJAnika viSaya (kAmabhoga), kaSAya (krodha, mAna, mAyA aura lobha), sAdhana use patita kara sakate haiN| Aja vizva ke sarvAdhika nidrA aura vikathA (arthahIna. rAgadveSavardaka vaataa)| ye samRddha rASTra amerikA kA eka vidyArthI 18 varSa kI umra durguNa Aja hamAre samAja meM bar3ha rahe haiM jo zikSA prApti meM taka kama se kama 12000 hatyAeM, balAtkAra Adi ke bAdhaka haiN| vidyArthI ko sadaiva jAgaruka rahanA cAhie dRzya TI.vI. Adi para dekha letA hai| usa vidyArthI ke tathA apanA samaya Alasya, vyasanoM ke sevana, gapa-zapa komala mastiSka para isakA kitanA bhayaMkara prabhAva par3atA Adi meM nahIM vitAnA caahie| hai? Aja yahI takanIkI hamAre deza meM bhI sulabha ho gaI zikSAzIla kauna? hai| aneka prakAra ke cainala va calacitra TI.vI. para pradarzita hote haiM jo 24 ghaNTe calate rahate haiN| unameM se aneka uttarAdhyayana sUtra meM eka sthAna para prazna AtA hai ki hiMsA va azlIlatA ko bar3hAvA denevAle, hamAre pArivArika zikSAzIla vidyArthI kise kaheM? jisa vyakti meM ATha jIvana ko vikhaNDita karanevAle hote haiN| hamArI sarakAra prakAra ke nimna lakSaNa haiM vaha zikSA ke yogya kahA gayA bhI adhika AmadanI ke lAlaca meM unheM baDhAvA detI hai| hai| ve lakSaNa isa prakAra hai isalie samAja kA yaha dAyitva hai ki jo vyakti zikSaNa 1. jo adhika ha~sI - majAka nahIM karatA hai| zAlAeM calAte haiM unake dvArA vidyArthiyoM ko caritra2. jo apane mana kI vAsanAoM para niyantraNa rakhatA nirmANa ke saMskAra die jaae| kevala nAma ke jaina vidyAlaya calAne se kAma nahIM hogA, una vidyAlayoM meM jaina saMskAroM kA bhI jJAna denA hogA yathA mAtA-pitA kI bhakti, guru3. jo kisI kI gupta bAta ko prakaTa nahIM krtaa| bhakti, dharma bhakti va rASTra - bhakti / isI prakAra se 4. jo AcAravihIna nahIM hai| vidyArthiyoM ko mAnava mAtra se prema, paropakAra kI bhAvanA, 5. jo doSoM se kalaMkita nahIM hai| jIva rakSA ke saMskAra dene hoNge| unheM yaha mahasUsa karAnA hogA ki koI duHkhI vyakti hai to usako yathAzakya madada 6. jo atyadhika rasa-lolupa nahIM hai| denA, sAmAnya - jana ke sukha-duHkha meM sammilita honA, 7. jo bahuta krodha nahIM karatA hai| kisI ke bhI prati dveSa nahIM rakhanA Adi saMskAra jIvana 8. jo hamezA satya meM anurakta rahatA hai| isa prakAra ko utkarSa kI ora le jAte haiN| Aja vizva kA bauddhika kI zikSA manuSya ko U~cA uThAne kI preraNA detii| vikAsa bahuta huA para AdhyAtmika vikAsa nahIM huaa| mahAkavi dinakara ne baDA sundara kahA hai | jainAgama meM bhAratIya zikSA ke mUlya 187 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni "buddhi tRSNA kI dAsI huI, mRtyu kA sevaka hai vijnyaan| cetatA aba bhI nahIM manuSya, vizva kA kyA hogA bhagavAn?" / manuSya kI buddhi tRSNA kI dAsI ho gaI hai| tRSNA nirantara bar3hatI jA rahI hai| vijJAna kA bhI upayoga adhikAMzataH vidhvaMsaka astroM ke sRjana meM ho rahA hai| aisI sthiti meM manuSya ko sukha aura zAnti kaise prApta hoge? ___ bhAratIya zikSA kA Adarza hai - bhautika jJAna ke sAtha-sAtha AdhyAtmika jJAna kA samanvaya / jaina zikSA ke tIna abhinna aMga hai - zraddhA, bhakti aura krm| samyak darzana se hama jIvana ko zraddhAmaya banAte haiM, samyak jJAna se hama padArthoM ke sahI svarUpa ko samajhate haiM aura sagyak caritra se hama sukarma kI ora prerita hote haiN| ina tInoM kA jaba hamAre jIvana meM vikAsa hotA hai tabhI hamAre jIvana meM pUrNatA AtI hai| yahI jaina zikSA kA saMdeza hai, hama apramatta bane, saMyamI bane, jAgaruka bane, cAritra-sampanna bne| tabhI hamAre rASTra kA tathA vizva kA kalyANa saMbhava karmaTha samAjasevI evaM prabuddha lekhaka zrI dulIcandajI jaina kA janma 1-11-1636 ko huaa| Apane bI.kaoNma., ela.ela.bI. evaM sAhityaratna kI parikSAeM uttIrNa kii| Apa haiN| Apane 'jinavANI ke motI' 'jinavANI ke nirjhara' evaM 'Pearls of Jaina Wisdom' Adi zreSTha granthoM kI saMracanAeM kI haiN| Apa kaI puraskAroM se sammAnita - abhinndit| - sampAdaka kie hue upakAra ko na mAnanA akRtajJatA hai| mAtA-pitA, gurudeva, bhartA, poSaka mitra Adi dvArA kie gae upakAroM ko svIkAra na kara viparIta pratikAra karanA "mere lie kyA kiyA hai, inhoMne?" mana kI yaha abhimAna vRtti hai| yaha guNoM kI nAzaka hai| svapna ke samAna saMsAra kA svarUpa hai| jisa prakAra soyA huA vyakti svapna meM nAnA prakAra ke dRzya dekhatA hai aura svayaM ko bhI svapna meM rAjA Adi ke rUpoM meM dekhatA hai kintu jAgRta hote hI ve saba dRzya lupta ho jAte haiM, isI prakAra jagat bhI banatA hai, bigar3atA hai, ekAvasthA meM nahIM rhtaa| -sumana vacanAmRta jainAgama meM bhAratIya zikSA ke mUlya