Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...... ************** jaina aura bauddha sAdhanA paddhati 423 jaina aura bauddha sAdhanA-paddhati * DA0 bhAgacandra 'bhAskara', ema0 e0, pI-eca0 DI0 [pAli evaM prAkRta vibhAga, nAgapura vizvavidyAlaya ] sAdhanA adhyAtma kSetra kI carama vizuddha avasthA ko prApta karane kA eka mahAmantra hai / vyakti usakA kendrabindu hai, samAja usakA bAhya AdhAra hai aura saMsAra usakA yathArthavAdI darpaNa hai| sAdhaka AtmaniSTha hokara apanI dharmasAdhanA karatA hai aura rahasya kI hara anudghATita paratoM ko udghATita karane kA prayatna karatA hai / zailezI avasthA taka pahuMcate-pahuMcate use vividha AyAma sthApita karane par3ate haiM jinheM usakI vRtti kI kasauTI kahA jA sakatA hai| jaina aura bauddha sAdhanA paddhati zrAmaNika sAdhanA paddhati ke viziSTa aMga haiM / donoM yadyapi eka patha ke pathika haiM, para uttarakAla meM unakI paddhatiyoM meM kucha adhika antara A gayA / bauddha sAdhanA meM yogamArga kA jitanA adhika vikAsa huA hai utanA jaina-sAdhanA meM nahIM / vaidika-sAdhanA paddhati se bauddha sAdhanA paddhati adhika prabhAvita dikhAI detI hai / sAdhanoM kI vizuddhi para donoM sAdhanAoM ne prArambha meM prAyaH samAna bala diyA hai, para madhyakAla meM bauddhasAdhanA cAritrika zithilatA kI ora bar3hatI dikhAI detI hai| jaina-sAdhanA isa prakAra ke prabhAva se dUra rhii| usakI sAdhanA ke samUce itihAsa ko dekhane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki cAritrika dRr3hatA usakI prabala bhUmikA rahI hai / usake avicchinna astitva kA yahI mUla kAraNa hai / donoM sAdhanA paddhatiyA~ apane Apa meM gaMbhIra aura vistRta haiN| unakA samAyojana eka nibandha meM karanA sarala nhiiN| phira bhI hama yahA~ samAsataH yaha prayatna kareMge ki donoM sAdhanA paddhatiyoM ko spaSTa samajhA jA sake aura unameM samAnatAoM tathA asamAnatAoM ko digdarzita kiyA jA sake / samasta karmaklezoM se mukti prApta karanA hI sAdhanA kA mUla uddezya hai / ataH sAdhanA aura dharma samAnArthaka bana jAte haiN| yoga aura samAdhi bhI lagabhaga isI artha meM prayukta hote haiN| tapa, dhyAna, bhAvanA aura pradhAna bhI isI kSetra ke pAribhASika zabda haiM, jinakA upayoga donoM sAdhanAoM ne kiyA hai / jaina-sAdhanA kA bhavya prAsAda samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tIna AdhAra stambhoM para khar3A huA hai| bauddha sAdhanA bhI isI prakAra prajJA, zIla aura samAdhi ina tIna aMgoM ko pradhAnataH saMjoye hue hai| vivecana kI yahI dizA adhika upayukta hogI / samyagdarzana aura sammAvidita jaina-bauddhadharma pratyAtmasaMvedI rahe haiM / svAnubhava aura tarka kI pratiSThA meM unhoMne athaka parizrama kiyA hai / jainadharma meM samyagdarzana kA tAtparya hai-AtmA ke vividha svarUpoM ko pahicAnanA / AtmA ke vahA~ tIna rUpa mAne gaye haiM-- bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / prathama sthiti meM sAdhAraNajana AtmA aura zarIra ko eka dravya mAnakara parapadArthoM meM mohita banA rahatA hai| usake bhavagrahaNa aura bhavasaMcaraNa kA yahI mUla kAraNa hai / ' dvitIya sthiti meM yaha mohabuddhi dUra ho jAtI hai / isI avasthA meM sAdhaka antarAtmA se paramAtmA kI ora bar3hane lagatA hai / yahA~ taka pahu~catepahuMcate vaha AtmA ke mUla svarUpa ko pahicAnane lagatA hai aura maMtrI, pramoda, kAruNya va mAdhyasthya bhAvanAoM ko bhA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa hue zatru-mitra meM, mAna-apamAna meM, lAbha-alAbha meM, loSTha-kAMcana meM samadRSTivAn ho jAtA hai| tadanantara vaha nirmala, kevala, zuddha, vivikta aura akSaya paramAtmapada prApta kara letA hai| samyagdarzana ke binA sAdhaka caturgati-bhramaNa karatA hai aura koTi-koTi varSoM taka kaThora tapazcaraNa karate hue bhI ratnatraya rUpa bodhi ko prApta nahIM krtaa| samyakadarzana prApta hote hI niHzaMkita, niSkAMkSita, nivicikitsA, amUDhadRSTi, upabRhaNa, sthirIkaraNa vAtsalya aura prabhAvanA ye ATha guNa sAdhaka meM pragaTa ho jAte haiN| inake sAtha hI saMvega, nirveda, nindA, garhA, upazama, bhakti, anukampA, vAtsalya Adi jaise guNa kI saralatApUrvaka A jAte haiM / ina guNoM ke kAraNa tIna mUr3hatA, ATha mada, chaha anAyatana aura zaMkAdi ATha doSa svataH samApta ho jAte haiN| samyagdarzana ke aneka prakAra se bheda kiye gaye haiM-nizcaya aura vyavahAra; sarAga aura vItarAga; nisargaja aura adhigamaja; kSAyika, aupazamika. aura kSAyopazamika; AjJA, mArga, upadeza, sUtra, bIja, saMkSepa, vistAra, artha, avagADha aura paramAvagADha; Adi / samyagdarzana athavA samyagdRSTi ke saMdarbha meM jaina sAhitya ne bar3e vistAra se vivecana kiyA hai jise yahA~ prastuta nahIM kiyA jA sktaa| bauddhadharma meM samyagdarzana ke hI samAnAntara 'sammAdiTThi' ko svIkAra kiyA gayA hai / caturAryasatyoM ko samajhanA hI sammAdihi hai| usake binA nirvANa kI prApti sambhava nahIM / tathAgata buddha ne kahA thA 'bhikSuo! jisa samaya Arya zrAvaka durAcaraNa ko pahicAna letA hai, durAcaraNa ke mUla kAraNa ko jAna letA hai, sadAcaraNa ko pahacAna letA hai taba usakI dRSTi samyak kahalAtI hai| bauddhadarzana jainadarzana ke samAna AtmavAdI na hote hue bhI kisI AtmavAdI se kama nhiiN| usakI avyAkRta se anAtmavAda taka kI eka lambI yAtrA huI hai| karma, punarjanma aura nirvANa ko vaha mAnatA hI hai / AtmA ke sthAna para citta, saMskAra, santati, vijJAna Adi jaise zabdoM kA ullekha kiyA jA sakatA hai| sammAdiTThi, hone para sAdhaka saMsArika duHkhoM kI prakRti ko jAnate hue satkAya-dRSTi AtmavAda Adi siddhAntoM se virata ho jAtA hai aura isI se vaha samabhAvI banatA hai| mArgajJAna aura phala samApatti prApta ho jAne para pudgala yA sAdhaka ko 'srotApanna' kahA jAtA hai| srotApanna ho jAne para isa saMsAra meM vaha adhika se adhika sAta bAra janma-grahaNa karatA hai / vaha kabhI bhI tiyaMca, naraka, preta, yA asura yoni meM utpanna nahIM hotaa| samyagjJAna aura paJjA jJAna bhI AtmA kA abhinna guNa hai jo mohAdi karmoM ke kAraNa abhivyakta nahIM ho pAtA / para jaise hI sAdhaka jIva aura ajIva ke pArthakya ko samajhane lagatA hai, use samyagjJAna ho jAtA hai| isa viveka kA udaya vizuddha bhAvoM para AdhArita hai| samyagjJAnapUrvaka kI gaI eka lambI dIrgha tapasyA-sAdhanA kA yaha phala hai| jisa prakAra suhAgA aura namaka ke jala se saMyukta hokara svarNa vizuddha ho jAtA hai, usI prakAra samyakjJAna rUpI nirmala jala se yaha jIva bhI vizuddha ho jAtA hai| jainadharma meM karma ke kSaya-kSayopazamAdi ke nimitta se jJAna ke pAMca bheda kiye gaye haiM-matijJAna, zru tajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna / yogI sAdhaka jJAna kI carama sAdhanA rUpa kevalajJAna athavA sarvajJatA ko prApta karane ke lie hI kaThora tapazcaryA meM juTe rahate haiN| bauddhadharma meM samyagjJAna ko prajJA kahA gayA hai| dharma ke svabhAva kA viziSTa jJAna prajJA hai-dhammasamAvaparivedhalakkhaNA pnyaa| mohAndhakAra kA nAza karanA usakA kRtya hai| usakI tIna zreNiyA~ haiM-saA, vijJaANa, aura pA / buddhaghoSa ne kahA hai ki-eka abodha bAlaka, grAmINa vyakti aura heraJika (sarApha) ke bIca kArSApaNa ke mUlyAMkana meM jo antara ho sakatA hai vahI antara ina tInoM zreNiyoM meM hai| prajJA ke ye tInoM sopAna kramazaH vizuddha hote jAte haiM / sajA aura vijJANa se pA meM adhika vaiziSTaya hai| prajJA ke vibhinna AdhAroM para bheda kiye gaye haiN| dharma ke svabhAva ke pratibodha svarUpa se vaha eka prakAra kI hai / laukika aura lokottara ke bheda se athavA sAzrava-anAzrava, nAma-rUpa, saumanasya-upekSA, darzana-bhAvanA ke bheda se do prakAra kI hai| ciMtA. zruta aura bhAvanA, athavA Aya, apAya aura upAyakauzalya athavA paritra, mahadgata aura apramANa ke bheda se prajJA tIna prakAra kI hai| cAra AryasatyoM ke jJAna aura cAra pratisaMbhidA ke jJAna ke bheda se prajJA cAra prakAra kI hai| skandha, Ayatana, dhAtu, indriya, satya, pratItyasamutpAda Adi prajJA kI dharma bhUmi hai| zIlavizuddhi aura cittavizuddhi ye do vizuddhiyA~ mUla haiN| dRSTivizuddhi, kAMkSAvitaraNavizuddhi, mArgAmArgadarzanavizuddhi, pratipadAjJAnadarzana, vizuddhi aura jJAnadarzanavizuddhi ye pA~ca vizuddhiyA~ zarIra haiN| isalie prajJAvAn vyakti ko una bhUmibhUta dharmoM meM udagrahaNa (abhyAsa) karate hue paMca vizuddhiyoM kI prApti karanI caahie| isase sAdhaka sanmArga aura asanmArga kA bhedavijJAna pA letA hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha sAdhanA-paddhati 425 ++++ +++++++++++++ + + + +++++++++ +rrrrontroe 0m m ++++++ ++ +++ ++++++ +++++++ + ++ +++ ++ bhedavijJAna ke bAda sAdhaka ko vipassanAyukta udaya-vyathAnupazyanA, bhaGgAnupazyanA, mayatopasthAna, adInavAnupazyanA, nirvedAnupazyanA, muJcitukamyatA, pratisaMkhyAnupazyanA aura saMskAropekSA ye ATha jJAna hote haiN| sAtha hI pratItyasamutpAda kA anulomAtmaka jJAna bhI hotA hai| ise pratipadA jJAnadarzanavizuddhi kahate haiN| pazcAt yaha vizuddhi use srotApatti, sakadAgAmI, anAgAmI aura arhat ina cAra mArgoM kI prApti kI ora agrasara karatI hai| isa bIca sAdhaka cAra smRtiprasthAna, cAra samyakpradhAna, cAra RddhipAda, paMcendriya, paMcabala, saptabodhyaMga aura ASTAGgika mArga ina saiMtIsa bodhapAkSika dharmoM kI prApti karatA hai / tadanantara usake saMyojana, kleza, mithyAtva, lokadharma, mAtsarya, viparyAsa, grantha, agati, Azrava, nIvaraNa, parAmarza, upAdAna, anuzaya, mala, akuzala patha Adi kA prahANa hotA hai jisase use sarva klezoM kA vidhvaMsa karane evaM Aryaphala kA rasAnubhava karane kI kSamatA prApta ho jAtI hai| anitya, duHkha aura anAtma kA jJAna hone para vipassanA kA prAdurbhAva hotA hai / yahI vipassanA prajJA kA mArga hai / isI ko lokottara samAdhi kahA gayA hai| divyacakSu, divyasrota, cetoparvajJAna, pUrvAnusmRtijJAna, cyutyutpAdajJAna aura AzravakSayajJAna ina chaha jJAnoM ko bauddhadharma meM 'SaDabhijJA' kahA hai / cetoparvajJAna jaina dharma kA manaHparyayajJAna hai, pUrvAnusmRti va cyutyutpAdajJAna jainadharma kA avadhijJAna hai, evaM zeSa jJAnoM kI tulanA kevalajJAna se kI jA sakatI hai| jainadharma kI apekSA bauddhadharma meM prajJA kA varNana adhika sarala aura spaSTa-sA lagatA hai / samyakcAritra aura sAdhanA samyagdarzana aura samyagjJAna kI prApti ke lie samyakcAritra kA paripAlana apekSita hai / samyakacAritra ke binA sAdhaka kA darzana aura jJAna nirarthaka hai| tInoM kA samanvita mArga hI mukti kA sahI mArga hai / samasta pApakriyAoM ko chor3akara, para-padArthoM meM rAga-dveSa dUra kara udAsIna aura mAdhyasthya bhAva kI aGgIkRti samyakcAritra hai|" samyakcAritra do prakAra kA hai-eka sarvadezavirati athavA mahAvrata jise muni-varga pAlana karatA hai aura dUsarA ekadezavirati athavA aNuvrata jo zrAvaka-varga grahaNa karatA hai / ahiMsA Adi bAraha vratoM kA pAlana karatA huA sAdhaka AdhyAtmika utkarSa karatA jAtA hai aura tadartha vaha darzana, vrata Adi gyAraha pratijJAoM kA kramazaH yathAzakti pAlana karatA hai| isI ko 'pratimA' kahA gayA hai| isake bAda kI avasthA munivrata hai jisameM vaha sattAisa mUlaguNoM, paMca samitiyoM, SaDAvazyakoM Adi kA pAlana karatA huA AtmA kA kramika vikAsa karatA hai / isI vikAsAtmaka sopAna ko guNasthAna kahA gayA hai jinakI saMkhyA 14 hai-mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, asaMyata samyagdRSTi, dezasaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNasaMyata, anivRttikaraNasaMyata, sUkSmasamparAyasaMyata, upazAMtamoha, kSINamoha, sayogakevalI aura ayogakevalI / ina guNasthAnoM ko pAra karane para yogI sAdhu mukta athavA siddha ho jAtA hai| bauddha yoga-sAdhanA bauddha yoga-sAdhanA paddhati meM zamaya aura vipazyanA ke mAdhyama se nirvANa kI prApti mAnI gaI hai| zamatha meM sAdhaka karmopazamana ke lie citta ko ekAna karatA hai / citta kI ekAgratA ko prApta karane ke bAda use jaba mArga-jJAna aura phala-jJAna hotA hai taba use vipazyanA kahate haiN| sAdhanA kI pUrNatA vipazyanA meM hI hotI hai / vipazyanA kevalajJAna yA sarvajJatA kA pratIka hai aura zamathabhAvanA ko samyakcAritra kahA jA sakatA hai| isake lie jisa prakAra se jaina sAdhanA meM samyagdRSTi honA Avazyaka hai usI prakAra bauddha sAdhanA meM bhI sammAdiTThi kA eka viziSTa sthAna hai / yaha sthaviravAdI sAdhanA paddhati hai| 1. zamatha bhAvanA bauddha sAdhaka prathamataH zamatha bhAvanA kA abhyAsa karatA hai aura kalyANa mitra kI khoja karatA hai / " bAda meM zolavizuddhi, indriya saMvaraNa, AjIva parizuddhi tathA pratyaya saMnizrita zIla kA abhyAsa karate hue lakSya prApti ke lie dasa prakAra ke vighna (palibodha) dUra kare-AvAsa, kula, lAbha, gaNa, karma, mArga, jJAti, abAdha, grantha aura Rddhi / svabhAvAdi kI dRSTi se chaha prakAra ke vyaktitva huA karate haiM-rAgacarita, dveSacarita, mohacarita, zuddhAcarita, buddhicarita, aura vitarkacarita / apane carita ke anusAra sAdhaka karmasthAnoM (samAdhi ke AlambanoM) kA cunAva karatA hai| ye karmasthAna do prakAra ke hote haiM-abhipreta aura pariharaNIya / unakA vinizcaya dasa prakAra se hotA hai-saMkhyA, upa
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa cAra arpaNA, dhyAna (samAdhi), dhyAna, samatikramaNa, parivardhanaparihIna, Alambana, bhUmi grahaNa, pratyaya evaM caryA / inameM saMkhyA ko pramukha kahA jA sakatA hai / saMkhyA kI dRSTi se sAdhaka karmasthAnoM kA cunAva sAta prakAroM se karatA hai (1) basa kasiNa-pRthvI, apa, teja, vAyu, nIla, pIta, lohita, avadAta, Aloka aura paricchinnAkAza / (2) vasa azubha-uddhamAtaka, vinIlaka, vipUyaka, vicchidraka vikhaditaka, vikSimRka, hatavikSiptaka, lohitaka, pulavaka aura asthika / (3) vasa anusmRtiyAM-buddha, dharma, saMgha, zIla, tyAga, devatA, maraNa, kAyagatA, AnApAna aura upazama / (4) cAra brahmabihAra-maitrI, karuNA, muditA aura upekSA / (5) cAra ArUpya-AkAza, vijJAna, AkiMcanya aura naiva saMjJAnAsaMjJA / (6) eka saMjJA-AhAra meM pratikUlatA, evaM (7) eka vyavasthAna-cAroM dhAtuoM kA vyavasthApana / isa prakAra se zIla kA paripAlana karane vAle yogI ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha alpecchA, santoSa, saMlekha, praviveka Adi guNoM se maNDita ho| zIla kI parizuddhi ke lie use lokAmiSa (lAbha-satkAra Adi) kA parityAga, zarIra aura jIvana ke prati nirmamatva tathA vipazyanA kI prApti bhI apekSita hai| isakI prapUrti ke lie bauddhadharma meM teraha dha tAGgoM kA pAlana karanA upayogI batAyA gayA hai-pAMsukUlika, cIvarika, piNDapAtika, sApadAnacArika, ekAsanika, pAtrapiNDika, khalupacchAmattika, AraNyaka, vRkSamUlika / ina cu tAMgoM ke paripAlana se klezAvaraNa dUra hotA hai aura nirvANa kI prApti kA mArga spaSTa ho jAtA hai| divyajJAna prApti kI dRSTi se kucha vizeSa bhAvanAoM kA ana grahaNa bhI apekSita hai| inhIM viziSTa bhAvanAoM ko bodhipAkSika bhAvanA kahate haiM / inakI saMkhyA 37 hai (1) cAra smRti prasthAna-kAya, vedanA, citta aura dharmoM meM azubha duHkha, anitya aura anAtma rUpa tattvoM para cintana krnaa| (2) cAra samyak pradhAna-utpanna aura anutpanna akuzaloM ko dUra karanA tathA utpanna na hone dene ke kRtya aura anutpanna evaM utpanna karane aura unako banAye rakhane ke kRtya ko siddha krnaa| (3) cAra RddhipAva-chanda, vIrya, citta aura mImAMsA / (4) pA~ca indriyAM(5) pA~ca bala-zraddhA, vIrya, smRti, samAdhi aura prajJA / (6) sAta bodhyaMga-smRti, dharmavicaya, vIrya, prIti, pralabdhi, samAdhi aura upekSA / (7) AryASTAGgika mArga-samyak dRSTi, saMkalpa, vAk, karmAnta, AjIva, vyAyAma (prayatna), smRti aura samAdhi / bauddha sAdhanA ke ve sabhI aMga jaina sAdhanA ke mahAvrata, samiti, saMyama, mazayana, eka bhakta Adi vratoM meM gabhita ho jAte haiN| dhyAna kA svarUpa: dhyAna aura sAdhanA paraspara anusyUta hai / donoM ko pRthak nahIM kiyA jA sktaa| dhyAna kA artha haicintana karanA / buddhaghoSa ne usakI vyutpatti isa prakAra kI hai-"zAyatti upanijmAyatIti zAnaM athavA iminA yogino jhAyantI ti" jhAnaM arthAt kisI viSaya para cintana krnaa| isakA dUsarA artha bhI kiyA gayA hai-"paccanIka dhamme mAyetIti zAnaM athavA paccanIka dhamme vahati, gocaraM vA cintetI ti atthe|" yahA~ dhyAna kA artha akuzala karmoM kA dahana karanA (jhApana karanA) bhI kiyA gayA hai / 2 samAdhi (sam+A+dhA) zabda kA prayoga citta kI ekAgratA ke sandarbha meM kiyA gayA hai| buddhaghoSa ne isa paribhASA meM kuzala zabda aura jor3a diyA hai-kusalacitta kamgatA samAdhi / yahA~ "sammA samAdhI ti yathA samAdhi, kusala samAdhi" kahakara buddhaghoSa ne yaha spaSTa karane kA prayatna kiyA hai ki samAdhi kA sambandha zubha bhAvoM ko ekAgra karane se hai / samAdhi do prakAra kI hotI hai-upacAra samAdhi aura arpaNA samAdhi / upacAra samAdhi meM nIvaraNoM kA praharaNa ho jAtA hai aura arpaNA meM dhyAna kI prApti ho jAtI hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha sAdhanA-paddhati 427 +++++ ++++ ++++ ++ +++ ++ + +++ + + +++ ++++ ++ + +++ ++ + + +m a ro +++++++++++ + + +++ + + + +++ + rUpAvaJcara dhyAna bauddhadharma meM dhyAna ke mUlata: do bheda milate haiM-ArammaNa upanijjhAna (AlaMbana para cintana karane vAlA) aura lakkhaNa upanijjhAna (lakSaNoM para cintana karane vAlA) / ArammaNa upanijjhAna ATha prakAra kA hai-cAra rUpAvacara aura cAra arUpAvacara / citta jaba rUpa kA dhyAna karatA hai taba use rUpAvacara kahate haiM / isa avasthA meM dhyAna ke bAdhaka tattvoM (nIvaraNoM-kAmacchanda, vyApAra, styAnamiddha, auddhatya-kokRtya, vicikitsA evaM avidyA) kA prahANa ho jAtA hai aura vitarka, vicAra, prIti, sukha aura upekSA ye dhyAna ke pAMcoM aMga citta ko apane AlaMbana para sthira banAye rakhate haiM / vitarka ke mAdhyama se citta rUpAlambana para apane ko sthira kiye rahatA hai / vicAra se vaha anusaMcaraNa karatA hai| prIti se tRpti aura sukha se harSAtireka paidA karatA hai| ina sabhI ke mAdhyama se yaha apane ko caMcalatA se dUra rakhatA hai| yaha prathama dhyAna hai| yahIM yaha citta kAyapralabdhi aura cittapralabdhi ko pUrNa karatA hai tathA kSaNikasamAdhi, upacArasamAdhi aura arpaNAsamAdhi ko prApta karatA hai| sAdhaka dhyAna kI isa prathama avasthA meM pA~ca prakAra se vazI kA abhyAsa karatA hai-Avarjana, sama, adhiSThAna, vyutthAna aura pratyavekSaNa / sAdhaka ina pAMcoM aMgoM se citta ko dhyAna ke pUrvokta pAMcoM aMgoM meM nirantara lagAye rakhane kI zakti ekatrita kara letA hai| dvitIya dhyAna-prathama rUpAvacara dhyAna kI prApti ke bAda sAdhaka smRti aura saMprajanya se yukta hokara dhyAnAMgoM kA pratyavekSaNa karatA hai| use vitarka-vicAra syUla jAna par3ane lagate haiM aura prIti, sukha va ekAgratA zAntidAyI pratIta hote haiN| isa avasthA meM pRthvIkasiNa para anucintana ke dvArA bhavAMga ko kATa kara manodvArAvarjana utpanna ho jAtA hai / usI pRthvIkasiNa meM cAra-pAMca javana utpanna hote haiN| kevala antima javana rUpAvacara kA hai aura zeSa kAmAvacara ke hote haiN| dhyAna ko isa dvitIya avasthA meM vitarka aura vicAroM kA upazama ho jAtA hai| isI ko vitarka aura vicAroM ke upazama hone se AMtarika prasAra, citta kI ekAgratA se utpanna prIti sukha vAlA dvitIya dhyAna kahA jAtA hai| isake pramukha tIna aMga haiM-prIti, sukha aura ekAgratA / isa dhyAna ko sampasAdana arthAt zraddhA aura prasAra yukta tathA ekodibhAva kahA gayA hai-vitakkavicArAnaM khUpasamA ajajhattaM sampasAdanaM cetaso ekovibhAvaM avitakaM avicAraM samAdhija pItisukhaM dutiyaM sAnaM upasampajja viharati / 5 vitarka aura vicAra kA abhAva ho jAne se utpanna hone vAlA sampasAdana aura ekodibhAva isa dhyAna kI vizeSatA hai / / tRtIya dhyAna-sAdhaka kI dhyAna avasthA jaba vizuddhatara ho jAtI hai to use dvitIya dhyAna bhI doSagrasta pratIta hone lagatA hai| vitarka, vicAra prathama do dhyAna meM zAnta ho jAte haiM aura prIti cUMki tRSNA sahagata hotI hai ataH use bhI chor3a diyA jAtA hai / prIti yahA~ sthUla hotI hai aura sukha-ekAgratA sUkSma hotI hai| prItirUpa sthUla aMga ke prahANa ke lie yogI pRthvIkasiNa kA punaH-punaH cintana karatA hai aura usI Alambana meM cAra yA pAMca javana dauDAte haiM jinake anta meM eka rUpAvacara tRtIya dhyAna vAlA aura zeSa kAmAvacara dhyAna hote haiM / isa dhyAna meM prIti to hotI nahIM, mAtra sukha aura ekAgratA zeSa raha jAtI hai / upekSA, smRti aura saMprajanya isake pariSkAra haiN| sAdhaka isa dhyAna kI prApti ke ho jAne para upekSA bhAva dhAraNa kara letA hai aura samabhAvI ho jAtA hai / yaha upekSA dasa prakAra kI hai-SaDaMga, brahmabihAra, bodhyaMga, vIrya, saMskAra, vedanA, vipazyanA, tatra mAdhyasthya, dhyAna aura parizuddhi / kSINAzrava bhikSu athavA sAdhaka kI vRtti udAsIna nahIM hotii| vaha smRti aura saMprajya yukta hokara upekSaka ho jAtA hai / sarvaprathama cha: indriyoM ke priya-apriya AlaMbanoM ke prati parizuddha rUpa se upekSA bhAva rakhatA hai / yaha SaDaMgopekSA hai / prANiyoM ke prati madhyastha bhAva rakhanA bodhyaMgopekSA hai| atyadhika aura zithila bhAva se virahita upekSA sadana vIrya (prayatna) upekSA hai| nIvaraNoM ke prahANa ho jAne para saMskAroM ke grahaNa karane meM upekSA saMskAropekSA hai| yaha saMskAropekSA samAdhi se utpanna hone vAlI ATha (cAra dhyAna aura cAra ArUpya) tathA vipazyanA se utpanna hone vAlI dasa (cAra mArga, cAra phala, zUnyatA vihAra aura animittaka vihAra) prakAra kI hai| du:kha aura sukha kI upekSA vedanopekSA hai| paMca skandhoM Adi ke viSaya meM upekSA vipazyanopekSA hai| chanda adhimokSa Adi yevApanaka dharmoM meM upekSAvRtti tatramadhyasthopekSA hai| tRtIya dhyAna meM agra sukha meM upekSA bhAva dhyAnopekSA hai| nIvaraNa, vitarka Adi viruddha dharmoM ke upazama ke prati bhI upekSA bhAva parizuddha yupekSA hai| ina upekSA ke prakAroM meM SaDaMgopekSA, brahmavihAropekSA, bodhyaMgopekSA, madhyasthopekSA, dhyAnopekSA aura parizuddha yupekSA arthAt eka hI haiM, mAtra avasthAoM kA bheda hai / saMskAropekSA aura vipazyanopekSA bhI aisI hI hai / yahA~ dhyAnopekSA adhika abhipreta hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa ***** caturtha dhyAna - dhyAtA kI caturtha avasthA meM tRtIya dhyAna bhI sadoSa dikhAI dene lagatA hai / isameM bhI pAMca prakAra se vazI kA abhyAsa kiyA jAtA hai / usa samaya sAdhaka vicAratA hai ki tRtIya dhyAna kA sukha sthUla hai, anya bhAga durbala hai aura caturtha dhyAna zAntidAyI hai, upekSA, vedanA tathA citta kI ekAgratA zAntikara hai| yaha vicAra kara sthUla aMgoM kA prahANa aura zAnta aMgoM kI prApti ke lie pRthvIkasiNa kA anucintana kara use Alambana banAkara manodvArAvarjana utpanna karatA hai / tatpazcAt usI Alambana meM cAra yA pAMca javana daur3ate haiM jinake anta meM eka rUpavacara caturtha dhyAna kA rahatA hai / caturtha dhyAna kI prApti ke pUrva hI kAyika sukha-du:kha naSTa ho jAtA hai, saumanasya- daurmanasya samApta ho jAtA hai / somanasya caturtha dhyAna ke upacAra ke kSaNa meM prahANa hotA hai aura duHkha daurmanasya, sukha prathama upacAra ke kSaNa meM / vividha AvajanoM meM prathama dhyAna ke upacAra meM zAnta huI duHkhendriyoM kI utpatti DAMsa, macchara Adi ke kATane se ho sakatI hai, para arpaNA se nahIM hotI / dvitIya dhyAna ke upacAra kSaNa meM yadyapi caitasika duHkha kA prahANa hotA hai tathApi vicAra aura vitarka ke kAraNa citta kA upaghAta ho sakatA hai, para arpaNA meM vitarka aura vicAra ke abhAva se usakI koI sambhAvanA nahIM rhtii| isI prakAra yadyapi tRtIya dhyAna ke upacAra kSaNa meM kAyika sukha kA nirodha hotA hai, tathApi sukha ke pratyaya rUpa prIti ke rahane se kAyika sukha kI utpatti sambhava hai / para arpaNA meM prIti ke atyanta niruddha ho jAne se usakI sambhAvanA nahIM raha jaatii| isI taraha caturtha dhyAna ke upacAra kSaNa meM arpaNA prApta upekSA ke abhAva tathA bhalIbhAMti caitasika sukha kA atikrama na hone se cetasika kI utpatti sambhava hai, para arpaNA meM usakI sambhAvanA nahIM rhtii| yaha caturtha dhyAna aduHkha aura asukha rUpa hai / upekSA bhI ise kahA jA sakatA hai / isI upekSA se smRti meM parizuddhi AtI hai / yadyapi prathama tInoM dhyAnoM meM yaha upekSA rahatI hai, para parizuddha avasthA meM nahIM rahatI / isa prakAra prathama dhyAna meM sukha paramparA kI dRSTi se vitarka, vicAra, prIti, sukha aura ekAgratA ye pA~coM aMga vidyamAna rahate haiM / dvitIya dhyAna meM vitarka aura vicAra samApta ho jAte haiN| tRtIya dhyAna meM prIti nahIM rahatI aura caturtha meM sukha kA abhAva hokara mAtra ekAgratA zeSa raha jAtI hai / bauddha sAhitya meM dhyAna ke bhedoM kI eka anya paramparA bhI prApta hotI hai| abhidharma ke anusAra dhyAna ke pAMca bheda hote haiM / usakA prathama bheda dhyAna ke catuSka bheda kI paramparA se pRthak nahIM hai / catuSka dhyAna paramparA kA dvitIya dhyAna paJcaka dhyAna paramparA meM dvitIya aura tRtIya bheda meM vibhakta ho jAtA hai| isI taraha catuSka dhyAna kA tRtIya aura caturtha dhyAna paJcaka dhyAna kA caturtha aura paJcama dhyAna hai / arUpAvacara dhyAna rUpAvacara dhyAna kI caturtha athavA paJcama dhyAna kI avasthA ke bAda yadyapi nirvANa kA sAkSAtkAra sambhava ho jAtA hai phira bhI sAdhaka nirvANa aura nirAkAra Alambana para dhyAna karatA hai / yahI arUpAvacara dhyAna hai| isakI cAra avasthAyeM hotI haiM / prathama avasthA meM sAdhaka ananta AkAza para vicAra karatA hai| dvitIya avasthA meM ananta AkAza kI sthUla pratIti hone lagatI hai aura vijJAna sUkSma lagane lagatA hai / ise arUpa dhyAna kI vijJAnAyatana nAmaka dvitIya avasthA kahate haiN| tRtIya avasthA meM AkiJcanyAyatana aura caturtha avasthA meM neva saJjAnAsaJjAyatana para dhyAna kiyA jAtA hai / sAdhaka yahA~ kramazaH pUrvatara Alambana ko sthUla aura pazcAttara Alambana ko sUkSma mAnatA calA jAtA hai / lokottara dhyAna uparyukta rUpa se rUpadhyAna aura arUpa dhyAna ke mAdhyama se sAdhaka parizuddha samAdhi ko prApta karatA hai / isake nirvANa rUpa phala ko lokottara dhyAna se upalabdha kiyA jAtA hai| isI sandarbha meM lokottara bhUmi athavA apariyAyanta kA kathana kiyA gayA hai / rUpAvacara aura arUpAvacara dhyAna meM saMyojana ke bIjoM kA sadbhAva saMbhAvita rahatA hai jinakA lokottara dhyAna meM prahANa kara diyA jAtA hai| satkAya dRSTi, vicikitsA, zIlavrata parAmarza, kAmacchanda, pratidya, rUparAga, arUparAga, mAna, auddhatya evaM avidyA ye dasa saMyojana haiM / yadyapi inakA prahANa nIvaraNa ke rUpa meM ho jAtA hai phira bhI jo bIja zeSa raha jAte haiM unakA vinAza lokottara dhyAna se ho jAtA hai| lokottara dhyAna meM hI kramazaH srotApatti, sakadAgAmi, anAgAmi aura arhat avasthA prApta hotI hai| lokottara bhUmi meM citta kI ATha avasthAoM meM se pratyeka avasthA meM sAdhaka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha sAdhanA-paddhati 426 pAMca prakAra ke rUpa dhyAna kA abhyAsa karatA hai / isa prakAra lokottara citta ke cAlIsa bheda ho jAte haiM / lokottara dhyAna hI parizuddha dhyAna kahA jAtA hai| vipassanA bhAvanA bauddha sAdhanA meM samAdhi bhAvanA (citta kI ekAgratA) aura vipassanA bhAvanA (antarjJAna) kA vizeSa mahattva hai / vipazyanA kA tAtparya hai vaha viziSTa jJAna aura darzana jinake dvArA dharmoM kI anityatA, duHkhatA aura anAtmatA pragaTa hotI hai / zamathayAna aura vipazyanAyAna kA sambandha do prakAra ke vyaktiyoM se hai-taNhAcarita aura didvicarita / taNhAcarita vAle sAdhaka zamathapUrvaka vipazyanA ke mAdhyama se arhat kI prApti karate haiM aura diTicarita vAle sAdhaka vipazyanA pUrvaka zamatha ke mAdhyama se arhat kI prApti karate haiN| yahAM zraddhA aura prajJA tatva kA mahatva hai| zraddhA tatva ke mAdhyama se samAdhi kI prApti hotI hai| aisA sAdhaka karmasthAna kA abhyAsa karate hue, RddhiyoM kI prAptipUrvaka vipazyanA mArga kI upalabdhi karatA hai aura prajJA prApti kara arhata banatA hai| tathA prajJApradhAna sAdhaka vipazyanA mArga kA abhyAsa karatA hai aura anta meM prajJA prApta kara arhadAvasthA prApta karatA hai| isase spaSTa hai ki vipazyanA kA sIdhA sambandha arhatprApti evaM nirvANa prApti se hai| samAdhi kA usase sIdhA sambandha nahIM / zamatha kA mArga laukika samAdhi kA mArga hai aura vipazyanA ko lokottara samAdhi kahate haiM / vipazyanA parama vizuddhi kI pratIkAtmaka avasthA hai / yaha vizuddhi sAta prakAra kI hai-zIla, citta, dRSTi, kAMkSAvitaraNa, mArgAmArgajJAna, pratipadAjJAna aura jnyaandrshn| ina vizuddhiyoM ke pAlane se kAya, mana va vicAroM kI pavitratA sahajatApUrvaka upalabdha ho jAtI hai / vipazyanA kA paripAka pUrNajJAna aura nirvANa kI prApti mAnA gayA hai| zarIra ke rahane para sopadhizeSa nirvANa aura zarIra ke naSTa ho jAne para nirupadhizeSa nirvANa kahA jAtA hai| abhijJAoM kI prApti bhI vipazyanA se hotI hai| mahAyAnI sAdhanA uparyukta sthaviravAdI sAdhanA ke kucha tattva vikasita hokara mahAyAnI sAdhanA ke rUpa meM sAmane Aye / I0pU0 lagabhaga tRtIya zatAbdI taka bauddha sAdhanA kA yaha rUpa nizcita ho pAyA / mahAyAnI sAdhanA ke pramukhataH tIna bheda haiMbodhicitta ke dvArA pAramitAoM kI prApti, dazabhUmiyA~ tathA trikAyavAda / bodhisattva kA prArambha bodhicitta se hotA hai| "maiM buddhatva prApta karUMgA aura saMsAra kA paritrANa kruuNgaa|" isa prakAra kA praNidhAna bodhicitta hai / yaha praNidhAna use acittatA (zUnyatAmayI dRSTi) athavA padArthacittatA (mahAkaruNA aura mahAprajJA) kI ora le jAtA hai / upAyakauzala, puNyasaMmAra aura jJAna saMsAra se isa dRSTi meM adhika vizuddhi AtI hai / pudgalanairAtmya aura dharmanairAtmya kI bhAvanA pAramitAoM kI sAdhanA se prApta hotI hai| dasa pAramitAoM kI sAdhanA ke sAtha daza bhUmiyoM kI vyavasthA kI gaI hai| ye dasa bhUmiyAM haiM-pramuditA, vimalA, prabhAkarI, acismatI, sudurjayA, abhimukhI, duraMgamA, acalA, sAdhumatI aura dharmamedhA / ina bhUmiyoM meM kramazaH dasa prakAra kI pAramitAyeM pUrNa hotI hai-dAna, zIla, kSAnti, vIrya, dhyAna, prajJA, upAyakauzala, praNidhAna, bala aura jJAna / pramuditA bhUmi meM sAdhaka ko parArtha vRtti se prasannatA hotI hai aura vaha dasa prakAra ke praNidhAna, niSThAyeM aura nipuNatAyeM ajita karatA hai| vimalA bhUmi meM sAdhaka RjutA, madulA, karmaNyatA, dama, zama, kalyANa, anAsakti, anapekSatA udAratA aura Azaya nAmaka dasa cittAzayoM ko pAtA hai| prabhAkarI bhUmi vividha RddhiyoM aura abhijJAoM kI utpAdikA hai| isameM cAra brahmavihAroM kA kSetra vistRta hotA hai / acismatI meM seMtIsa bodhipAkSika dharmoM kA paripAlana kiyA jAtA hai / sudurjayA bhUmi citta kI vizuddha sthiti kA nAma hai| isameM Arya satyoM kA bodha evaM mahAkaruNA tathA zUnyatAmayI dRSTi kA vikAsa hotA hai / yahA~ sAmanta aura maula donoM prakAra ke dhyAna pUrNa ho jAte haiN| abhimUkhI bhUmi meM sAdhaka dasa prakAra kI samatAyeM prApta karatA hai-animitta, alakSaNa, anutpAda, ajAta, vivikta,, Adivizudvi, nisprapaMca, anAvyUhAnivyUha, pratibimbanirmANa aura bhavAbhAvadrava ina samatAoM ko karane se pratItyasamutpAda spaSTa ho jAtA hai aura zUnyatA vimokSa sukha nAmaka samAdhi prApta ho jAtI hai| dUraMgamA bhUmi meM sAdhaka eka vizeSa sthiti taka pahu~ca jAtA hai jahAM usake samasta karma aparicita artha siddhi ke lie upAyakauzala kA upabhoga karate haiM / acalA bhUmi meM saMsArI prANiyoM ke duHkhoM kI parisamApti karane kA punaH praNidhAna kiyA jAtA hai / isa bhUmi MAR TIRITERAHIMIRE RAT kI yaha vizeSatA hai ki sAdhaka apanI bhUmi se cyuta nahIM hotA tathA dazabala aura cAra vaizAradyoM kI prApti karatA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 ********** zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa +441480 00 04 640 sAghumati bhUmi meM kuzala, akuzala tathA avyAkRta dharmoM kA sAkSAtkAra, cAra pratisaMvidoM kI prApti, dharmoM kI svalakSaNatA kA jJAna evaM aprameya buddhoM kI dezanA ko zravaNa karane kA avasara sAdhaka ko mila jAtA hai / antima bhUmi dharmamedhA hai / yahA~ taka pahu~cate-pahu~cate sAdhaka puNya aura jJAna saMsAra kI prApti, mahAkaruNA kI pUrNatA, sarvajJatA aura samAdhiyoM ko adhigata kara letA hai / isa sthiti meM prAdubhUti 'mahAratnarAja' nAmaka padma para bodhisatva AsIna hotA hai / vividha dizAoM aura kSetroM se samAgata bodhisatva usake parimaNDala meM baiTha jAte haiM / usake kAyoM se antima mahArazmiyoM se sAdhaka bodhisatva kA abhiSeka hotA hai / tadanantara vaha mahAjJAna se pUrNa hokara dharmacakravartI bana jAtA hai aura saMsAriyoM kA uddhAra karanA prArambha kara detA hai / ina bhUmiyoM ko jaina paribhASA meM guNasthAna kahA jA sakatA hai / mahAyAnI sAdhaka kA tRtIya rUpa hai trikAyavAda / buddhatva prApti ke bAda buddha aveNika Adi dharmoM se parimaNDita ho jAte haiM aura saMsAriyoM ke uddhAra kA kArya buddhakAya ke mAdhyama se prArambha kara dete haiM / buddhakAya acintA evaM zUnyatA rUpa dharmoM kA ekAkAra rUpa hai| kAyabheda se usake tIna bheda haiM- svabhAvakAya, saMyogakAya aura nirmANakAya / svabhAvakAya buddha kI vizuddhakAya kA paryAyArthaka hai| jJAna kI sattA ko svabhAvakAya se pRthak mAnakara kAya ke caturtha bheda kA bhI ullekha milatA hai| isa bheda ko jJAnadharmakAya bhI kahA gayA hai| isakA phala hai- mArgajJatA, sarvajJatA aura sarvAkArajJatA kI prApti / svabhAvakAya aura jJAnadharmakAya ke saMyukta rUpa ko hI dharmakAya kI saMjJA dI gaI hai / sambhogakAya ke mAdhyama se buddha vibhinna kSa etroM meM dezanA dete haiN| ataH unakI saMkhyA anantAnanta bhI ho sakatI hai| nirmANakAya ke dvArA ihaloka meM janma liyA jAtA hai / buddha ina trikAyoM dvArA paramArtha kArya karate haiM karoti yena citrANi hitAni jagataH samam / bhavAn so'nupicchannaH kAyormANi muneH // bauddha tAntrika sAdhanA tAntrika sAdhanA vyakti kI durbalatA kA pratIka hai| vaha apane ko jaba Izvara vizeSa se hIna samajhane lagatA hai| to vipattiyoM ko dUra karane ke lie usakI upAsanA karane lagatA hai / tantra kA janma yahIM hotA hai / usakI upAsanA kA sambandha karmoM kI nirjarA se hai / tantra prakriyA ke mukhya lakSaNa haiM-jJAna aura karma kA samuccaya, zakti kI upAsanA, pratIka prAcurya, gopanIyatA, alaukika siddhi camatkAra, guru kA mahattva, mudrA - maNDala yantra-mantra Adi kA prayoga, sAMsArika bhogoM kA sammAna evaM unakA AdhyAtmika upayoga / " sAdhAraNataH tAntrika sAdhanA ke bIja tripiTakakAlIna bauddhadharma meM milane lagate haiM para usakA vyavasthita rUpa IsA pUrva lagabhaga dvitIya zatAbdI se upalabdha hone lagatA hai / guhya samAja tantroM kA astitva isakA pramANa hai / sucandra, indrabhUti, rAhula, maitreyanAtha, nAgArjuna, Aryadeva Adi AcAryoM kI paramparA bauddha tAntrika sAdhanA se jur3I huI hai| zrIdhAnyakUTaparvata, zrIparvata, zrImalayaparvata Adi sthAna isI sAdhanA se sambaddha haiM / tantra sAdhanA kA pramukha lakSya hai devI zaktiyoM ko vaza meM karake buddhatva zakti vizeSa kI upAsanA kI jAtI hai aura use atyanta gopanIya rakhA jAtA hai| haiM / tAntrika sAdhanA ke anusAra duSkara aura tIvra tapa kI sAdhanA karane vAlA siddhi jo yatheSTakAmopabhogoM ke sAtha sAdhanA bhI kre| yahI usakA yoga hai / " sAdhanA kI kriyA, carcA, yoga aura anuttara yoga / kriyAtantra karma pradhAna sAdhanA hai| isameM dhAriNI tantroM kA samAveza ho jAtA hai | yahA~ bAhya zArIrika kriyAoM kA vizeSa mahattva hai / carcA tantra samAdhi se sambandhita hai / yoga-tantra meM mahAmudrA, dharmamudrA, samayamudrA, aura karmamudrA yoga adhika pracalita haiM / anuttara tantra vajrasatva samAdhi kA dUsarA nAma hai / sAdhanA kI dRSTi se isake do bheda hai aura patantra ina tantroM kI vidhiyoM meM pradhAna haiM-vizuddhayoga, carmayoga, mantrayoga aura saMsthAnayoga | inako vajrayoga bhI kahA jAtA hai / tibbata aura cIna meM pracalita bauddha sAdhanA prApti karanA / isameM prAyaH kisI isase alaukika siddhiyA~ prApta hotI nahIM pAtA / siddhi vahI pAtA hai dRSTi se tantroM ke cAra bheda haiM bauddha tAntrika sAdhanA bhArata ke bAhara adhika lokapriya huI / tibbata, cIna aura jApAna aise deza haiM jinameM mahAyAnI sAdhanA kA vikAsa adhika huA / tibbata meM IsA kI saptama zatAbdI meM samrAT sroGcana gampo ke rAjyakAla meM bauddhadharma kA praveza huA / sroGcana svayaM prathama dharmajJa aura tantrajJa the| unhIM ke kAla meM 'maNikAbuma' nAmaka tibbata sAdhanA kA grantha likhA gayA / tibbatI sAdhanA kI do praNAliyA~ haiM- pAramitAnaya aura tAntrikanaya / pAramitAnaya karuNA aura prajJA kA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha sAdhanA paddhati 431 . AdhAra hotA hai tathA tAntrikanaya meM mahAkaruNA kA hI AdhAra hotA hai| ina sAdhanAoM se tibbatI sAdhakoM kA mukhya uddezya vajrapada prApta karanA batAyA gayA hai / kucha aura bhI sAdhanAyeM haiM-mahAmudrAyoga, haThayoga, paJcAGgayoga, SaSThayoga, sahajayoga, utpatti-kramayoga, pratyAhArayoga Adi / lokezvara, akSomya, kAlacakra, lAmAI nalajora Adi nAma kI sAdhanAyeM bhI pracalita haiN| jApAna meM pracalita bauddha sAdhanA sAmAnyata: aisA pratIta hotA hai ki IsA kI saptama zatI meM hI bauddhadharma jApAna meM sambhavataH koriyA se pahuMcA / vahA~ samrATa zotoku ne use azoka ke samAna saMrakSaNa pradAna kiyaa| kAlAntara meM jApAna meM bauddhadharma kA paryApta vikAsa huA aura phalataH gyAraha sampradAya khar3e ho gye| kuza (abhidhArmika) aura jojitsu (abhidhArmika) theravAdAzrayI haiM tathA sanarAna (zUnyatAvAdI), hosso (AdarzavAdI), kegona (pratyeka buddhAnusArI), teNDaI (pratyekabuddhAnusArI) jhena (pratyekabuddhAnusArI), jor3o (sukhAvatIvyUhAnusArI), zizu (sukhAvatI vyUhAnusArI), aura nicidena (saddharmapuNDarIkAnusArI) (inameM zigona, jhena aura nicidena sampradAya sAdhanA kI dRSTi se vizeSa mahattvapUrNa haiN| ye sabhI sAdhanAyeM bhArata meM pracalita bauddha sAdhanA ke samAnAntara athavA kiJcit vikasita rUpAntara liye hue haiN| - jaina yoga sAdhanA jaina yoga sAdhanA kA prAcInatama rUpa pAli tripiTaka meM upalabdha hai| vahA~ ekAdhika bAra nigaNThoM kI tapasyA kA varNana kiyA gayA hai| vahI rUpa uttarakAlIna sAhitya meM vyavasthita huA hai / jainadharma meM yoga kI vyAkhyA Asrava aura saMvaratattva ke rUpa meM kI gaI hai| yaha samUce sAhitya ko dekhane se spaSTa ho jAtA hai / Azrava tattvAtmaka yoga saMsaraNa kI vRddhi karane vAlA hai aura saMvaratattvAtmaka yoga AdhyAtmika carama vizuddha avasthA ko prApta karane vAlA hai| isI ko kramazaH sAvadya aura niravadya yoga bhI kahA gayA hai / kundakundAcArya ne isI ko kramazaH azubha upayoga aura zuma upayoga kahA hai|" umAsvAmI ne isI kA samarthana kiyA hai / 20 zubhacandra ne dhyAna-sAdhanA ko yoga sAdhanA kahA hai / haribhadra ne yoga use kahA hai jo sAdhaka ko mukti kI ora pravRtta kre|22 hemacandra ne yoga ko jJAna-darzana-cAritra rUpa mAnA hai / 23 yoga ke sandarbha meM samAdhi, dhyAna, sAdhanA, vrata, bhAvanA Adi zabdoM kA prayoga huA hai| bauddha sAdhanA ke kSetra meM ina zabdoM ke atirikta 'padhAna' zabda kA bhI prayoga haA hai| ina sabhI zabdoM kI AdhAra bhUmi hai citta kI ekaagrtaa| isI ko jaina-bauddha sAhitya meM samAdhi se abhihita kiyA gayA hai| AcArya haribhadra ne yogadRSTi samuccaya meM tIna prakAra ke yogoM kA varNana kiyA hai1. icchA yoga-pramAda ke kAraNa yoga meM asAvadhAna ho jAnA, 2. zAstra yoga-yoga-prApti meM zAstra kA anusaraNa karanA, aura 3. sAmarthya yoga-zAstra yoga kI prApti ke bAda atmA kI vikasita zakti / yogaphala kI prApti ke pAMca sopAnoM kA bhI ullekha haribhadra ne kiyA hai1. vratAdi ke mAdhyama se karmoM para vijaya pAnA, 2. bhAvanA prApti 3. dhyAna prApti 4. samatA prApti, aura 5. sarvajJattva kI prApti yoga kA mukhya lakSya samyakdRSTi ko prApta karanA hai / isa dRSTi kA vikAsa yogadRSTi samuccaya meM ATha prakAra se prastuta kiyA gayA hai-mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA / ina ATha dRSTiyoM kI tulanA yogadarzana ke ATha aMgoM se kI jA sakatI hai-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi / ye dRSTiyAM kramazaH kheda, udvega, kSepa, utthAna, bhrAnti, abhyudaya, saMga evaM AsaMga se rahita haiM aura adveSa, jijJAsA, suzrUSA, zravaNa, bodha, mImAMsA, pratipatti va pravRtti sahagata haiN| Rddhi, siddhi Adi kI prApti yoga va samAdhi ke mAdhyama se hotI hai / upayukta ATha dRSTiyoM meM se prathama cAra dRSTiyAM mithyAtvI hone se avedyasaMvedya, asthira va sadoSa kahI gaI haiM aura zeSa cAra dRSTiyA~ vedyasaMvedya, sthira va nirdoSa mAnI gaI haiN| yaha samAdhi do prakAra kI hotI hai-sAla
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa bana aura nirAlaMbana / nirAlambana hI nirvikalpaka samAdhi hai / yahI zukladhyAna aura mokSa hai / bauddhadharma meM nirdiSTa cAra kiMvA pA~ca prakAra ke dhyAnoM kI tulanA yahA~ kI jA sakatI hai| dhyAna kA tAtparya hai-cittavRtti ko kendrita karanA / isakA zubha aura azubha donoM kAryoM meM upayoga hotA hai| Arta aura raudra dhyAna azuma aura aprazasta kAryoM kI prApti ke lie kiye jAte haiM aura dharmadhyAna tathA zukladhyAna zubha aura prazasta phala kI prApti meM kAraNa hote haiN| mana ko bahirAtmA se mor3akara antarAtmA aura paramAtmA kI ora le jAnA dharmadhyAna aura zukladhyAna kA kArya hai| somadeva ne aprazasta dhyAnoM ko laukika aura prazasta dhyAnoM ko lokottara kahA hai| 1-2: Arta aura raudra dhyAna apriya vastu ko dUra karane kA dhyAna, priya vastu ke viyukta hone para usakI punaH prApti kA dhyAna, vedanA ke kAraNa krandana Adi tathA viSaya sukhoM kI AkAMkSA ArtadhyAna ke mUla kAraNa haiM / hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha Adi ke saMrakSaNa ke kAraNa raudra dhyAna hotA hai / ye donoM dhyAna aprazasta haiM aura saMsAra ke kAraNa haiM / bhautika sAdhanoM kI prApti ke lie ina dhyAnoM meM kAyotsarga kiyA jAtA hai / mithyAtva, kaSAya, durAzaya Adi vikArajanya hone ke kAraNa ye dhyAna asamIcIna haiM / AkarSaNa, vazIkaraNa, stambhana, mohana, uccATana Adi aneka prakAra ke citra-vicitra kArya karane kI kSamatA sAdhakoM meM hotI hai / parantu aihika phala vAle ye dhyAna kumArga aura kudhyAna ke antargata Ate haiN| dhyAna kA mAhAtmya inase avazya pragaTa hotA hai / 25 3. dharmadhyAna . sAdhanA meM vizeSataH dharmadhyAna aura zukladhyAna Ate haiN| dharmadhyAna meM uttama kSamAdi daza dharmoM kA yathAvidhi dhyAna kiyA jAtA hai / vaha cAra prakAra kA hai-(1) AjJAvicaya, (2) apAyavicaya, (3) vipAkavicaya, aura (4) saMsthAnavicaya / vicaya kA artha hai viveka athavA vicAraNA / 1. AjJAvicaya-Apta ke vacanoM kA zraddhAna karake sUkSma cintanapUrvaka padArthoM kA nizcaya karanA-karAnA AjJAvicaya hai| isase vItarAgatA kI prApti hotI hai| 2. apAyavicaya-jinokta sanmArga ke apAya kA cintana karanA athavA kumArga meM jAne vAle ye prANI sanmArga kaise prApta kareMge, isa para vicAra karanA apAyavicaya hai| isase rAga-dvaSAdi kI vinivRtti hotI hai| 3. vipAkaviSaya-jJAnAvaraNAdi karmoM ke phalAnubhava kA cintana karanA vipAka vicaya hai| 4. saMsthAnavicaya-loka, nAr3I Adi ke svarUpa para vicAra karanA saMsthAnavicaya hai / yaha dharmadhyAna samyagdarzana pUrvaka hotA hai aura zukladhyAna ke pUrva hotA hai / AtmakalyANa ke kSetra meM isakA vizeSa mahattva hai / dharmadhyAna ke cAroM prakAra dhyeya ke viSaya haiM jina para citta ko ekAgra kiyA jAtA hai / 26 4. zukladhyAna jaise maila dUra ho jAne se vastra nirmala aura sapheda ho jAtA hai usI prakAra zukladhyAna meM AtmapariNati bilakula vizuddha aura nirmala ho jAtI hai| isake cAra bheda haiM-1. pRthaktvavitarka 2. ekatvavitarka, 3. sUkSmakiyA pratipAti, aura 4. vyuparatakriyAnivRti / zukladhyAna ko samajhane ke lie kucha pAribhASika zabdoM ko samajhanA Avazyaka hai| yahA~ 'vitaka' kA artha hai zra tajJAna / dravya athavA paryAya, zabda tathA mana, vacana, kAya ke parivartana ko 'vIcAra' kahate haiM / dravya ko chor3akara paryAya ko aura paryAya ko chor3akara dravya ko dhyAna kA viSaya banAnA 'arthasaMkrAnti' hai| kisI eka zra tavacana kA dhyAna karate-karate vacanAntara meM pahu~ca jAnA aura use chor3akara anya kA dhyAna karanA 'vyaJjanasaMkrAnti' hai / kAya yoga ko chor3akara manoyoga yA vacanayoga kA avalambana lenA tathA unheM chor3akara kAyayoga kA avalambana lenA 'yogasaMkrAnti' hai| nirjana pradeza meM cittavRtti ko sthirakara, zarIra kriyAoM kA nigrahakara, moha prakRtiyoM kA upazama yA kSaya karane vAlA dhyAna pRthaktvavitarkavIcAra dhyAna kahalAtA hai| isameM dhyAtA kSamAzIla ho, bAhya-Abhyantara dravya-paryAyoM kA dhyAna karatA huA vitarka kI sAmarthya se yukta hokara artha aura vyaJjana tathA mana-vacana-kAya kI pRthak-pRthak saMkrAMti karatA hai| karatA huAkRtvavitakavIcAta ko sthi
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha sAdhanA-paddhati 433 . mohanIya prakRtiyoM ko samUla naSTa kara zrata jJAnopayoga vAlA vaha sAdhaka jaba artha, vyaJjana aura yoga saMkrAnti ko rokakara kSINakaSAyI ho vaiDUrya maNi kI taraha nirlipta hokara dhyAna dhAraNa karatA hai taba use ekatvavitarka dhyAna kahate haiN| ekatvavitarka zukladhyAna se ghAtiyAkarma naSTa ho jAte haiM aura kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai| kevalajJAnI upadeza dete rahate haiM / jaba unakI Ayu antamuhUrta zeSa raha jAtI hai aura vedanIya, nAma aura gotrakarma kI bhI sthiti utanI hI rahatI hai, taba sabhI vacanayoga aura manoyoga tathA bAdara-kAya yoga ko chor3akara sUkSmayoga kA avalambana le sUkSmakriyApratipAti dhyAna Arambha karate haiM aura vaha zvAsocchvAsa Adi samasta kAya, vacana aura mana sambandhI vyApAroM kA nirodhakara 'nyUparatakriyAniti' dhyAna Arambha karatA hai tathA dhyAtA apanI dhyAnAgni se samasta malakalaMka rUpa karmabandhoM ko jalAkara nirmala aura kiTTa rahita suvarNa kI taraha paripUrNa svarUpa lAbha karake nirvANa ko prApta ho jAtA hai| pRthakatvavitarka aura ekatvavitarka zrutakevalI ke hote haiM tathA sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivRti dhyAna kevalI ke hote haiM / use 'zailezI avasthA' kahA jAtA hai / inameM yogoM kA pUrNataH nirodha ho jAne para Atmapradeza sthira ho jAte haiM / saccA yogI karmoM ke AvaraNa ko kSaNabhara meM dhuna DAlatA hai aura nirAkulatAmaya, sthira aura avinAzI parama sukha ko prApta karatA hai / dhyAna ke sandarbha meM dhyAtA, dhyeya aura dhyAna phala para bhI vicAra kiyA jAtA hai| dharmadhyAna aura zukladhyAna ke yogI ko 'dhyAtA' kahate haiM / yaha 'dhyAtA' prajJApAramitA, buddhibalayukta, jitendriya, sUtrArthAvalambI, dhIra, vIra, parISahajayI, virAgI, saMsAra se bhayabhIta aura ratnatrayadhArI hotA hai| saptatattva aura nava padArtha usake dhyeya rahate haiN| paMcaparameSThiyoM kA svarUpa, vizuddhAtmA kA svarUpa tathA ratnatraya va vairAgya kI bhAvanAeM bhI usake dhyeya ke viSaya haiM / una para cintana karatA huA dhyAtA dhyAna ke Alambana se paramapada rUpa dhyAna ke phala ko prApta kara letA hai / avyatha, asaMmoha, viveka aura vyutsarga ye cAra zukladhyAna ke lakSaNa haiM / kSAnti, yukti, mArdava aura Arjava ye cAra Alambana haiN| ___dhyAtA kA dhyeya ke sAtha saMyoga ho jAne ko hI 'yoga' kahate haiM / cittavRttiyoM ke nirodha se sAdhaka samAdhistha ho jAtA hai aura tadAkAramaya ho jAtA hai / jaina-bauddha yoga paramparA kI pUrvavatinI kiMvA samakAlavatinI vaidika yoga paramparA kA sUtrapAta RgvedakAla meM ho cukA thaa| agni, soma aura indra Adi devatAoM ke vividha rahasyAtmaka, varNanoM meM unheM kavi, RSi, Adi zabdoM se abhihita kiyA hai / upaniSat paramparA aura gItA meM to yoga ko pramukha sthAna diyA gayA hai| pataJjali ne inhIM AdhAroM para apanA 'yoga sUtra' racA hai / unake 'yogazcittavRtti nirodhaH' ko pratyakSa-apratyakSa rUpa meM sabhI paramparAoM ne svIkAra kiyA hai| unake aSTAga yoga kI tulanA hama jaina yoga sAdhanA se nimna prakAra prastuta kara sakate haiM. 1. yama-ise jainadharma meM mahAvrata kaha sakate haiN| 2. niyama-mUlaguNoM aura uttara guNoM kA pAlana karanA / 3. Asana-vibhinna prakAra ke tapa karanA yaha kAyakleza meM AtA hai| 4. prANAyAma-jainadharma meM mUlataH haThayoga ko koI sthAna nahIM, para uttarakAla meM usakA samAveza ho gayA / 5. prAtyAhAra-pratisaMlInatA-aprazasta se prazasta / 6. dhAraNA-padArtha-cintana / 7. dhyAna-uparyukta cAra prakAra ke dhyAna / 8. samAdhi-dharmadhyAna aura zukladhyAna / paravartI jaina sAhitya meM dhyAna kA eka anya vargIkaraNa bhI milatA hai / vaha cAra prakAra kA hai-piNDastha, pavastha, rUpasya, aura rUpAtIta ise hama tantra sAhitya se prabhAvita kaha sakate haiM / prathama dhyAnoM meM AtmA se bhinna paudgalika dravyoM kA avalaMbana liyA jAtA hai / isalie vaha sAlaMbana dhyAna hai / rUpAtIta dhyAna kA AlaMbana amUrta AtmA rahatA hai jisameM dhyAna, dhyAtA aura dhyeya eka ho jAte haiM / isI ko samarasatA kahA jAtA hai| prathama tInoM dhyAna sthUla aura savikalpaka hai tathA catutha dhyAna sUkSma aura nirvikalpaka hai| sthala se sUkSma aura savikalpaka se nirvikalpaka kI ora jAnA dhyAna kA kramika abhyAsa mAnA gayA hai| - jaina paramparA meM vidyAnuvAda pUrva kA ullekha milatA hai, jo adyAvadhi anupalabdha hai| para praznavyAkaraNAMga meM maMtravidyA aura vidyAtizayoM kA varNana upalabdha hotA hai / nirayAvalikA nAmaka upAMga meM zrI, hrI, dhRti, kIti, -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 434 zrI puSkaramuni abhinandana anya : paMcama khaNDa buddhi, lakSmI, ilA, surA, rasa aura gandha ina dasa deviyoM ke nAma milate hai| umAsvAti Adi AcAryoM ne bhI inameM se katipaya deviyoM kA nAmollekha kiyA hai| uttarakAla meM yakSa, yakSiNiyoM; zAsana devI-devatAoM tathA caityavRkSoM kI bhI kalpanA samAhita ho gii| itanA hI nahIM, dhAriNI, cAmuNDA, ghaTakarNA, karNa pizAcinI, bhairava, padmAvatI Adi jaisI vaidika-bauddha paramparAoM meM mAnya devI-devatAoM kI upAsanA se bhI jaina paramparA baca nahIM skii| AkAzagAminI jaisI vidyAoM kI bhI siddhi kI jAne lgii| pratiSThA, vidhi-vidhAna Adi granthoM ke atirikta nirvANakalikA, rahasyakalpadra ma, sUrimantrakalpa Adi zatAdhika choTe-moTe grantha bhI race gye| stotroM kI bhI eka lambI paramparA isI yantra-mantra paramparA se anusyUta hai| samUcI mAntrika paramparA ke samIkSaNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki bhikSu ko mUlataH mantrAdika tatvoM se dUra rahane kI vyavasthA thii| para uttarakAla meM prabhAvanA Adi kI dRSTi se jainetara paramparAoM kA anukaraNa kiyA gayA / isa anukaraNa kI eka vizeSatA dRSTavya hai ki jaina mantra paramparA ne kabhI anargala AcaraNa ko prazraya nahIM diyaa| laukikatA ko dhyAna meM rakhate hue bhI vaha vizuddha AdhyAtmikatA se dUra nahIM httii| isalie vaha vilupta aura pathabhraSTa bhI nahIM ho skii| jahA~ taka yoga kA prazna hai, hama kaha sakate haiM ki jainayoga jahA~ samApta hotA hai vaidika aura bauddha yoga vahA~ prArambha hotA hai / haThayoga kI paramparA se jainayoga kA koI mela nahIM khAtA, phira bhI laukika AsthA ko dhyAna meM rakhakara uttarakAlIna AcAryoM ne usake kucha rUpoM ko AdhyAtmikatA ke sAtha sambaddha kara diyaa| jainayoga ke kSetra meM yaha vikAsa AThavIM-navamI zatAbdI se prArambha ho jAtA hai aura bArahavIM zatAbdI taka yaha parivartana adhika lakSita hone lagatA hai / AcArya somadeva, hemacandra, zubhacandra Adi manISiyoM ne jainayoga ko vaidika aura bauddhayoga kI ora khIMca diyaa| dharmadhyAna ke antargata Ane vAle, AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna vicaya ke sthAna para piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAnoM kI parikalpanA kara dI gii| pAthibI, AgneyI, vAyavI aura mArutI dhAraNAoM ne jJAna, darzana, cAritra aura bhAvanA kA sthAna grahaNa kara liyaa| prANAyAma, kAla jJAna aura parakAyA praveza jaise tatvoM kA zubhacandra aura hemacandra ne khulakara apanA ullekha kiyA / somadeva isa prakAra ke dhyAna ko pahale hI laukika dhyAna kI saMjJA de cuke the| isalie camatkAra-pradarzana kI ora kucha muniyoM kA jhukAva bhI ho gyaa| yantra-mantra-tantra kI sAdhanA ne AdhyAtmika sAdhanA ko pIche kara diyaa| pratiSThA aura vidhAna ke kSetra meM bIsoM yantroM kI saMracanA kI gii| koSThaka Adi banAkara unameM vividha mantroM ko citrita kiyA jAne lgaa| prasiddha yantroM meM RSimaNDala, karmadahana, caubIsI maNDala, NamokAra, sarvatobhadra siddhacakra, zAnticakra Adi ar3atAlIsa yantroM kA nAma ullekhanIya hai / jaina-bauddha yoga sAdhanA kI tulanA bauddhadharma meM varNita upayukta dhyAna ke svarUpa para vicAra karane se yaha spaSTa hai ki bauddhadharma meM dhyAna ko mAtra nirvANa sAdhaka mAnA hai para jaina dharmokta dhyAna saMsAra aura nirvANa donoM ke sAdhaka haiM / jaina dharma ke prathama do dhyAna saMsAra ke parivardhaka haiM aura antima do dhyAna nirvANa ke sAdhaka haiN| dharmadhyAna zubhadhyAna hai aura zukladhyAna zuddhadhyAna hai / zukladhyAna kA pRthaktvavitarka dhyAna mana, vacana, kAya ina tIna yogoM ke dhArI AThaveM guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna taka ke jIvoM ke hotA hai| dvitIya ekatvavitarka dhyAna tInoM meM se kisI eka yoga ke dhArI bArahaveM guNasthAnavartI jIva ke hote haiM / tRtIya sUkSmakriyApratipAti dhyAna mAtra kAyayoga ke dhAraNa karane vAle terahaveM guNasthAna ke antima bhAga meM hotA hai aura caturtha vyuparatakriyAnivati dhyAna yoga rahita (ayogI) jIvoM ke caudahaveM guNasthAna meM hotA hai| tattvArtha sUtrakAra AcArya umAsvAti ne vitarka ko zru tajJAna kahA hai aura arthavyaJjana tathA yoga kA badalanA vicAra batAyA hai|" prathama pRthakatvavitarka zukladhyAna vitarka-vicAra yukta hotA hai aura dvitIya ekatvavitarka vicArarahita aura vitarkasahita maNi kI taraha acala hai| prathama zukladhyAna pratipAti aura apratipAtI, donoM hotA hai| bauddhadharma meM vitarka kI apekSA vicAra kA viSaya sUkSma mAnA gayA hai| usakI vRtti bhI zAnta mAnI gaI hai| prathama zukladhyAna meM vitarka aura vicAra, donoM kA dhyAna kiyA gayA hai| dvitIya zukladhyAna meM vicAra nahIM hai| bauddhadharma meM sabhI dhyAna pratipAti kahe gaye haiM jabaki jainadharma meM prathama dhyAna hI pratipAti aura apratipAtI, donoM haiN| ArtadhyAna aura raudradhyAna ke saMdarbha meM bauddhadharma meM spaSTa rUpa se kucha nahIM milatA para citta ke prakAroM meM hama usakA rUpa pA sakate haiM / sarAga, sadoSa sammoha Adi jo akuzala mUlaka citta haiM unase rAga-dveSAdi bhAvoM ko utpatti hotI hai / kAmacchaMda, vyApAda, styAnagRddhi, auddhatya-kaukRtya aura vicikitsA se pAMca nIvaraNa bhI utpanna hote haiM / aise hI saMyojana, kleza, mithyAtva Adi dharmoM ko prahAtavya mAnA gayA hai| maitrI, karuNA, pramoda aura mAdhyastha ye cAra bhAvanAyeM SANSAR 00
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha sAdhanA-paddhati 435 0 0 dharmadhyAna kI siddhi meM kAraNa hotI haiM / isI prakAra bauddhadharma meM nirdiSTa cAra brahmavihAragata bhAvanAyeM (maitrI, karuNA, muditA aura upekSA) rUpadhyAna kI prApti ke lie hotI haiM / bauddhadharma meM dhyAna aura samAdhi meM kiJcit bheda dikhAI detA hai| jaina sAdhanA ke aNuvrata aura mahAvratoM kI tulanA bauddha sAdhanA ke dasa zikSApadoM se tathA bAraha bhAvanAoM kI tulanA anityatA Adi bhAvoM se kI jA sakatI hai| jainadharma kA samyagdRSTi bauddhadharma ke srotApanna se milatA-julatA hai| isI taraha sagadAgAmI, anAgAmI aura arhat jainadharma ke lokAntikadeva, kSapakazreNI tathA arhantAvasthA se mela khAte hai / guNasthAnoM kI tulanA dasa prakAra kI bhUmiyoM se kI jA sakatI hai / isa prakAra jaina-bauddhadharma yoga-sAdhanA ke kSetra meM lagabhaga samAna rUpa se cintana karate haiM, para unake pAribhASika zabdoM meM kucha vaibhinnya hai| isa vaibhinnya ko abhI sUkSmatApUrvaka parakhA jAnA zeSa hai / yaha kAma eka lekha kA nahIM balki eka mahAprabandha kA viSaya hai| saMdarbha evaM sandarbha sthala 1 jJAnArNava; 32, 6; 2 tattvArtha sUtra, 7, 11 3 SaTprAmRta, 1, 4, 5 4 majjhima nikAya, sammAdiTTi suttanta, 1, 1, 6 theragAthA 6 dekhiye, lekhaka kA grantha bauddha saMskRti kA itihAsa, pR0 85-62 7 SaTprAmRta, 6,6, 8 visuddhimagga, 14; pR0 305 6 SaTprAmRta, 65 10 uttarAdhyayana, 28.30 piyo guru bhAvanIyo vattA ca vcnkkhmo| gaMbhIraJca kathaMkattA no car3hAne niyojaye / / -milindapaha, 3-12 12 samantapAsAdikA, pR0 145-6 13 dhammasaMgaNi, pR010 14 vizuddhimaggo 15 visuddhimagga, dIghanikAya, 1, pR0 65-6 16 bauddha dharma darzana, pR0, 74, vizuddhi magga (hindI) bhAga 1, pR0 146 18 bauddhadharma ke vikAsa kA itihAsa, pR. 457. 18 guhya samAja, pR. 27 16 pravacanasAra, 1.11-12, 2.64; 3.45 ; niyamasAra, 137-136. 20 kAyavAimanaH karmayogaH, sa AzravaH, zubhaH puNyasya, azubhaH pApasya / -tattvArthasUtra, 6.1-4. 21 jJAnArNava 22 jogavihANavIsiyA, gAthA 1, 23 yogazAstra, prakAza 1, zloka 15 24 upAsakAdhyayana, 708 25 jJAnArNava, 40-4 26 upAsakAdhyayana, 651-658 27 yogasAra prAbhRta, 6.6-11,1. 56 28 AdipurANa, 21.86-88 26 jJAnArNava; 37; yogazAstra, 10-5 30 maMtamUlaM vivihaM vecitaM vamaNa-videyaNa dhUmaNettasisANaM / Aure saraNaM tigacchiyaM ca taM parinnAya parivae je sa bhikkhU / -uttarajjhayaNa 15.8 31 bitarkaH zrutam, vIcAro'rthavyaMjanayogasaMkrAnti: -tattvArtha sUtra, 6.43-44,