Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jainayoga meM anuprekSA' samaNI niyojikA maMgalaprajJA.... yaha saMsAra zabda evaM arthamaya hai| zabda artha ke bodhaka sAhitya meM anuprekSA/bhAvanA ke siddhAnta kA mahattvapUrNa evaM vizada hote haiN| artha vyaMgya evaM zabda vyaMjaka hotA hai| sAdhanA ke kSetra meM vivaraNa prApta hai| mokSamArga meM vairAgya kI abhivRddhi ke lie zabda evaM artha donoM kA hI upayoga hotA hai| sAdhaka zabda ke bAraha anuprekSAoM kA varNana prasiddha hai| inheM bAraha vairAgyamAdhyama se artha taka pahu~catA hai tathA aMtataH artha ke sAtha bhAvanA bhI kahate haiN| inake anuciMtana se vyakti bhogoM se nirviNNa usakA tAdAtmya sthApita hotA hai| artha se tAdAtmya sthApita hokara sAmya-bhAva meM sthita ho sakatA hai| hone se dhyeya, dhyAna evaM dhyAtA kA vaividhya samApta hokara unameM dhyAna kI parisampannatA ke pazcAt mana kI mUrchA ko ekatva ho jAtA hai| usa ekatva kI anubhUti meM yoga paripUrNatA toDane vAle viSayoM kA anaciMtana karanA anaprekSA hai| 4 ana evaM ko prApta hotA hai| isa ekatva kI avasthA meM citravRttiyoM kA pra upasarga sahita IkS dhAtu ke yoga se anuprekSA zabda niSpanna huA - sarvathA nirodha ho jAtA hai| pAtaJjala yogadarzana ke anusAra hai. jisakA zAbdika artha hai - panaH panaH cintana krnaa| vicAra yaha nirodha hI yoga hai| pUrNa samAdhi kI avasthA hai| krnaa| prAkRta meM anuprekSA ke lie aNuppehA, aNupehA, aNuvekkhA, jaina darzana meM yoga zabda kA artha hai - prvRtti| mana, vacana aNuvehA, aNuppekkhA Adi zabdoM kA prayoga huA hai| ina evaM kAyA kI pravRtti ko yoga kahA gayA hai| jainatattvamImAMsA sabakA saMskRta rUpAntaraNa anuprekSA hai| AcArya pUjyapAda ne meM zubhayoga, azubhayoga Adi zabda pracalita haiM kintu prastuta zarIra Adi ke svabhAva ke anuciMtana ko anuprekSA kahA hai| prasaMga meM jainayoga zabda kA prayoga isa pravRttyAtmaka yoga ke lie svAmI kumAra ke abhimatAnusAra sutattva kA anuciMtana anuprekSA nahIM huA hai| yahA~ yoga zabda jainasAdhanApaddhati ke artha meM prayukta hai| anitya, azaraNa Adi svarUpa kA bAra-bAra cintnhai| Agama-uttaravartI jaina-sAhitya meM yoga kA tattvamImAMsIya artha smaraNa karanA anuprekSA hai| anuprekSA tattva ciMtanAtmaka hai| dhyAna pravRtyAtmakatA to svIkRta rahA hI sAtha meM sAdhanA ke artha meM bhI meM jo anubhava kiyA hai, usake pariNAmoM para vicAra karanA anuprekSA isakA prayoga hone lgaa| jaina AcAryoM ne sAdhanAparaka graMthoM ke nAma hai| yogazAstra Adi rakhe evaM yoga kA sAdhanAtmaka nAma sarvamAnya ho adhyAtma ke kSetra meM anapekSA kA mahatvaparNa sthAna hai| gyaa| anuprekSA ke vividha prayogoM se vyakti kI bahirmukhI cetanA AtmA kA siddhAnta sthira huA taba Atma-vikAsa ke aMtarmukhI bana jAtI hai| cetanA kI aMtarmukhatA hI adhyAtma hai| sAdhanoM kA anveSaNa kiyA gyaa| AtmavikAsa ke una sAdhanoM jIvana kA abhISTa lakSya hai| anuprekSA ke mahattva ko prakaTa karate ko eka zabda meM mokSamArga yA yoga kahA gayA hai| vastuta: jaina hue AcArya kundakunda ne kahA hai ki - jitane bhI bhUtakAla meM sAdhanApaddhati kA nAma mokSamArga hai| AcArya haribhadra ne kahA - zreSTha puruSa siddha hue haiM evaM bhaviSya meM hoMge, vaha bhAvanA kA hI "mokkheNa joyaNAo jogo savvo vi dhammavAvAro"3 vaha sArA mahattva hai| AcArya padmanandi bAraha anuprekSA ke anuciMtana kI dhArmika vyApAra yoga hai, jo vyakti ko mukti se jor3atA hai| yoga preraNA dete hue kahate haiM ki bAraha bhAvanA mahAn puruSoM ke dvArA yA mokSamArga kevala pAralaukika hI nahIM hai kintu vartamAna jIvana meM sadA hI anuprekSaNIya hai| unakI anuciMtanA karmakSaya kA kAraNa bhI jitanI zAMti, jitanA caitanya sphurita hotA hai, vaha saba mokSa hai| hai| zubhacandrAcArya kahate haiM ki bhAvanA ke abhyAsa se kaSAyAgni zAMti evaM caitanya kI spharaNA ke lie jaina-sAhitya meM zAMta, rAga naSTa evaM aMdhakAra vilIna ho jAtA hai tathA puruSa ke zAta, rAga naSTa eva adhakAra vila aneka upAyoM kA nirdeza hai| una upAyoM meM eka mahattvaparNa upAya hRdaya meM jJAna rUpI dIpaka udbhAsita ho jAtA hai| tattvArthasatra. hai - anprekssaa| jaina-Agama. tattvamImAMsIya evaM sAdhanAparaka kArtikeyAnuprekSA Adi graMthoM meM anuprekSA ko saMvara dharma kA vizeSa anddodiodododotdodcordirdwordworidwara-[32daridwaridwardroidswiriraroraniraordinarorand
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndra sUri smArakagrantha jaina-sAdhanA evaM AcAra hetu mAnA gayA hai / 19 Agama meM eka sAtha bAraha anuprekSA kA ullekha nahIM hai kintu uttarapUrvI sAhitya meM unakA eka sAtha varNana hai / vArasa - aNuvekkhA, kArtikeyAnuprekSA, zAnta-sudhArasa - bhAvanA Adi graMthoM kA nirmANa to mukhya rUpa se ina anuprekSAoM ke lie hI huA hai| tattvArthasUtra Adi meM bhI inakA paryApta vivecana upalabdha hai| zAnta-sudhArasa Adi kucha graMthoM meM ina bAraha bhAvanAoM ke sAtha maitrI Adi cAra bhAvanAoM ko jor3akara solaha bhAvanAoM kA vivecana kiyA gayA hai| jaina sAhitya meM bAraha bhAvanAoM kA ullekha bahulatA se prApta hai / anitya Adi anuprekSA ke pRthakpRthak prayojana kA bhI vahA~ para ullekha hai / Asakti - vilaya ke lie anitya anuprekSA, dharma-niSThA ke vikAsa ke lie azaraNa anuprekSA, saMsAra se udvega-prApti hetu saMsAra-bhAvanA evaM svajanamoha tyAga ke lie ekatva anuprekSA kA abhyAsa kiyA jAtA hai| isI prakAra anya anuprekSAoM kA viziSTa prayojana hai| uttarAdhyayana sUtra meM anuprekSA ke pariNAmoM kA bahuta suMdara varNana upalabdha hai| anuprekSA se jIva kyA prApta karatA hai, gautama ke isa prazna ke samAdhAna meM bhagavAna mahAvIra ne anuprekSA ke lAbha haiM / vahA~ para anuprekSA ke chaha viziSTa pariNAmoM kA ullekha A hai - (1) karma ke gAr3ha baMdhana kA zithilIkaraNa / (2) dIrghakAlIna karmasthiti kA alpIkaraNa / (3) tIvra karmavipAka kA maMdIkaraNa / (4) pradeza - parimANa kA alpIkaraNa / (5) asAtA vedanIya karma ke upacaya kA abhaav| (6) saMsAra kA alpIkaraNa / 13 anuprekSA cintanAtmaka hone se jJAnAtmaka hai| dhyAnAtmaka nahIM hai / anitya Adi viSayoM ke cintana meM jaba citta lagA rahatA hai, taba vaha anuprekSA aura jaba citta una viSayoM meM ekAgra ho jAtA hai, taba vaha dharmyadhyAna kahalAtA hai / 14 dhyAnazataka meM sthira adhyavasAya ko dhyAna evaM asthira adhyavasAya ko citta kahA gayA hai| aura vaha citta bhAvanA, anuprekSA athavA ciMtanAtmaka rUpa hotA hai / 15 svAdhyAya ke pA~ca bhedoM meM anuprekSA bhI eka hai| sUtra ke artha kI vismRti na ho isalie artha kA bAra-bAra cintana kiyA jAtA hai| artha kA bAra-bAra cintana hI anuprekSA hai / 7 anuprekSA meM mAnasika parAvartana hotA hai, vAcika nahIM hotA / dharmya - dhyAna evaM zukladhyAna kI bhI cAra-cAra anuprekSA btaaii| gaI hai|9 svAdhyAyagata anuprekSA, dhyAnagata anuprekSA evaM bAraha anuprekSA meM anuprekSA zabda kA prayoga huA hai, kintu saMdarbha ke anukUla unake tAtparyArtha meM kathaMcit bhinnatA hai / prAcIna graMthoM meM anuprekSA kA tattva-ciMtanAtmaka rUpa upalabdha hai| yadyapi dharmya evaM zukla dhyAna kI anuprekSAoM kA bhI ullekha hai kiMtu unakA bhI ciMtanAtmaka rUpa hI upalabdha hai| prekSAdhyAna ke prayogoM meM anuprekSA ke ciMtanAtmaka svarUpa ke sAtha hI usake dhyeya ke sAtha tAdAtmya ke rUpa ko bhI svIkAra kiyA gayA hai| anuprekSA kA prayoga sujhAva-paddhati kA prayoga hai| Adhunika vijJAna kI bhASA meM ise sajesTolaoNjI kahA jA sakatA hai| svabhAvaparivartana kA anuprekSA amogha upAya hai| anuprekSA ke dvArA jaTilatama AdatoM ko badalA jA sakatA hai| prekSA-dhyAna meM svabhAva parivartana siddhAnta ke AdhAra para aneka anuprekSAoM kA nirmANa kiyA gayA hai evaM unake prayogoM se vAJchita pariNAma bhI prApta hue haiN| svabhAva - parivartana ke lie pratipakSa bhAvanA kA prayoga bahuta lAbhadAyI hai / pratipakSa kI anuprekSA se svabhAva, vyavahAra aura AcaraNa ko badalA jA sakatA hai| moha karma ke vipAka para pratipakSa bhAvanA kA nizcita prabhAva hotA hai / dazavaikAlika meM isakA spaSTa nirdeza prApta hai / upazama kI bhAvanA se krodha mRdutA se abhimAna, RjutA se mAyA aura saMtoSa se lobha ke bhAvoM ko badalA jA sakatA hai| AcArAMgasUtra meM bhI aise nirdeza prApta haiM / jo puruSa alobha se lobha ko parAjita kara detA hai, vaha prApta kAmoM meM nimagna nahIM hotA" / adhyAtma ke kSetra meM pratipakSa bhAvanA kA siddhAnta anubhava kI bhUmikA meM sammata hai| jaina- manovijJAna ke anusAra maulika manovRttiyA~ cAra haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / yaha mohanIya karma kI audayika avasthA hai| pratyeka prANI meM jaise mohanIya karma kA audayika bhAva hotA hai vaise hI kSAyopazamika bhAva bhI hotA hai / pratipakSa kI bhAvanA ke dvArA audayika bhAvoM ko niSkriya para kSAyopazamika bhAva ko sakriya kara diyA jAtA hai| maharSi buo Brimbil 3 3 thoramonovid For Private Personal Use Only *
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUrismArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra pataJjali ne bhI pratipakSa bhAvanA ke siddhAnta ko mAnya kiyA hai| bauddha-sAhitya meM anupazyanA zabda kA prayoga huA hai jo unakA abhimata hai ki avidyA Adi kleza pratipakSa bhAvanA se anuprekSA ke artha ko hI abhivyakta karatA hai| abhidhammattha upahata hokara tanu ho jAte hai| kleza pratiprasava (pratipakSa) ke saMgaho meM anityAnupazyanA, duHkhAnupazyanA, anAtmAnupazyanA, dvArA heya hai3| anuprekSA ke prayoga klezoM ko tanu karate haiN| animittAnupazyanA Adi kA ullekha prApta hai| vizuddhimagga meM anuprekSA saMkalpazakti prayoga hai| anuprekSA ke prayoga se / dhyAna ke viSayoM (karma-sthAna) ke ullekha ke samaya dasa prakAra saMkalpazakti ko bar3hAyA jA sakatA hai| vyakti jaisA saMkalpa kA anupAta kI anusmRtiyoM evaM cAra brahmavihAra kA varNana kiyA hai| unase karatA hai, jina bhAvoM meM AviSTa hotA hai tadanurUpa usakA pariNAma anuprekSA kI AMzika tulanA ho sakatA hai| maraNa-smRti karmasthAna honA lagatA hai| jaM jaM bhAvaM Avisai taMtaM bhAvaM prinnmi| meM zava ko dekhakara maraNa kI bhAvanA para citta ko lagAyA jAtA saMkalpazakti ke dvArA mAnasika citra kA nirmANa ho gayA to usa hai jisase citta meM jagat kI anityatA kA bhAva utpanna hotA hai| ghaTanA ko ghaTita honA hI hogaa| saMkalya vastu ke sAtha tAdAtmya kAyagatAnusmRti azaucabhAvanA ke sadRza hai| maitrI, karuNA, muditA ho jAne se pAnI bhI amRtavat viSApahAraka bana jAtA hai| AcArya evaM upekSA ko bauddha-darzana meM brahmavihAra kahA gayA hai| ye maitrI siddhasena ne kalyANamaMdira meM isa tathya ko spaSTa rUpa se abhivyakta Adi hI jaina-sAhitya meM maitrI, karuNA Adi bhAvanA ke rUpa meM kiyA hai5| tattvAnuzAsana meM kahA gayA hai ki vyakti jisa vastu vikhyAta haiN| Adhunika cikitsA ke kSetra meM bhI anuprekSA kA kA anuciMtana karatA hai vaha tat sadRza guNoM ko prApta kara letA bahuta prayoga ho rahA hai| mAnasika saMtulana banAye rakhane ke lie hai| paramAtmasvarUpa ko dhyAnAviSTa karane se paramAtmA, garur3arUpa bhI yaha bahuta mahattvapUrNa prakriyA hai| "mAinDa sTora" nAmaka ko dhyAnAviSTa karane se garur3a evaM kAmadeva ke svarUpa ko dhyAnAviSTa prasiddha pustaka ke lekhaka Jack Black ne mAnasika saMtulana evaM karane se kAmadeva bana jAtA hai26| pAtaJjala yoga-darzana meM bhI mAnasika phiTanesa ke progrAma meM isa paddhati kA bahuta prayoga yahI nirdeza prApta hai| hastibala meM saMyama karane para hasti sadRza kiyA hai, unakI pUrI pustaka hI isa paddhati para mahattvapUrNa prakAza bala ho jAtA hai| garur3a evaM vAyu Adi para saMyama karane para dhyAtA DAlatI hai| tatsadRza bana jAtA hai| dhyAna ke dvArA jJAta saccAiyoM kI vyAvahArika pariNati anuprekSA dhyAna kI pRSThabhUmi kA nirmANa kara detI hai| anaprekSA anuprekSA ke prayoga se sahajatA se ho jAtI hai| anuprekSA. kA Alambana prApta ho jAne para dhyAtA dhyAna meM satata gatizIla saMkalpazakti, svabhAva-parivartana, Adata-parivartana evaM vyaktitva banA rahatA hai| anuprekSA bhAvanA Atma-sammohana kI prakriyA hai| nirmANa kA mahattvapUrNa upakrama hai| cikitsA ke kSetra meM isakA aham kI bhAvanA karane vAle meM arhat hone kI prakriyA zurU ho bahumUlya yogada bahumUlya yogadAna ho sakatA hai| anuprekSA ke mAdhyama se Adhi, jAtI hai| dhyeya ke sAtha tanmayatA hone se hI tadguNatA prApta hotI vyAdhi evaM upAdhi kI cikitsA ho sakatI hai| prekSA-dhyAna ke hai| isalie AcArAMga meM kahA gayA hai ki sAdhaka dhyeya ke prati ziviroM meM vibhinna uddezyoM se anuprekSoM ke prayoga karavAye jAte haiN| dRSTi niyojita kare, tanmaya bane, dhyeya ko pramukha banAye, usakI unakA lAbha bhI saikar3oM-saikar3oM vyaktiyoM ne prApta kiyA hai ataH smRti meM upasthita rahe, usameM dattacitta rhe| Aja apekSA isI bAta kI hai ki anuprekSA ke bahu-AyAmI svarUpa ko hRdayaMgama karake sva-para kalyANa ke kAryakrama meM use bauddha evaM pAtaJjala sAdhanA paddhati meM bhI bhAvanAoM kA niyojita kiyA jaaye| prayoga hotA hai| pAtaJjala yoga sUtra meM anitya, azaraNa Adi bhAvanAoM kA to ullekha prApta nahIM hai, kintu maitrI, karuNA evaM sandarbha-sthala muditA inakA ullekha kiyA hai| upekSA ko inhoMne bhAvanA nahIM. 1. yogazcittavRttinirodhaH, pA.yo.sU. 1/2 mAnA hai, unakA abhimata hai ki pApiyoM meM upekSA karanA bhAvanA 2. kAya-vAGa-mano-vyApAro yogaH, jai.si.dIpikA 4/25 nahIM hai ata: usameM samAdhi nahIM hotI hai| 3. yogaviMzikA, zlo. 1 ariwarowaridwardrobadridrioridoranirmiridroM34HAdmiridirodusaroranbrdusroriandramodridorroramar
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra - 4. amUrttaciMtana, pR. 1 gA. 2 5. zarIrAdInAM svabhAvAnuciMtanamanuprekSA / sarvArthasiddhi 9/2 16. ThANaM 5/220 6. sutattaciMtA aNuppehA / kArtikeyAnuprekSA zlo. 97 17.sUtravadarthe'pi saMbhavati vismaramataH so'pi paribhAvanIya 7. anu punaH punaH prekSaNaM ciMtanaM smaraNanityAdisvarUpANAmityanuprekSA ityanuprekSA / uttarA zA. vR., pR. 584 / kArtikaya, pR.1 18. aNuppehA nAma jo maNasA pariyaTTei No vAyAe / dazavai. ji. 8. kiM palaviyeNa bahuNA je siddhA NaravarA gaye kaale| sijjhihahi . cUrNi, pR. 29 je vi bhaviyA tajjANaha tssmaahppN|| vArasa aNuvekkhA, 19. ThANaM 4/68,72 gA. 90 20. uvasameNa haNe kohaM mANaM maddavayA sinne| 9. dvAdazApi sadA cintyA anuprekSA mahAtmamiH / mAyaM cajjavabhAveNa lohaM saMtosao jiNe / dazavai 8/38 tad bhAvanA bhavatyeva karmaNAM kSayakAraNam / / padA. 21.lobhaM alobhaM durgachamANe, laddhe kAme nAbhigAhai / AcArAMga paMcaviMzatikA, zlo. 42 2/36 10. vidhyAti kaSAyAgni vigalita rAgo vilIyate dhvAntam / / 22. pratipakSabhAvanopahatAH klezAstanavo bhavanti / pAta. yo. unmiSati bodhadIpo hRdi puMsAM bhAvanAbhyasAt / / jJAnArNava, sU. 2/10 yA. a. 192 24. jaM jaM bhAvaM Avisai...... 11. (ka) sa guptisamitidharmAnuprekSApariSahajayacaritraiH tattvArthasUtra 25. kalyANamaMdira, zlo. 17 9/2 26. yadA dhyAna-balAd dhyAtA zUnyIkRtya svavigraham / (kha) guttI samidI dhammo dhyeyasvarUpaviSTatvAttAdRka sampadyate svym|| aNuvekkhA...........saMvarahedUviseseNA / kArtikeyAnuprekSA 96 tadA tathA vidhdhyaansNvittidhvstklpnH| 12. (ka) saMgavijayaNimittamaNiccatANuppehaM Arabhate / sa eva paramAtmA syAdvainateyazca mnmthH|| (kha) dhamme thiratANimittaM asaraNataM ciMtayati / tattvAnuzAsana, zloka 135-36 (ga) saMsAruvvegakaraNaM saMsArANappehA / 27. baleSu hastibalAdIni / pAta yo. sU. 3/24 (gha) saMbaMdhisaMgavijatAyaegattamaNupeheti / dazavai. aga. cUrNi. 28. taddiTThIe tammuttIe tappurakkAre tassaNNI tannivesaNe / AcArAMga pR. 18 5/110 13. uttarAdhyayana 29/23 29. maitrIkarUNAmuditeti tistro bhAvanAH pA.yo.sU.yA. 3/23 14. tattvArtharAjavArtika 9/36/13 30. abhidhammattha saMgaho, 9 vAM adhyAya / . 15.jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM / 31. vizuddhibhagga, pariccheda 7-8 pR. 133-200 / taM hojja bhAvaNA vA aNupehA vA ahava ciNtaa|| dhyAna zataka, aniromciaomdwonowindiwordhworiwomdiwordroivdeioridhion 356dminironirdomowordwonowindinioritbrowordGOMGrowd