Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyAoM meM zodhake kSitija rasAyana aura bhautikI nandalAla jaina, mahilA mahAvidyAlaya, rIvA, (ma0 pra0) rasAyana-vijJAna ___ rasAyanake antargata jar3a aura jIva jagatake vibhinna padArthoM aura unake guNadharmake viSayameM varNana kiyA jAtA hai| vibhinna samayameM likhe gaye jaina Agamika evaM vyAkhyAgranthoMmeM rasAyanase sambandhita aneka prakaraNa sphuTa rUpase pAye jAte haiN| inake viSayameM lekhakoMne zodha lekha aura samIkSA lekha tathA pustikAyeM likhI haiN| inameMse kunda-kunda, umAsvAti, bhagavatI, anuyogadvAra, prajJApanA Adi granthoM aura unakI TIkAoMmeM varNita rAsAyanika tathyoMkA saMkalana, samIkSaNa evaM tulanAtmaka nirUpaNa kiyA gayA hai| inakA mukhya viSaya dravya aura padArthakI parimANa, bheda-prabheda, paramANuvAda aura bandhaprakriyA hai / eka ora zAstrI, nyAyAcArya aura mehatAke samAna zAstrIya vidvAnoMne apane vivaraNoMmeM zAstrIya tathyoMkA saMkalana kiyA hai, vahIM dUsarI ora sikadarane apane zodha grantha tathA zodha lekhameM vividha bhAratIya darzanoMke paripekSyameM jaina padArthavAda tathA paramANavAdakA vivecana kiyA hai| yadyapi dravya aura padArthakI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka parimANameM vibhinna lekhakoMke vivaraNa samAna hai, phira bhI jainane dravyake sAmAnya aura vizeSa guNoMke AlApaddhatike vivaraNakI ora dhyAna AkRSTa karate hue batAyA hai ki yaha paribhASA adhika vyApaka aura samIcIna lagatI hai| bATiyAne padArtha paribhASAke atirikta jainAgama vaNita paramANu aura pudgalake samasta guNoMkA saMkalana kara navIna zodhakoMke lie uttama kArya kiyA hai| javerI aura jainane Agamika paramANu aura Adhunika paramANukI tulanAtmaka samIkSA prastuta karate hue batAyA hai ki jainAgama varNita paramANuke guNa Adhunika paramANukI tulanAmeM paramANu ghaTakoMke lie adhika sArthaka pratIta hote haiM / isIliye unhoMne vaijJAnika mUlabhUta kaNoMko jainAgamI paramANu ke samakakSa pradarzita karanekA yatna kiyA hai| munizrI nagarAja bhI isI pakSake pratIta hote haiM / isake viparIta jaina' aura siMhane isa paramANuvAdakI sUkSmatAse parIkSA kara yaha pradarzita kiyA hai ki Agamokta paramANu vartamAna paramANuke samakakSa hI mAnA jAnA cAhiye / ilekTrAna, proTAna yA kvArkakaNoMko Agamokta paramANuke samakakSa mAnane para nimna guNoMkI sahI vyAkhyA nahIM kI jA sakatI : (1) ilekTrAna Adi mUlakaNoMko UrjAmaya pudgala mAnane para bhI cU~ki UrjA bhI kaNa-maya hotI hai, Thosa aura eka pradezI hotI hai, ataH usameM saMkoca-vistArake guNoMkI vyAkhyA nahI kI jA sktii| ye guNa khokhale paramANuoMmeM hI pAye jA sakate haiM / (2) sAmAnyataH Adhunika aneka mUlakaNoMko samyak paribhASita kara liyA gayA hai| isase patA calatA hai ki mUlakaNoMke guNa (Aveza, dravyamAna Adi) bhinna-bhinna hote haiN| yahI nahIM, nyUTAna, kvArka Adi kaNa ilekTrAnakI tulanAmeM 700-2000 gune bhArI hote haiN| isa prakAra Agamokta paMcaguNI - 459 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ (catusparzI) yA saptaguNI (aSTasparzI) paNaoMkI samAnatA aura anaMtatAkA sahI vyAkhyAna nahIM hotA / yadi Agamokta paramANuoMko ilekTrAna, pojiTrAnake samakakSa bhI mAnA jAya, to bhI proTAna yA nyaTrAnake nirmANako eka tIsare para paryApta bhArI mUlakaNI paramANuko mAne binA nahIM samajhAyA jA sktaa| i prakAra Agamokta paramANa zabdase kamase kama tIna vibhinna prakArake kaNoMkA bodha hotA hai jo eka dUsarese bhinna hote haiM / tIna kaNa paramANuoMkI jAtigata anantatAko siddha nahIM karate / (3) tattvArthasUtrameM paramANuoMkI baMdhaprakriyAke tIna mukhya sUtra diye haiN| jaina ne apanI vyAkhyAmeM batAyA hai ki Agamokta paramANuoMko yadi ilekTrAna Adike samakakSa mAnA jAtA hai, to unakI sahI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| phira bhI, ve paramANakI avibhAgitAko mUla mAnate haye isa samarUpatA para hI bala dete haiN| isake viparyAsameM, yadi Agamokta paramANuko vartamAna paramANuke samakakSa mAnA jAya, to yaha prakriyA sahajameM samajhI jA sakatI hai| isake unhoMne aneka udAharaNa diye haiN| ____ Agamokta paramANuoMko vartamAna paramANuoMke samakakSa mAnane para unake khokhalepana, saMkocavistAra, vividhatA tathA bandhaprakriyAkI na kevala saralatA vahIM prakaTa hotI hai, apitu yaha bhI acaraja hotA hai ki upakaraNa-vihIna purAtana yugameM bhI hamAre jaina manISI kitane gaMbhIra evaM tIkSNa vicAraka rahe haiM / yahI nahIM, AgamoMmeM aneka sthaloM para paramANuoMke sambandhameM parimANAtmaka vivaraNa prApta hote haiM, ve bhI Agamokta paramANuoMkI isa samakakSatAko puSTa karate haiN| udAharaNArtha tiloyapaNNattimeM lambAIke yUniToMkI carcA karate huye uvasannAsannase lekara yava aura aMgula yUniToMke mAna batAye haiM / datta aura sihake anusAra aMgulakA mAna yadi 0-77 iMca yA 1-65 semI0 mAnA jAya, to uvasannAsanna yUniTakA parimANa 10-11semI0 AtA hai / isa AdhAra para anuyogadvAra aura jaMbUdvIpaprajJaptike vyAvahArika paramANu kA mAna 0.8x108 semI0 hogA jo Adhunika sAmAnya paramANuke vyAsake barAbara hI hai| ilekTrAna yA nyUklisakA vyAsa 10-13 semI0 ke lagabhaga hotA hai| yahA~ bhI yaha dhyAnameM rakhanA cAhiye ki vibhinna granthoM meM kSetramAnoMkI yaniToMmeM kucha antara bhI pAyA gayA hai| isa sAijake atirikta, paramANaoMkI gati, sparza, pratighAta, kampana Adike sambandhita vivaraNa bhI vartamAna paramANukI samakakSatAmeM ghaTita ho jAte haiM / javerI aura anya lekhakoMne Agamokta paramANuoMko dravyamAna yA saMhativihIna kaNoMke samakakSa mAnanekA sujhAva diyA hai| lekina abataka saMhativihIna kaNa UrjAe~ hI rahI haiM aura AIsTInane UrjAoMkI kaNamayatA pramANita kI hai / kvAnTama siddhAnta bhI isakI puSTi karatA hai ki sabhI UrjAoM evaM sUkSmakaNoMke vyavahAra taraMgaNI prakRtike AdhAra para hI samajhAye jA sakate haiN| isa prakAra, Agamokta paramANu padase vAcya arthameM samIkSaka kAphI khIMcatAna karate pratIta hote haiN| vastutaH avibhAgI, agurulaghu aura indriya-agrAhya padako bahuta adhika pUrvAgrahapUrvaka nahIM lenA cAhiye / hA~, yaha avazya svIkAra karanA hogA ki paramANuko sUkSma aura vyAvahArika paramANuke rUpameM mAnyatA pradAna kara saMbhavataH padmanaMdine usI prakAra zAstrIya maryAdA sthira rakhI jaise bhaTTa akalaMkane pratyakSa jJAnako laukika aura mukhya pratyakSake rUpase vibhAjita kara apane samayameM eka bar3e vivAdako caturatApUrvaka sulajhAyA thaa| vastutaH sAmAnya jana na to mukhya pratyakSameM ruci rakhatA hai aura na hI sakSma paramANameM / unakI paribhASA zAstrIya aura akalpanIya bhI banI rahe, to koI Apatti nahIM hai| isa prakAra yaha kahanA cAhiye ki Adhunika vaijJAnika paramANu Agamokta vyAvahArika paramANuke samakakSa hotA hai / ataH inake anya guNoMkA varNana bhI isI AdhAra para samIkSita kiyA jAnA cAhiye / sikadara aura jainane Agamokta paramANuvAdakI anya bhAratIya tathA prAcIna paramANuvAdase tulanA kara yaha pramANita
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA hai ki samasAmayika mAnyatAoMkI dRSTise jaina paramANuvAda Adhunika dRSTise bhI adhika samIcIna pramANita hotA hai| sUkSma aura vyAvahArika-donoM hI prakArake paramANu (cAhe UrjA rUpa hoM yA sUkSmakaNa rUpameM hoM) AgamoMmeM paudgalika batAye gaye haiN| ataH unameM rUpa, rasa, gandha, sparza aura saMsthAna-ye pA~ca guNa hote hai / AgamoMmeM paramANuoMkA vibhAjana isI AdhAra para kiyA gayA hai aura unakI saMkhyA 200 hI mAnI gaI hai / vastutaH rUpa-rasAdike AdhArapara paramANuoMkA yaha vargIkaraNa ucita pratIta nahIM hotA, kyoMki yadyapi rUpa, rasa Adi mukhyataH 20 prakArake hote haiM, para unake avAntara bheda itane adhika hai ki isa AdhAra para vargIkaraNakI koI vizeSa mahattA nahIM raha jAtI aura paramANuoMko ananta prakArakA kahaneke atirikta anya vikalpa nahIM hai / vastutaH paramANuoMkA vargIkaraNa unakI Antarika saMcaranAke AdhArapara hI karanA cAhiye / yaha dRSTi yantrayugIna sUkSmatara nirIkSaNa kSamatAko prakaTa karatI hai| yadi hama vyavahAra paramANukI dhAraNAko saMbala dete haiM, to yaha kahA jA sakatA hai ki ye sUkSma paramANuoMse nirmita hote haiM / para ye skandha nahIM kahalAyeMge kyoMki ye paramANu vistArakI sImAmeM hI rahate haiN| ina sUkSma paramANuoMko mUlabhUta kaNoM yA UrjAke rUpameM mAnA jA sakatA hai| para ina kaNoM Aveza, dravyamAna Adike kAraNa bhinnatAe~ haiN| inakI saMkhyA dinoMdina bar3ha rahI hai| yaha ullekha sahI nahIM lagatA ki sabhI paramANuoMkA dravyamAna barAbara hotA hai / dravyamAna-vihIna catusparzI sUkSma paramANuoM kI prakRtikI vyAkhyA abhI pUrNataH spaSTa nahIM hai| isa prakAra Agamokta paramANuvAdako nimna prakAra nirUpita kiyA jA sakatA hai : sUkSma paramANu -- vyavahAra paramANu -- skandha -- mahAskandha ina tathyoM para tulanAtmaka samIkSakoMko vicAra karanA cAhiye / zAstroMmeM paramANu-sambandhI vaicArika carcA jitanI hI sUkSmatAse varNita hai, skandha-viSayaka carcA utanI hI sthUlatAse varNita hai / sAmAnyataH skandhoMko sabhI samIkSaka Adhunika aNuke samakakSa mAnate haiM / inake do rUpa spaSTa hai-cAkSuSa aura acAkSuNa / inake nirmANako prakriyAse sambandhita Agama sUtroMkI vyAkhyAmeM kucha antara pAyA jAtA hai aura zvetAmbara-paramparAkI vyAkhyA Adhunika dRSTise adhika vaijJAnika pratIta hotI hai| jainane batAyA hai ki umAsvAtike paramANubandha-sambandhI tIna sUtra samucita artha karane para Adhunika tIna prakArakI bandhakatAko nirUpita karate hai yadi Agamokta paramANuoMko vaijJAnika paramANuoMke samakakSa yA vyavahAra paramANu mAnA jAya / NaCl va H, ke aNuoMke nirmANa kramazaH snigdharukSatvAt baMdhaH tathA guNasAmye sadRzAnAMko nirUpita karate haiM / SO2 yA HNO, ke aNuoMke nirmANa vyadhikAdi guNAnAM tuke udAharaNa hai| jainane sUkSma paramANuoMke bandhakI jaTilatAko pratipAdita karate hue umAsvAtike baMdha nirdezaka sUtroMke arthameM bhrAnti hI utpanna kI hai / vastutaH sUkSma paramANuoM (ilekTrAna-ilekTrAna, projiTrAna-pojiTrAna yA ilekTrAna-pojiTrAna Adi) ke baMdhoMko asAmAnya koTikA mAnA jAtA hai jinameM sAmAnya bandhoMkI apekSA paryApta UrjAkA vinimaya hotA hai| ina sUtroMko kevala vyavahAra paramANuoMke bandhoMkA nirUpaka mAnA jAnA caahiye| phira bhI yaha tathya manoraJjaka hai ki bandhakI vibhinna vidhiyoMke nirUpaNameM zAstroMmeM skandhoM ke koI bhI udAharaNa nahIM diye gae haiN| lekina yaha mAnA jA sakatA hai ki cUMki paramANuke bandhameM cAra dhAtue~ yA caturbhUja skandha (pRthvI, jala, teja, aura vAyu) banate haiM, ataH unheM hI inakA sthUla udAharaNa - 461 -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnA jAnA cAhiye / inameM kevala pRthvI aura jala hI bandhakI dRSTise mahattvapUrNa haiN| skandhoMke nirmANako yaha maulika prakriyA hai / zAstroMmeM ise sAmAnya bhASAmeM bhI batAyA gayA hai ki skandha apaghaTana, saMghanana evaM apaghaTana-saMghananakI kriyAoMse prApta hote haiN| jainane ina sabhI prakArake skandhoMke nirmANakI dazAoMkA bhI saMkSepaNa kiyA hai| javerI ne skandhoMke aneka prakArake vargIkaraNakA saMkSepaNa kiyA hai| ye bAdara (cAkSuSa) aura sUkSma (acAkSuSa) ke rUpameM do prakArake hote haiN| prayoga-pariNata, visrasA-pariNata aura mizrapariNatake rUpameM tIna prakArake hote haiM / skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANuke bhedase cAra prakArake hote haiM / yahA~ paramANu ko vyavahAra paramANu mAnanA cAhiye / sthUla-sthUla (Thosa), sthUla (dravya), sthUla-sUkSma (UrjA), sUkSma-sthUla (gaisIya padArtha), sUkSma (karmavargaNAe~, atIndriya) aura sUkSma-sUkSma (sUkSmatara skandha jinameM vartamAna paramANu ghaTaka samAhita kiye jA sakate haiM / ) ke bhedase skandha isa prakArake hote haiN| inameM vyavahAra paramANuko sakSmake antargata samAhita karanA caahiye| isa vargIkaraNake viSayameM jainane batAyA hai ki yaha kevala skandhoM kI cakSu evaM anindriya-grAhyatA para AdhArita hai, uttarottara sUkSmatA para nhiiN| yahI kAraNa hai ki gaisIya aNuoMkI tulanAmeM urjAyeM sUkSmatara hotI haiM, para unheM gaisoMmeM pahale rakhA gayA hai / isa AdhAra para sUkSmatAkI dRSTise skandha pA~ca prakArake hI mAnane cAhiye / vastutaH UrjAyeM sUkSma-sUkSma koTimeM hI AnI cAhiye kyoMki prAyaH inheM catusparzI mAnA jAtA hai| isa vargIkaraNameM kucha skandhoMke nAma Aye haiM, pRthvI, patthara, parvata, jala, ghI, tela, Atapa, chAyA, vAyu, karmavargaNAyeM aura sUkSmatara dvayaNuka eka anya vargIkaraNameM inheM teIsa vargaNAke rUpoMmeM batAyA gayA hai| inake viSayameM vistArapUrvaka adhyayanakI AvazyakatA hai| kahIM paristhara nyAyase skandhake 530 bheda ginAye gaye haiN| antameM yaha batAyA gayA hai ki skadhoMkA vibhAjana atyaMta jaTila hai aura ve ananta prakArake hote haiN| isa vargIkaraNake vividha rUpoMse yaha spaSTa pratibhAsa hotA hai ki ye bheda mAtra sUkSmatA aura sthUlatAke AdhAra para kiye gaye haiN| inameM skandhoMkI Antarika saMracanA kA AdhAra nahIM hai| phira bhI, ye saMracanA pradhAna yugake kAlake anya vargIkaraNoMse adhika sUkSma nirIkSaNako nirUpita karate haiN| yaha isa tathyase prakaTa hotA haiM ki usa samaya UrjAoMko bhI skandha yA kaNamaya mAnA jAtA hai| skandhoMkA nirUpaNa yadyapi ghaTa, paTa, vastra, bhUSaNa, khAdya padArtha, daza vikRtiyA~, zarIra, karma Adi aneka skandha padArthoM ke nAma zAstroMmeM Aye haiM para inakA vizeSa vivaraNa upalabdha nahIM hai / lekina cAra mahAbhUtoMke kucha vivaraNa kucha sthAnoM para upalabdha haiM jinakA saMkSepaNa jainane kiyA hai| isake anusAra yadyapi prArambhameM yaha mAnA jAtA hai ki ye mahAbhUta skandha vizeSako nirUpita na kara eka-eka jAti vizeSako nirUpita karate haiM, phira bhI upalabdha vivaraNase yaha pramANita nahIM hotaa| pRthvIke anrtagata 36-40 Thosa padArthoke nAma avazya haiM para jala, agni, aura vAyuke arntagata kevala inake vibhinna bhedoMke hI nAma diye gaye haiN| ye bheda zvetAmbara AgamoM tathA tattvArthasArameM prApta hote haiN| yaha saMbhava hai ki ananta saMbhAvita skandhoMmeMse kevala ye hI skandha AgamayugIna samayoMmeM dRSTigocara rahe hoN| yaha Avazyaka hai ki Agamika evaM dArzanika sAhityako skandhoM ke vivaraNake liye Alokita kiyA jAya / sAtha hI, yaha vivaraNa nAmarUpeNa hI hai, vizeSa vivaraNa nhiiN| isa viSayameM bhI chAna-bInakI AvazyakatA hai| bhautikI (a) USmA aura prakAza bhautikIke antargata padArthoMke sthUla upayogI bhautika guNoMkA adhyayana to kiyA hI jAtA hai, isake - 462 -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ atirikta USmA, prakAza Adi vibhinna prAkRtika tathA paramANvIya UrjAyeM bhI isake pramakha viSaya kSetra haiN| ina UrjAoMkA srota kyA hai, inakI prakRti aura kArya kyA hai, kyA inheM upayogI kAryoM meM prayukta kiyA jA sakatA hai, ye aura anya prazna hI vidvAnoMko ina UrjAoMkI maulika prakRtike adhyayanake prati prerita karate hai| prAcIna samayameM ina UrjAoM va padArthake upayogI gaNoM para vicAra kiyA gayA hai| vibhinna darzanoMke sAtha-sAtha jaina AgamoMmeM bhI ina para sphuTa carcAyeM prApta hotI haiM jo kucha IsA pUrva sadiyoMse lekara bArahavIM sadIke bIca likhe gaye haiN| bhautikIse sambandhita viSayoM para aneka vidvAnoMkA dhyAna gayA hai| sambhavataH sarva prathama jainane tattvArthasUtrake paMcama adhyAyakI TIkAmeM ina viSayoM para 1942 meM vicAra kiyA thaa| isake bAda aneka sphuTa viSayoM para amara, sikadara, pAlIvAla, mani mahendra kumAra dvitIya aura anyoMne Agamokta mantavyoMkA tulanAtmaka vivaraNa prastuta kiyA hai| pichale kucha varSoM meM jaina ne apane pA~ca zodha patroMmeM isa viSaya para vistArase prakAza DAlA hai| apane padArthoM ke guNoMke saMkSipta adhyayanameM unhoMne batAyA hai ki jaina AgamoMmeM padArthoM ke sthUla guNoMkI bahuta kama carcA hai / vaizeSika isa viSayameM jainoMse kucha adhika yathArthavAdI haiN| jaina ne aneka vaijJAnika uddharaNoMke AdhAra para pramANita kiyA hai ki tApa, prakAza Adi UrjAe~ bhArayukta hotI haiN| yadyapi uttarAdhyayanameM padArthake aneka rUpoMmeM prabhA (prakAza) ko samAhita kiyA gayA hai, phira bhI tattvArthasUtra meM use chor3a diyA gayA hai| hA~, yahA~ chAyA, andhakAra aura udyotake rUpameM prakAzakI vividhatA batAI gaI hai| ataH yaha acarajakI vAta hai ki prabhAko pugdalake rUpoMmeM kyoM sammilita nahIM kiyA gyaa| yaha anveSaNIya hai| phira bhI, yaha mAnA jAtA hai ki prakAzakI aneka zaktiyA~ hotI haiM jinameM dRzya prakAza bhI eka hai| aisA pratIta hotA hai ki pudgalake Atapa rUpameM USmA evaM dRzya prakAzako eka sAtha samAhita kiyA gayA hai| AgameM tapAye huye garama lohemeM agni yA USmAke acetana paramANu praviSTa hokara use raktatapta kara dete haiN| prakAra UNmA hI prakAza UrjAmeM rUpAntarita hotI hai| adRzya prakAzako USmA kahA jA sakatA hai| padArthoMke kaNoMmeM uSNatA yA prakAzakI zakti AtmA yA adRzya jaivazaktike saMyogakA phala hai| inake abhibhava aura parAbhavake kAraNa ina donoM hI UrjAke rUpoMko paramANumaya batAyA gayA hai| zAstroMmeM tApa aura prakAzake sAraNI-1 meM diye gaye abhilakSaNa batAye gaye haiN| sAraNI-1. uSmA aura prakAza ke zAstrokta abhilakSaNa tApa yA USmA ke abhilakSaNa prakAza ke abhilakSaNa 1. USmA tejasakAyika jIva haiM isameM adRzya zaktike prakAza bhI tejasakAyika hai| isameM adRzya zaktike kAraNa sajIvatA hai / yaha eka UrjA hai| kAraNa sajIvatA hai| yaha eka UrjA hai| 2. isakI prakRti kaNamaya hotI hai isake kaNa aneka isakI prakRti bhI kaNamaya hotI hai / sUkSma paramANuoMse bane hote haiM / 3. USmA padArthoM ko garama karatI hai, pakAtI hai, naSTa prakAza kaNoMkA abhibhava aura parAbhava hotA hai / karatI hai| 4. USmA padArthoMmeM avazoSita ho jAtI hai| yaha yaha do prakArake srotoMse milatA hai-ThaMDA aura jIvanakA eka lakSaNa hai| garama / yaha Atapa aura udyota--do rUpoMmeM pAyA jAtA hai| 5. prakAza, vidyuta aura maNiprabhA USmAke hI rUpa haiM / jainane batAyA hai ki vartamAnameM USmA yA prakAza eka UrjAke rUpameM mAne jAte haiN| inakI prakRti
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvividhA taraMgaNI hotI hai / inakI UrjA prAkRtika hotI hai, kisI adRzya zaktike kAraNa nahIM / taraMgAtmaka dRSTise USmAkA taraMgadairdhya raktaprakAzase bRhattara hotA hai / USmAke vibhinna kArya Aja bhI mAnya haiM / para USmAkA saMprasAraNa aba saMcAlanake atirikta do anya vidhiyoMse vikaraNa aura saMvAhanase bhI mAnA jAtA hai / zAstroMmeM prAvasthA parivartana aura USmAke yAMtrika kAryoMmeM parivartita honekI carcA nahIM hai / ye prakaraNa unnIsavIM sadIkI vaijJAnika pragati kI hI dena haiM / uSmAko jIvanakA lakSaNa mAnanA eka samasyA utpanna karatA hai kyoMki jagatake pratyeka taMtrameM prakRtyA hI kucha na kucha USmIya UrjA hotI hai / isa dRSTise saMsAra ke sabhI padArtha, cAhe ve jar3a 'yA cetana, sajIva hI mAne jAne cAhiye / vastutaH uttarAdhyayanameM yaha batAyA gayA hai ki pRthvI, jala Adi prAkRtika rUpameM zastra anupahata hote haiM aura sajIva hote haiM / vikSobha yA upaghAta inheM nirjIva banAtA hai / mUlataH pratyeka padArthake sajIva mAnanekI isa dhAraNAse kyA yaha artha liyA jAya ki jagatameM jIva aura ajIvakI dhAraNAkA vikAsa uttara AgamakAlameM huA hai ? padArthoMke mUlataH sajIva honekI dhAraNA jaina darzanako vedAntakA hI eka aMga banA detI ? yaha eka aisA prazna hai jisapara gambhIra evaM zodhapUrNa adhyayanakI AvazyakatA hai / eka anya mahattvapUrNa prazna bhI yahA~ samAdhAnakI apekSA rakhatA hai / jIvAbhigamasUtra meM tejasa - kAyikako koTi meM mAnA gayA hai jabaki umAsvAtine ise sthAvara mAnA hai / tejasakAyikoMkA sthAvarIkaraNa kaba aura kaise huA, yaha bhI eka vicAraNIya bAta hai / prArambha meM, gatizIloMko trasa mAna kara vAyu, teja (USmA, prakAza Adi) ko isa koTimeM rakhA gakhA gayA ho / lekina jaba karmavAdakA vikAsa huA, taba " " kI paribhASAmeM kucha saMzodhana kiyA gayA pratIta hotA hai| isase kyA yaha samajhA jAya ki jIvAbhigama sUtra ke samaya karmavAda vikasita nahIM thA aura zabdoMkA sAmAnya artha liyA jAtA thA ? dazavaikAlikameM tejasakAyikoMke sAta bheda ginAye gaye haiM jabaki prajJApanAmeM sUkSma tejasakAyikoM ke atirikta sthUla tejasakAyikoM ke bAraha bheda batAye gaye haiM / [ sAraNI - 2 ] inameM agnikI jvAlA, murmura, sAraNI - 2 . tejaskAyikoMke bheda dazavekAlika 2. agni yA jvAlA 3. murmura 4. aca prajJApanA 1. vidyut 2. azani 3. nirghAta 4. saMgharSa 5. sUryakAnta 7. bheda [daza0] aMgAra, AlAta, arci, saMgharSaja USmAoMse sAmAnya jana paricita haiM / zuddha agniko IMdhana rahita agni ke rUpameM mAnA jAtA hai / yaha vaidyuta bhaTThI, pighalA huA lohapiMDa AdimeM dekhA jAtA hai / ulkA, vidyut evaM azani-ye vidyutake rUpa haiM aura sUryakAnta yA maNiyoMke mAdhyamase utpanna USmA prakAzakA eka prabhAva hai jisameM prakAza USmAmeM parivartita hotA hai / nirdhAta vikriyA janya agni hai / taijaskAyikoM ke isa vargIkaraNase patA calatA hai ki zAstrIya kAlameM USmA, prakAza aura vidyuta eka hI koTi - tejaskAyikake mAne jAte the aura inakI prakRti kaNamaya mAnI jAtI thI / yaha bhI yahA~ dRSTavya hai ki uparokta sabhI rUpoMmeM mUla kucha bhI ho, USmAguNa ina sabhImeM pAyA jAtA hai / ataH ina UrjAoMkI prakRtimeM maulika bheda hone ke 5. alAta 6. zuddha agni 7. ulkA - 464 -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbajUda bhI inake sthUla evaM anubhavagamya USmAguNake kAraNa inheM eka hI tejorUpameM samAhita kiyA gayA hai / isa yuga meM prabhA [sUrya aura dIpa prakAza ], udyota evaM andhakArameM uSNatAke sAmAnya anubhavagamya na honese inheM taijaskAyikoMmeM samAhita nahIM kiyA gayA hai jabaki inheM bhI isameM samAhita kiyA jA sakatA thA / sambhavataH isIliye prabhA Adi tIna rUpa taijaskAyika nahIM batAye gaye haiM / phalataH ye nirjIva / phira bhI, unheM paudgalika aura kaNamaya to mAnA hI gayA hai / Adhunika dRSTi se ina bhedoMke viSayameM yaha kahA jA sakatA hai ki ye USmA, prakAza yA vidyut UrjAoMke vibhinna srota haiM svayaM UrjAe~ nahIM haiM / USmA cAhe kisI bhI srotase kyoM na utpanna ho, USmAkI prakRti ekasamAna hogI, vibhinna vidyut srotoMse utpanna vidyut UrjAkI prakRti ekasamAna hogI / isI prakAra prakAzake viSayameM mAnanA cAhiye / UrjAoM kaNamayatAkI dhAraNA jaina aura vaizeSikoMmeM samAnarUpase pAI jAtI hai| nyUTana yugameM vaijJAnika bhI inheM tarala yA kaNamaya mAnate the / yaha to unnIsavIM sadIke uttarArddha meM hI mata sthira huA ki ye taraMgAtmaka UrjAe~ haiM / bIsavIM sadI meM inheM taraMgaNI prakRtikA siddha kiyA jA cukA hai| ataH inakI zuddha kaNamayatAkI zAstrokta dhAraNA aba saMzodhanIya bana gaI hai / prakAza - sambandhI kucha ghaTanAe~ prakAzake viSayameM jaina ' ne do zAstrIya prakaraNoM para aura dhyAna AkRSTa kiyA hai jo vartamAna pariprekSya meM vicAraNIya bana gaye haiM / prathama prakaraNa meM cakSu dvArA padArthake dekhane kI prakriyA samAhita hai / zAstrIya mAnyatAke anusAra cakSu padArthoMke rUpa evaM AkAra AdikA jJAna karAne meM Aloka yA sUryaprakAzakI sahAyatA nahIM letii| amara aura jainane cakSu dvArA padArthoMke dekhane aura jJAna karAnekI vaijJAnika prakriyAkA vivaraNa dete huye batAyA hai ki sAmAnya janako dRzya parisarake prakAzake binA padArtha dRSTigocara nahIM hote / jaina dArzanika sUrya kiraNeM mAna kara bhI unheM darzana prakriyAmeM upayogI nahIM mAnate / vastutaH cakSukA padArtha samparka kiraNoMke mAdhyamase hI hotA hai / jaise kaimarA binA padArtha aura prakAzake citra nahIM khIMca sakatA, vaise A~kha bhI ina donoMke vinA rUpajJAna nahIM karA sakatI / yaha sahI hai ki A~kha padArtha ke pAsa jAkara usakA jJAna nahIM karAtI, isaliye usakA aprApyakAritva sthUlataH sahI ho sakatA hai lekina cakSu kiraNoM ke mAdhyama se padArtha ke binA bhI usakA bodha nahIM karA sakatI, ataH usakA padArthase kisI na kisI prakAra samparka hotA hI hai / ataH aprApyakAritvako parokSa prApyakAritva yA ISat prApyakAritvake rUpameM lenA zAstrIya arthako vaijJAnika banA degA, yaha sujhAyA gayA hai / isI prakAra dvitIya prakaraNameM andhakAra, chAyA aura varSAkI carcA hai / andhakAra to prakAzakA hI eka rUpa hai jisakA parisara dRzya parisarase bhinna hotA hai / ullUkI A~khoM kA leMsa aura vividha prakArake navIna kemare prakAzake isI parisara meM kAma karate haiM / cU~ki yaha prakAzakA hI eka rUpa hai, ataH andhakArakI kaNamayatA bhI spaSTa hai / lekina ise prakAzavirodhI kahanA sthUla nirIkSaNa hI kahA jA sakatA hai / yaha batAyA gayA hai ki chAyA prakAzako rokanevAle padArthoMse banatI hai / isakI prakRti parAvartaka taloMkI prakRti para nirbhara karatI hai / yaha bhI pudgalakA hI eka rUpa hai / vastutaH varNAdivikAra pariNata chAyA (darpaNa pratibimba yA chAyA ) avAstavika pratibimbakA eka rUpa hai jabakI abataka leMsase bane pratibimba vAstavika hote haiM / vAstavika pratibimboMkA udAharaNa zAstroMmeM nahIM milatA, zAyada usa yugameM avatala leMsoMkI jAnakArI na ho / sAtha hI, haribhadrane jina chAyA pudgaloMkA darpaNameM praveza batAyA hai, ve vastutaH prakAza kiraNeM haiM / ina kiraNoMke sarala patha gamanakI pravRttike kAraNa hI chAyA aura pratibimba banate haiM / prakAzakI 5.9 - 465 -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa sarala pathagamanakI prakRtikA bhI zAstroMmeM ullekha nahIM miltaa| isa prakAra chAyA, andhakArake viparita prakAzakA eka prabhAva hai, svayaM prakAza nahIM / muni mahendra kumAra dvitIyane batAyA hai ki padArthoMke varNakI anubhUti eka jaTila prakriyA hai jisameM vastu aura jJAtA-donoM sammilita hote haiN| zAstroMmeM varNita paMcava)kI bAta kAphI sthula lagatI hai kyoMki indradhanuSa meM hI sAta raMga hote haiN| yadi maulika vargoM kI bAta kI jAya, to rAmanake mUlabhUta anveSaNase tIna hI maulika varNa prakaTa hote haiN| isa prakAra andhakAra, chAyA aura varNa sambandhI AgamayugIna mAnyatAyeM apanI samIcInatA banAye rakhaneke liye punaH parIkSaNakI apekSA rakhatI hai / isa prakAra, USmA aura prakAzake sambandhameM hameM AjakI tulanAmeM paryApta alpa sUcanAyeM hI milatI haiN| phira bhI, inakA sphuTa saMkalana bhI Agama yugakI mahAn dena hai / isase unake prakRti-nirIkSaNa sAmarthya aura boddhika vicAraNAkI tIkSNatAkA patA calatA hai| ye saMkalana yA vicAra Ajake yugameM kaise bhI kyoM na hoM, apane yugameM to uttama koTike rahe haiM kyoMki aisA vivaraNa anya darzanoMmeM nahIM pAyA jaataa| vidyut aura cumbakatva USmA, prakAza aura dhvanikI tulanAmeM zAstroMmeM vidyata aura cumbakIya UrjAoMke viSayameM upalabdha vivaraNa aura bhI alpa haiM / zAstroMmeM vidyut ulkA, azanike rUpameM vidyatakA ullekha hai, para vastutaH ye sabhI vidyatake utpAdaka hai, vidyuta nhiiN| vidyut to atigatizIla ilekTrAna pravAhako kahA jAtA hai / yaha sahI hai ki yaha kaNamaya rahI hai| para aba ise bhI taraMgaNika pramANita kara diyA gayA hai| vidyatako snigdha-rukSake samAna virodhI guNoMke samparkase utpanna mAnanA jaina dArzanikoMkI IsApUrva sadiyoMmeM bar3I sUkSma kalpanA hai jise vaijJAnika aThArahavIM sadI meM hI khoja ske| zAstroM meM vidyatako tejaskAyikoMke rUpameM mAnaneke kAraNa sajIva mAnA gayA hai| isakI gatike USmA bhI ise sajIvatA detI hai, para yaha mata vijJAnako mAnya nahIM hai / jIvanake janma, vRddhi, punarjanana va vinAzake lakSaNa isameM nahIM pAye jAte / zAstroMmeM prakAzake USmA yA vidyutameM rUpAntaraNakI bAta AI hai para vidyatake USmAmeM rUpAntaraNakA koI udAharaNa nahIM hai| sambhavataH usa yugameM cAlaka aura rodhaka padArthoM ke sambandhameM daSTi nahIM gaI, ataH yaha viSaya chUTa hI gayA / Aja hama jAnate haiM ki vidyutake USNIya rUpAntaraNa hamAre liye kitane upayogI hai| cumbakatvake viSayameM to kevala ayaskAntakA nAma AtA hai| zAstroMmeM ise UrjAkA rUpa hI nahIM mAnA jAtA (hA~, isake loheke AkarSaNa guNoMko aprApyakAritAkA sAdhaka mAnakara isase cakSuke AprApyakAritva gaNakA saMpoSaNa avazya kiyA gayA hai ) zAstroMmeM kevala eka hI prAkRtika cambakakA nAma hai / isake viparyAsameM, aba cumbakatva eka UrjA hai jo taraMgaNI hotI hai| isake cAroM ora balarekhAyeM rahatI haiM jo vastuoMko AkarSita karatI haiN| AvRta vastuoMmeM se balarekhAyeM pAra nahIM ho pAtIM, ataH ve AkRSTa nahIM ho paatiiN| yaha guNa kucha vastu oMmeM unakI viziSTa aNaracanA aura vinyAsake kAraNa pAyA jAtA hai / kucha vastuoMmeM yaha gaNa kRtrimataH bhI utpanna kiyA jA sakatA hai| apanI cakSaSA agocara bala-rekhAoMke se hI ayaskAnta loheko AkarSita karatA hai| ataH ayaskAntako aprApyakArI grAhaka nahIM mAnA jA sktaa| ise cakSuke samAna hI parokSa prApyakArI yA ISat prApyakArI mAnanA caahiye| vidyut aura cumbakatva tathA usase sambandhita ghaTanAoMkI zAstroMmeM alpa vivaraNikA isa tathyakA saMketa hai ki Agama yA zAstrIya yugameM ina UrjAoMkA koI vizeSa upayoga anveSita nahIM thA / prAkRtika rUpameM pAye jAneke kAraNa kevala inake sthUla guNoMkA hI avalokana kiyA gayA thaa| dhvani-jaina, siddhAntazAstrI, sikadara, mehatA aura rAmapuriyA Adine dhvanike sambandhameM jaina - 466 -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyatAoMkA vivaraNa evaM samIkSaNa kiyA hai| ina sabhIne paudagalika zabdako vartamAna dhvanikA paryAyavAcI mAnA hai| zAstrIya mAnyatAke anusAra, dhvani bhI prakAza Adike samAna eka paudgalika UrjA hai, para yaha tejaskAyika na honese ajIva mAnI jAtI hai| isakI utpatti paramANamaya padArthoM ke viziSTa gatike kampana aura saMghaTanase hotI hai| paudgalika honese isameM sparzAdi cAra guNa pAye jAte haiN| isakA AkAra bajrake samAna hotA hai| yaha havAmeM saMcArita hotI hai| yaha lokAnta taka jA sakatI hai| dhvanimeM tIvratA, maMdatA, abhibhava, parAbhava, vyatikaraNa Adike guNa pAye jAte haiN| ye isakI kaNamayatAko puSTa karate haiM / isIliye dhvaniko zabdase vyaMjita kara use bhASAvarNAtmaka pudgala batAyA gayA hai| jo sUkSma-sthUla koTike skandhoMmeM samAhita kI gaI hai| jaina dhvaniko dravyadRSTise nitya tathA paryAyadRSTise anitya mAnate haiN| isa dRSTise jaina mImAMsakoMke zabda nityatvavAdako nahIM maante| unhoMne isameM aneka vyAvahArika ApattiyA~ prastuta kI haiM jo unake dhvani-viSayaka sUkSma nirIkSaNa va vicArake parimANa hI mAnane caahiye| jaina nyAya-vaizeSikoMke zabdoMke amUrtavAda evaM AkAza guNase bhI sahamata nahIM hai kyoMki isase zabdameM nityatva mAnanA par3atA hai| hA~, yadi AkAzako dhvani saMcAraNa mAdhyama mAna liyA jAya, to zabdake vIcItaraMganyAya yA kadamba-koraka prakriyAse zravaNakI prakriyA tarkasaMgata ho jAtI hai| phira bhI, AkAzako dhvani-utpAdaka nahIM mAnA jA sakatA, vaha to kevala saMcaraNa mAdhyama hai| prajJApanA, sthAnAMga, bhagavatI evaM tattvArthasUtrake TIkAgranthoMke AdhAra para zabdoMko vividhaprakArase vargIkRta kiyA gayA hai| prArambhika vargIkaraNakA navapadArthameM saMkSepaNa kiyA gayA hai| uttaravartI kAloMmeM isameM kiMcit parivartita huA hai| isa saMkSepaNase patA calatA hai ki dhvanike sasvara aura kolAhala rUpameM do vaijJAnika bhedoMkI tulanAmeM jaina zAstrIya vargIkaraNa adhika vyApaka sUkSmanirIkSaNakI dRSTi prakaTa karatA hai| vijJAnameM mAnavakI zabdAtmaka bhASAke liye koI pRthaka sthAna nahIM diyA gayA hai| ise yogyatAnusAra donoM hI koTiyoMke rUpameM varNita kiyA jA sakatA hai| sikadara ise kolAhala mAnate haiM jo tathya nahIM hai| isI prakAra prAkRtika dhvaniyoMkI bAta hai| zAstroMmeM inakA vizada vivecana aura vargIkaraNa kiyA gayA hai| yahI nahIM, vahA~ dravyabhASAke atirikta bhAva bhASA bhI varNita hai| dravya bhASA grahaNa, niHsaraNa tathA paraghAta (saMghaTana) se utpanna hotI hai| bhAvabhASA mAnasika hai / paraghAta bhASA prayojanya hotI hai aura vaha sarala yA vakragatise calatI hai| yaha vAyumeM saMcArita hotI hai aura lokAnta taka jAtI hai| bhASAtmaka dhvani do samayoMmeM abhivyakta hotI hai| isa prakAra dhvanike utpAdana, saMcAraNa, prakRti, guNa aura vargIkaraNa-sambandhI zAstrIya mAnyatAe~ praryApta tathyapUrNa haiM lekina inakI vyAkhyAmeM AjakI dRSTise paryApta antarAla hai| isake atirikta, jaina ne batAyA hai ki dhvanirodhana, ThosoMmeM dhvani-saMcaraNa tathA dhvanikA anya UrjAoMmeM anyonya rUpAntaraNa Adi aneka Adhunika tathya aise haiM jinakA zAstroMmeM vivaraNa upalabdha nahIM hotaa| Adhunika vaijJAnika mAnyatAke anusAra, dhvani gatika UrjAkA eka rUpa hai| yadyapi UrjAoMkI carama kaNamayatA nirvivAda mAna lI gaI hai, phira bhI UrjA aura dRzyakaNoMmeM kucha antara to spaSTa hai / isa antarake kAraNa hI vaizeSika dhvaniko amUrta evaM sAMkhya tanmAtrAtmaka mAnate haiN| dhvanike jina guNoMke AdhAra para jaina use kaNamaya pramANita karate haiM, unhoM guNoMke AdhAra para vaijJAnika use taraMgAtmaka yA UrjAtmaka pramANita karate haiN| aisA pratIta hotA hai ki jaina dArzanikoMne zabda utpattike srota va mAdhyamakI paudgalikatAko dhvanikI prakRti para Aropita kara diyA hai| yadi dhvaniko kaNAtmaka mAnA bhI jAya, to usake kaNa itane sUkSma hogeM ki ve parasparameM pratyAstha saMghaTana karegeM jinase dhvani utpanna hI na kara skegeN| isa prakAra vartamAna vaijJAnika dhvanike prAyaH sabhI AgamavaNita guNoMko mAnate haiM para unakI vyAkhyA zAstrIya vyAkhyAse bhinna pratIta hotI hai / -467 -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparokta nirUpaNase prakaTa hotA hai ki jaina Agama evaM dArzanika sAhityameM bhautikIse sambandhita tathyabhI sphuTarUpameM paryApta mAtrAmeM varNita haiN| aba taka unakA sphaTa rUpameM hI samIkSaNa yA vivaraNa lekhakoMne kiyA hai| isa bAtakI mahatI AvazyakatA hai ki viSayavAra varNanoMkA gahana adhyayana kara saMkalana kiyA jAya aura taba unakA tulanAtmaka samIkSaNa kiyA jAya / sandarbha-grantha aura zodha-patra 1. jaina, nandalAla, (1) kemisTrI Apha jainAja 'kImiyA" 11, 1966 (2) jaina AgamomeM rasAyana vijJAna, 1-4, jinavANI, 1973 (3) jaina darzanameM jar3a jagatkI rUparekhA, mahAvIra-smRti-grantha, 1953 (4) jaina paramANuvAda, jaina vidyAlaya, sIkara-smArikA (presameM) (5) kemikala kanTenTa Ava jaina kainansa, anusandhAna-patrikA, 1974 2. jaina, dulIcanda, jainadarzanameM pudgaladravya aura paramANu-siddhAnta, candAvAI abhinandana-grantha, ArA, 1954 3. muni nagarAja, jainadarzana aura Adhunika vijJAna, AtmArAma aiNDa sansa, dillI, 1959 4. javerI, je0 esa0, thyorI Ava eTamsa ina jaina philosophI, jaina vizvabhAratI, 1975 5. vAMTiyA, ema0 ela0, jaina padArtha vijJAna meM pudgala, zve0 terApaMthI mahAsabhA, kalakattA, 1961 6. jaina, jI0 Ara, kosmolojI, olDa eNDa nIDa, bhAratIya jJAnapITha, dillI, 1975 . 7. sikadara, je0 sI0, eTAmika thyorI Ava janAja, iNDiyana jarnala Ava hisTrI Ava sAiMsa, 1979 8. re, pI0, hisTrI Ava kemisTrI ina ensiyanTa eNDa meDIvala iNDiyA,pUrvokta, 1966 9. amara, gopIlAla, cakSukI aprApyakAritA, eka mUlyAMkana; varaiyA abhinandana grantha, kAzI, 1954 10. siMha, vIrendra, dravyaviSayaka jena dhAraNA, jainadharma Adhunika sandarbhameM (saM0 narendra bhAnAvata Adi), jayapura, 1975 11. sikadara, je0 sI0, jaina thyorI Ava sAuMDa, risarca jarnala Ava philAsaphI, 1972 12. pAlIvAla, ke0 ela0, mImAMsA aura jainadarzanameM dravyakA svarUpa, anusandhAna-patrikA, 5, 1976 13. jaina, ena0 ela0, (a) proparTIja Ava maiTara ina jaina kainansa, isa pustakakA vijJAnakhaNDa, 1280 (ba) phijikalakanTenTsa Ava jaina kainansa, divAkara-abhinandana-grantha,1976 (sa) jaina AgamomeM bhautikIke tattva (3), magadha vizvavidyAlaya seminAra, bodhagayA, 1975 (da) phijikalakanTenTsa Ava jaina kainansa (4), presameM 14. gelarA, ema0 Ara0, kansepTa Ava mAsalensa maiTara ina jaina liTarecara, anusandhAnapatrikA, 5, 1975 15. muni mahendrakumAra dvitIya, jaina paramANuvAda, divAkara abhinandana-grantha, 1976 16. jaina, uttamacanda, 'jainadarzanakA tAttvika pakSa : paramANuvAda', jainadarzana aura saMskRti Adhunika sandarbha meM, lekhAMka 4, indaura vizvavidyAlaya, indaura, 1976 17. jaina, ela0 sI0, jaina thyorI Ava AlTImeTa pArTIkalsa,vahI, lekhAMka 5, indaura, 1976 -468