Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tAttvika paramparA meM mokSa : rUpa-svarUpa rAjIva pracaMDiyA, eDavokeTa vizva ke samasta darzanoM meM bhAratIya darzana aura bhAratIya darzanoM meM jaina darzana kA sthAna atyanta mahattvapUrNa hai| isakA mUla kAraNa hai jaina darzana kA sRSTi-pRthvI, tattva-dravya, nayapramANa, jJAna-dhyAna, karma-avatAravAda, anekAnta-syAdvAda tathA ahiMsA-aparigrahavAda Adi mahattvapUrNa viSayoM para sUkSma-vaijJAnika-vizleSaNAtmaka cintana / tAttvika vivecana, viSAdayukta vAtAvaraNa meM samatva kA saMcAra, sthAyI sukha-zAnti kA srota tathA samyak zrama-parizrama puruSArtha arthAt janma-jarA-mRtyu se sadA-sadA ke liye mukta hone kI bhAvanA-AsthA kA jAgaraNa Adi Atmika zaktiyoM ko prasphuTita karane meM sarvathA sakSama hai| basa, Aja AvazyakatA hai isake svarUpa ko ThIka-ThIka samajhakara jIvana meM utArane kii| nizcaya hI yaha samyaga-darzana, samyagajJAna aura samyaka cAritra kA milA julA patha prazasta kraayegaa| . sArA jagata, loka vyavasthA, tattva para avalambita hai| cArvAka, naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, yoga, aupaniSada tathA bauddha Adi samasta nAstika-nAstika darzanoM kA mukhya viSaya tAttvika vivecanA kA rahA hai| vaidikadarzana meM paramAtmA tathA brahma ke liye nyAyadarzana meM pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala jAti aura nigrahasthAna nAmaka solaha padArthoM meM, vaizeSika darzana meM dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya nAmaka chaha tattvoM meM, sAMkhyadarzana meM jagata ke mUla kAraNa ke rUpa meM puruSa, prakRti, mahat, ahaMkAra, pAMca jJAnendriyA~, pA~ca tanmAtrAe~, mana, aura paMca mahAbhUta nAmaka paccIsa tattvoM meM, bauddhadarzana meM skandha, Ayatana, dhAtu nAmaka tIna tattvoM meM tathA cArvAkadarzana meM pRthvI, jala, vAyu aura agni nAmaka cAra tattvoM meM tattva kI vivecanA spaSTataH parilakSita hai| yadyapi apanI-apanI dRSTi se ina darzanoM ne tattva kA pratipAdana kiyA hai kintu jainadarzana kI tattvanirUpaNA atyanta maulika evaM parama vaijJAnika hai| vaha saMsArI jIva ke vikAsa-hrAsa, sukha-duHkha tathA janma-maraNa Adi aneka samasyAoM kA sandara samAdhAna prastuta karatI hai| vAstava meM jIvana kI gatyAtmakatA meM tattva kI bhUmikA anirvacanIya hai| tattva ke svarUpa ko sthira karate hue jainadarzana meM jisa vastu kA jo bhAva hai, use tattva kahA hai|' arthAt vastu kA saccA svarUpa tattva kahalAtA hai| jo vastu jaisI hai, usa vastu ke prati vahI bhAva rakhanA tattva hai| yaha anAdi nidhana hai, svasahAya aura nirvikalpa hai, isalie svabhAva se siddha hai, sat hai aura zAzvata hai arthAt navIna avasthAoM kI utpatti evaM purAnI avasthAnoM kA vinAza hote rahane para bhI apane svabhAva kA kabhI parityAga nahIM karatA hai arthAt bhUta, vartamAna va bhaviSya tInoM kAla meM vaha sadA vidyamAna rahatA hai / 2 jainAgama meM paramArtha | dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ummenterpreti TiN NewfoTUKaaana KERActive S Ageaasan AANLENTINE caturtha khaNDa | 32 acamAcama dravya, svabhAva, parama-parama, dhyeya, zuddha, tathA parama ke lie bhI tattva zabda kA prayoga hayA hai|' ye sabhI zabda ekArthavAcI haiN| tattva vAstava meM eka hai kintu heya va upAdeya ke bheda se athavA sAmAnya vizeSa bheda se jainAgamoM meM yaha do jIva aura ajIva', sAta---jIva, ajIva, Asrava, vandha, saMvara, nirjarA aura mokSa tathA nau-jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa' nAmaka bhAgoM meM vibhakta hai| ina saba meM jIva aura ajIva tattva hI pramukha hai, zeSa prAsravAdi tattva jIva-grajIva kI paryAya hone se ina donoM meM hI samAhita haiM / saMsAra yA mokSa donoM meM jIva pradhAna tattva hai| zarIra-mana-vacana kI samasta zubha-azubha kriyAeM jIva ke dvArA sampAdita huA karatI haiM arthAt vizva kI vyavasthA kA mUlAdhAra jIva hI hai| jainadarzana ke anusAra jaba jIva saMsArI dazA meM prANa dhAraNa karatA hai, taba jIva kahalAtA hai anyathA jJAna-darzana-svabhAvI hone ke kAraNa yaha AtmA se saMjJAyita hai| vaise isake aneka paryAyavAcaka zabda jainAgama meM spaSTataH parilakSita hai| yaha anantaguNoM kA svAmI eka prakAzAtmaka amUttika sattAdhArI padArtha hai, kalpanA mAtra nahIM hai, nahIM paMcabhUtoM ke mizraNa se utpanna hone : vAlA koI saMyogI padArtha hai| saMsArI dazA meM zarIra meM rahate hue bhI zarIra se pRthak, laukika viSayoM ko karatA evaM bhogatA huaA bhI yaha unakA kevala jJAtA mAtra hai / yadyapi yaha lokapramANa asaMkhyAtapradezI hai parantu saMkoca-vistAra zakti ke kAraNa zarIra pramANa hokara rahatA hai / jainadarzana kI mAnyatA hai ki jIva anantAnanta haiN| pratyeka saMsArI jIva karmoM se prabhAvita rahatA hai / jo jIva sAdhanA kara karma-zRkhalA ko kATa-kSaya kara detA hai, vaha sadA atIndriya Ananda kA bhoktA bana arthAt paramAtmasvarUpa ko prApta kara vikalpoM se sarvathA mukta hokara kevala jJAtA dRSTA bhAva meM sthiti pAtA hai| isa prakAra jIva ke lakSaNa-svarUpa ko sthira karate hue jainadarzana kahatA hai ki jisa tattva meM jJAna-darzanAtmaka upayoga arthAt cetanA zakti arthAt sukha-duHkha anukUlatA-pratikUlatA Adi kI anubhUti karane kI kSamatA arthAt sva aura para kA jJAna aura hita-ahita kA viveka vidyamAna ho, vaha vastutaH jIva kahalAtA hai| jainAgama meM saMsArI aura mukta nAmaka do bhAgoM meM yaha jIva vibhakta hai|" saMsArI jIvoM ko bhavyatAabhavyatA'2, saMjJI-asaMjJI, trasa-sthAvara'4, bAdara-sUkSma 5 bahir-antar-param AtmA" tathA cAra gatiyoM Adi ke AdhAra para vargIkRta kara isake svarUpa kA varNana hameM vistAra se dekhane ko milatA hai| jIvasvarUpa se viparIta lakSaNa vAlA arthAt jar3a-acetana arthAt jisameM cetanA kA sarvathA abhAva ho, vaha tattva ajIva hai|8 saMsAra ke samasta dRzya bhautika padArtha ajIva kahalAte haiN| jainAgama meM AdhyAtmika tathA kAya kI20 dRSTi se isake aneka bhedaprabheda kie gae haiN| ajIva tattva ke antargata Ane vAle puNya-pApa tattva kI vivecanA bhI jainadarzana meM varNita hai| jahA~ mana-vacana aura kAya ke zubha yoga kI pravatti arthAta zubha karma pudgaloM kA AtmA ke sAtha sambandha sthira ho, vahA~ puNya' tathA jahA~ azubha yoga kI pravRtti arthAt azubha karmoM kA AtmA ke sAtha sambandha ko sthApanA ho vahA~ pApa tattva hai|23 ye puNya-pApa saMsAra ke vardhaka haiM / jainAgama meM puNya aura pApa tattva upArjana ke kramazaH nau tathA aThAraha kAraNa batAye gaye haiM / 24 jinameM saMsArI jIva sadA pravRtta rahatA humA saMsAra-sAgara meM DUbatA utarAtA rahatA hai| jaina tAttvika krama meM puNya-pApa tattva ke bAda prAsrava kA sthAna nirdhArita hai| mana, vacana aura kAya kI vaha saba pravRttiyA~, jinase karma AtmA kI ora AkRSTa hote haiM arthAta puNya-pApa rUpa karmoM kA prAgamana-dvAra prAsrava kahalAtA hai / 25 yaha tattva AtmA ke vAstavika
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tAtvika paramparA meM mokSa : rUpa svarUpa / 33 anubhAga / anubhava ( karmaphala kI tIvra ( kArmika sambandha meM karmoM kI saMkhyA 28 - ' jainAgama meM varNita haiM / 26 karma - pudgaloM ke AtmA kI ora AkRSTa hone para jaba ve AtmA ke sAtha eka kSetrAvagAha / eka hI sthAna meM rahane vAlA sambandha sthApita kara lete haiM arthAt grAtmatattva jaba karmoM se saMmpRkta ho jAtA hai taba jo sthiti hotI hai vaha bandha kI sthiti hotI hai| 7 mUlataH jIva ke manovikAra ho karmabandha kI sthiti ko sthira kiyA karate haiM, mastu jainadarzana meM bandha ko cAra bhAgoM -- prakRti ( karmoM kI prakRti / svabhAva kI sthiratA ), sthiti ( karmaphala kI avadhi / kAla kI nizcitatA ), yA manda zakti kI nizcitatA ) tathA pradeza kI niyatatA) meM vargIkRta kiyA gayA hai| jinameM prakRti pradezabandha yoga ke nimitta se tathA sthiti anubhAgabandha kaSAya- mithyAtva pravirati pramAda ke nimitta se huA karate haiN| 20 yaha bandha tattva saMsArI jIva ko ananta bhavoM meM, saMsAracakra meM paribhramaNa karAtA rahatA hai tathA jIva ko vAstavika svarUpa se usakI pratIti se sarvathA vaMcita rakhane meM apanI bhUmikA kA nirvAha bhI karatA hai| Atma-svarUpa- pratIti prAptyartha saMsArI jIva ko prasrava nirodha arthAt karmadvAra ko banda karanA par3atA hai, jisase navIna karmoM kA Agamana ruka jAtA hai| jainadarzana meM isa prakriyA ko 'saMvara' kahA gayA hai / 30 yaha dravya aura bhAva do prakAra kA mAnA gayA hai / 31 saMsAra kI nimittabhUta kriyA kI nivRtti honA arthAt AtmA kA zuddhopayoga / zuddhacetana pariNAma bhAvasaMvara tathA karmapudgaloM ke grahaNa kA viccheda honA nirodha karanA arthAt jo dravyAsrava ko rokane meM kAraNa bhUta haiM, dravya saMvara kahalAtA hai / 32 isa prakAra saMvara dvArA nae karma roke jAte haiM kintu purAne saMcita karmoM se nivRtti bhI paramAvazyaka hai| isake lie jo sAdhanA kI jAtI hai, use nirjarA kahA jAtA hai| yaha sAdhanA dhyAna jJAna tathA tapAdi ke dvArA pUrNa hotI hai / isameM lIna sAdhaka apane samasta karmoM ko kSaya karatA huA prAtmika AnandAnubhUti ke sAtha vItarAgatA ko prApta hotA hai| jainadarzana meM nirjarAtattva ke aneka dRSTi se bheda-prabheda kiye gaye haiM / 34 ye sabhI bheda pUrvabaddha karma phala kI malinatA ko zanaiH zanaiH dUra karane ke upAya- sAdhana haiN| navIna tathA pUrvabaddha arthAt samasta karmoM se saMsArI jIva jaba muktavimukta ho jAtA hai taba vaha mokSAvasthA ko prApta ho jAtA hai arthAt saMsAra ke AvAgamana se chUTa jAtA hai| jaina tAtvika paramparA meM mokSa antima tatva hai| - prastuta nibandha meM jaina tAtvika paramparAoM meM mokSa kA kyA svarUpa hai ? usakI prApti ke kyA vidhi-vidhAna hai ? Adi mahatvapUrNa evaM upayogI viSaya para saMkSipta carcA karanA hamArA mUlAbhipreta hai / samasta bhAratIya darzana ke cintana kA kendravindu hai-Atma-svarUpa tathA usakI pratIti kI prApti prarthAta saMsArI jIva ke antima lakSya sAdhya ke svarUpa ko nirdhArita kara usakI prApti ke lie sAdhana / upAya ko jana-jana taka phuNcaanaa| yaha parama satya hai ki samasta prAstika darzanoM kA mArgya / sAdhya to eka hI hai kintu mArga / sAdhanA meM kicit bhinnatA hai arthAt mokSa kI kalpanA sabhI prAstika darzanoM meM huI hai| apane-apane DhaMga se usake svarUpa para nirUpaNa bhI huA hai| naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, yoga tathA bauddhadarzana meM duHkha kI prAtyantika nivRtti ko mokSa mAnA hai / 35 inakI mAnyatAnusAra mokSa meM zAzvata sukha nAmaka koI svatantra vastu nahIM hai / vedAnta ke mata meM jIvAtmA tathA paramAtmA kA milana mokSa hai / 36 isameM zAzvata sukha kI pradhAnatA hai / duHkha kI prAtyantika nivRtti mokSa ho jAne para svataH hI ho jAtI hai / 37 isa dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 34 prakAra ina samasta darzanoM meM mokSa ko sukha kI upalabdhi tathA samasta sAMsArika duHkhoM kI nivatti ke rUpa meM svIkAra kiyA hai kintu mokSa-sAdhanA meM ye sabhI darzana eka mata nahIM haiN| naiyAyika tathA vaizeSikadarzana pramANa aura prameyAdi tattvoM kA parijJAna prApta karanA hI mokSa kA sAdhana mAnate haiM jabaki sAMkhya aura yogadarzanAnusAra prakRti-puruSa kA viveka, bhedavijJAna se mokSa prApta kiyA jA sakatA hai / vedAnta darzana avidyA aura usake kArya se nivRtti ko mokSa kA sAdhana svIkArate haiM tathA bauddhadarzana ke anusAra saMsAra ko duHkhamaya, kSaNika evaM zUnyamaya samajhanA mokSa kA sAdhana hai| 38 yaha darzana tapa kI kaThoratA tathA viSayabhogoM ke atireka kI apekSA madhyamamArga apanAne para adhika bala detA hai / isa prakAra uparyukta sabhI darzana kisI na kisI rUpa meM karma, jJAna, yoga aura bhakti ko mokSa ke upAya sAdhana mAnate haiM jisake mAdhyama se saMsArI jIva mokSa pada para pratiSThita ho sakatA hai| 30 kintu ina samasta darzanoM meM jainadarzana kI mokSa sambandhI dhAraNA atyanta vyApaka, sArthaka tathA parama vaijJAnika hai / isake anusAra sampUrNa karmoM kA kSaya honA arthAt samasta bandhanoM se mukti arthAt prAtmA aura bandha kA pRthakkaraNa hI mokSa hai|40 jisakI prApti para yaha saMsArI jIva bAra-bAra janma-maraNa se mukta arthAt sAMsArika sukha-duHkha se pUrNatayA nivRtta ho, apane vAstavika vizuddha-svarUpa meM ramaNa karatA humA ananta mAnanda kA anubhava karatA hai| phira vaha na to vedAnta darzana kI bhA~ti brahmasvarUpa meM lIna aura na hI sAMkhyadarzana kI bhA~ti prakRti ko taTastha bhAva se dekhatA rahatA hai aura nahIM vaha isa jagat kA nirmANa-dhvaMsakartA, bhAgyavidhAtA banatA hai apitu jagat saMsAra se pUrNataH niliptatA, vItarAgatA se paripUrNa apane hI paramAnandamaya svarUpa meM sthita ho jAtA hai| __ janadarzana ke anusAra saMsArI jIva cAra gatiyoM-naraka, tiryaMca, manuSya , deva---meM se mAtra manuSyagati se hI mokSa prApta kara sakatA hai| Ayu ke anta meM vaha svAbhAvika Urdhvagati ke kAraNa loka zikhara para, jise siddha-zilA kahA jAtA hai, avasthita ho jAtA hai, jahA~ vaha ananta kAla taka ananta atIndriya sukha kA upabhoga karatA huaA apane carama zarIra ke AkAra rUpa se sthita rahatA hai / jJAna hI usakA zarIra hotA hai|42 anya darzanoM kI bhA~ti jainadarzana usake pradezoM kI sarvavyApakatA ko svIkAra nahIM karatA aura na hI use nirgaNa va zUnya mAnatA hai| usake svabhAvajanya ananta jJAnAdi pATha prasiddha guNoM ke samuccaya ko svIkAratA hai| isa darzana ke anusAra jitane jIva mokSa ko prApta hote haiM utane hI nigoda rAzi se nikala kara vyavahArarAzi meM prAjAte haiM jisase loka jIvoM se rikta nahIM hotA, apitu sadA bharA rahatA hai|43 janadarzana kI dhAraNA mokSa-bheda ke sambandha meM spaSTa hai / vaha sAmAnyataH mokSa ko eka hI prakAra kA mAnatA hai kintu dravya, bhAva aura bhoktavya kI dRSTi se yaha aneka prakAra kA hotA hai, yathA--jIvamokSa, pudgalamokSa, jIva-pudgala mokSa / 44 dravya aura bhAva ke bheda se isake do bheda kie jA sakate haiM, eka bhAvamokSa tathA dUsarA dravya mokSa / 55 kSAyika jJAna darzana va yathAkhyAtacAritra nAma vAle (zuddha ratnatrayAtmaka) jina pariNAmoM se niravazeSa karma prAtmA se dUra kiye jAte haiM, una pariNAmoM ko bhAva mokSa arthAt karmoM ke nirmUla karane meM samartha aisA zuddhAtmA kI upalabdhirUpa (nizcaya ratnatrayAtmaka) jIvapariNAma bhAvamokSa hai aura sampUrNa karmoM kA AtmA se alaga ho jAnA arthAt bhAvamokSa ke nimitta se jIva va karmoM ke pradezoM kA niravazeSa rUpa se pRthak ho jAnA dravyamokSa kahalAtA hai|46 vAstava meM bhAvamokSa hI mokSa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tAttvika paramparA meM mokSa : rUpa-svarUpa / 35 hai|47 kyoMki jIvoM ke bhAvoM meM hI bandhana hai, mokSa hai| mokSa ke lie kisI liMga, jAti, kula Adi kA prAdhAra nahIM hotA apitu yaha jIva ke samyak puruSArtha arthAt rAga-dveSajanya vikalpa-vicAroM se mukta hone ke upakrama para nirbhara karatA hai / mokSa ke isa vyApaka svarUpa ko samajhane se pUrva karma-zRkhalA tathA bandha-praNAlI ko samajhanA parama Avazyaka hai| yaha nizcita hai, baMdha-prakriyA samajhane ke uparAnta hI koI bhI saMsArI jIva bandhana kATakara mokSa pada para pratiSThita ho sakatA hai| naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, yoga, vedAnta tathA bauddhadarzana kI bhA~ti jainadarzana bhI karma aura AtmA kA sambandha anAdi mAnatA hai| saMsArI jIva apane kRta karmoM ke vinaSTa karane tathA navIna karmoM ke upArjana meM hI sarvathA vyasta evaM trasta rahatA hai| saMsArI AtmA tathA muktAtmA arthAt saMsAra evaM mokSa meM bhedakarekhA mAtra karma-bandhanoM kI hai| karmayukta jIva saMsArI jIva tathA karmamukta jIva muktAtmA/siddhAtmA kahalAte haiN| jainadarzana ke anusAra saMsArI jIva jaba koI kArya karatA hai to usake Asa-pAsa ke vAtAvaraNa meM kSobha utpanna hotA hai jisake kAraNa usake cAroM ora upasthita karma zakti yukta sUkSmapudgalaparamANu karma-vargaNA arthAt karma AtmA kI ora AkRSTa hote haiM aura isa prakAra yaha prAramA karmabandhanoM meM jakar3atI calI jAtI haiN| jainadarzana meM karma ko mUlataH do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| eka to ve karma jo prAtmA ke vAstavika svarUpa kA ghAta karate haiM, ghAtikarma kahalAte haiM / inake antargata ve jJAnAvaraNIya (AtmA ke jJAna guNa kA pracchanna honA) darzanAvaraNIya (prAtmA kA ananta darzanaguNa aprakaTa rahanA) mohanIya (moha ko utpanna karanA) aura antarAya (prAtmA meM vyApta jJAna-darzana-pAnanda ke tathA anya sAmarthya zakti ko kSINa karanA) karma pAte haiM tathA dUsare ve karma jinake dvArA AtmA ke vAstavika svarUpa ke prAghAta kI apekSA jIva kI vibhinna yoniyA~, avasthAe~ tathA paristhitiyA~ nirdhArita huA karatI haiM, aghAti karma kahalAte haiM / inameM nAma (zarIrAdi kA nirmANa), gotra (gotra, kuTumba, vaMza, kula, jAti, Adi kA nirdhAraNa karanA) Ayu (jIva kI Ayu ko nizcita karanA) aura vedanIya (jIva kI sukhaduHkha kI vedanA kA anubhava honA) karma samAviSTa haiN|48 ina praSTa karmoM kI eka sau ar3atAlIsa uttaraprakRtiyA~ jainAgama meM ullikhita haiM, jinameM jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI nau, vedanIya kI do, mohanIya kI aTThAIsa, Ayu kI cAra, nAma kI tirAnave, gotra kI do tathA antarAya kI pA~ca uttaraprakRtiyA~ haiN|46 isa prakAra ye ghAti-praghAtikarma prAtmA ke svabhAva ko pAcchAdita kara jIva meM jJAna, darzana va sAmarthyazakti ko kSINa karate haiM tathA ve karma jIva para bhinna-bhinna prakAra se apanA prabhAva DAlate haiM, jisake phalasvarUpa saMsArI jIva saMsAra meM ho bhramaNa karatA huA sukha-duHkha ke ghere meM ghirA rahatA hai / ina praSTakarmoM ke atirikta 'nokarma' kA bhI ullekha Agama meM milatA hai| karma ke udaya se hone vAlA vaha audArikazarIrAdi, jo prAtmA ke sukha-duHkha meM sahAyaka hotA hai, nokarma kahalAtA hai|50 ye nokarma bhI jIva para anya karmoM kI bhA~ti apanA prabhAva DAlA karate haiM / prazna uThatA hai ki ye kauna se kAraNa haiM jinake dvArA ye karma saMsArI jIvoM para apanA prabhAva DAlA karate haiM ? isa viSaya para karma meM AsthA rakhane vAle sabhI darzanoM ne apaneapane DhaMga se cintana kiyA hai| naiyAyika, vaizeSikadarzana, mithyAjJAna ko, yogadarzana prakRti dhammo dITo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArdhana caturtha khaNDa / 36 kAraNa mAnate haiM" / kaSAya aura yogAdi puruSa ke abhedajJAna ko tathA vedAnta Adi avidyA ko karmabandha kA mUla kintu isa dizA meM janadarzana kI mAnyatA hai ki mithyAtva avirati ( kAya mana-vacana kI kriyA Adi) karmabandha ke mukhya hetu haiM 13 jinameM lipta rahakara jIva karmajAla meM burI taraha jakar3A rahatA hai| inase muktvayaM jIva ko apane bhAvoM ko sadaiva zuddha rakhane ke liye kahA gayA hai| kyoMki koI bhI kArya karate samaya yadi jIva kI bhAvanA zuddha tathA rAga-dveSa -- krodhamAna mAyA lobha, kaSAyoM se nirlipta vItarAgI hai to usa samaya - 6 zArIrika kArya karate hue bhI karmabandha nahIM hotaa| kArya karate samaya jisa prakAra kA bhAva jIva ke mana meM utpanna hotA hai, usI bhAva ke anurUpa jIva meM karmabandha huA karatA hai / karmabandha kI tIvratA - mandatA arthAt zrAtmasvarUpa ke prakaTIkaraNa arthAt Atma-vikAsa kI dazA ke AdhAra para jIva kI tIna sthitiyAM jainadharma meM dRSTavya haiN| eka sthiti meM prAtmajJAna kA udaya nahIM hotA hai, dUsarI meM AtmajJAna kA udaya to hotA hai kintu rAga-dveSa Adi kASAyika bhAva prapanA prabhAva thor3A bahuta DAlate rahate haiM tathA tIsarI meM rAga-dveSa kA pUrNa ucchedana arthAt zrAtmasvarUpa kA pUrNa prakaTIkaraNa hotA hai / pahalI sthiti vahirAtmA arthAt mithyAdarzI kI, dUsarI antarAtmA prarthAt samyagdarzI kI tathA tIsarI sthiti paramAtmA arthAt sarvadarzI kI kahalAtI hai / * 3 isa prakAra saMsArI jIva kI nikRSTa avasthA se utkRSTa avasthA taka arthAt saMsAra se mokSa avasthA taka jAne kA eka kramika vikAsa hai AtmA kA yaha kramika vikAsa kisI na kisI rUpa meM prAyaH sabhI bhAratIyadarzana, vaidika darzana, bauddhadarzana tathA jainadarzana kramaza: bhUmikAoM * 4 avasthAoM tathA guNasthAnoM ke nAma se svIkArate haiN| jainadarzana ke dhanusAra ye guNasthAna miSpAdRSTi Adi ke bheda se caudaha hote haiM, 57 jinameM se hokara jIva ko apanA AdhyAtmika vikAsa karate hue antima lakSya sAdhya taka pahuMcanA hotA hai| ina guNasthAnoM meM moha-zakti zanaiH zanaiH kSINa hotI jAtI hai aura anta meM jIva moha - prAvaraNa se nirAvRta hotA huA niSprakampa sthiti meM pahu~ca jAtA hai / guNasthAnoM meM pahale tIna sthAna vahirAtmA kI avasthA, caturtha se bAraha sthAna antarAtmA kI avasthA tathA terahavAM evaM caudahavAM guNasthAna, paramAtmA kI avasthA haiM / prArambha ke bAraha guNasthAna moha se tathA antima do guNasthAna yoga se sambandhita haiM / ina guNasthAnoM meM karmabandha kI sthiti kA varNana karate hue jainAgama meM spaSTa nirdeza hai ki prathama daza guNasthAna taka cAroM prakAra ke bandha - prakRti, sthiti, anubhAga, pradeza hote rahate haiM kintu gyArahaveM guNasthAna se lekara terahaveM guNasthAna taka mAtra prakRti aura pradezabandha hI zeSa rahate haiN| caudahaveM guNasthAna meM ye donoM bhI samApta ho jAte haiN| tadanantara cAroM prakAra ke bandha se mukta hokara yaha jIvAtmA siddha / paramAtmA ho jAtA hai arthAt mokSapada prApta kara letA hai / 5 - AtmA ke zrAdhyAtmika vikAsa arthAt sampUrNa karma vipAkoM se sarvathA mukti ke lie arthAt mokSaprAptyartha jainadarzana mukhyataH cAra sAdhana upAyoM ko darzAtA hai| ye haiM samyak darzana, samyagjJAna aura samyak cAritra arthAt ratnatraya tathA tapa / yaha nizcita hai ki grAtmA svabhAvataH karma aura nokarma se jo paudgalika haiM, sarvathA bhinna haiN| yaha anubhUti bheda vijJAna kahalAtI hai, jo jIva ko tapa:sAdhanA kI ghora prerita karatI hai / Agama meM tapa kI paribhASA ko sthira karate hue kahA jo tapA jAya vaha tapa hai| janadarzana meM tapa ke mukhyatayA gayA hai ki karmakSaya ke lie do bheda kiye gaye haiM--eka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tAttvika paramparA meM mokSa : rUpa svarUpa / 37 bAhyatapa jisake antargata anazana upavAsa avamaudarya / Unovara rasaparityAga bhikSAcarI / / vRttiparisaMkhyAna parisaMlInatA / vivikta zayyAsana aura kAyakleza tathA dUsarA Abhyantara tapa jisameM vinaya vaiyAvRtya/sevA-zuzrUSA prAyazcita svAdhyAya, dhyAna aura kAyotsarga / vyutsarga nAmaka tapa prAte haiM / 60 grAbhyantara tapa ko apekSA bAhyatapa vyavahAra meM pratyakSa parilakSita hai kintu karmakSaya aura prAtmazuddhi ke lie to donoM prakAra ke tapoM kA vizeSa mahatva hai| vAstava meM tapa ke mAdhyama se hI jIva apane karmoM kI nirjarA kara sakatA hai| karmamukti arthAt mokSaprAptyartha jainadarzana kA lakSya rahA hai-- vItarAga-vijJAnatA kI prApti / yaha vItarAgatA samyak darzana jJAna cAritra rUpI ratnatraya kI samanvita sAdhanA se upalabdha hotI hai| jainadarzana meM ratnatraya ke viSaya meM vistAra se tarkasaMgata carcA huI hai| isake anusAra jIva- ajIva Adi navavidha tattvoM kA yathArtha bodha samyagRjJAna, tattvoM ke yathArthasvarUpa para kiyA gayA zraddhAna / dRDha pratIti arthAt svAtmapratyakSapUrvaka sva-para bheda kA yA kartavyaakartavya kA viveka samyak darzana tathA prAcaraNa dvArA antaHkaraNa kI zuddhatA arthAt karmabandha ke vAstavika kAraNoM ko avagata kara saMbara (navIna karmoM ko rokanA) tathA nirjarA ( pUrva saMcita karmoM kA tapa dvArA kSaya karanA) meM lIna rahanA, samyag cAritra kahalAtA hai|" jainadarzana meM 1 samyag darzana kI mahattA para bala diyA gayA hai / 62 use mokSa kA prathama sopAna mAnA gayA hai / vinA samyag darzana ke sUkSma se sUkSma jJAna anubhUti tathA samasta kriyAe~ mithyA hotI haiN| vAstava tapAdi saba nissAra haiN| yaha nizcita Xin samyag darzana ke abhAva meM jJAna cAritra vrata tathA hai ki samyagdarzana se jIva sarvaprakAra kI mUr3hatAoM se 64 3 Upara uThatA calA jAtA hai arthAt use bhautika sukha kI apekSA zAzvata prAdhyAtmika sukha kA anubhava hone lagatA hai| samyagjJAna ke viSaya meM jainadarzanoM kI mAnyatA hai ki jisa jJAna meM saMzaya viparyAsa anadhyavasAya tathA mithyAtva kA prabhAva ho vaha yathArtha bodha samyagjJAna kahalAtA hai| samyag dRSTi yukta jIva kA jJAna midhyAtva para nahIM, samyakatva para AdhArita hotA hai| jainAgama meM jJAna kI taratama avasthAoMoM kAraNoM evaM viSayAdi ke AdhAra para jJAna ke aneka bheda-prabheda kie gaye haiN|6 3 mati zruta tathA avadhi jJAna mithyAtva ke saMsarga se eka bAra mithyAjJAna kI koTi meM A sakate haiN| kintu manaHparyAya aura kevalajJAna samyakdarzI jIvoM meM pAe jAne ke kAraNa samyagjJAna kI hI sImA meM ghAte haiN| isa samyagjJAna se saMsArI jIva jIvana mukta arthAt siddhatva ke sannikaTa pahu~catA hai / samyak cAritra ke viSaya meM jainadarzana kA dRSTikoNa hai ki binA isake mokSa taka pahu~canA nitAnta asambhava hai| isakI samyak mArAdhanA se darzana, jJAna va tapa kI prArAdhanA bhI ho jAtI hai| kyoMki jo cAritra rahita hai usakA jJAna guNa nirarthaka hai / isa prakAra tonoM kA samanvita rUpa hI mokSa kA mArga spaSTa karatA hai / 67 vastutaH zraddhA jJAna aura cAritra se karmoM kA nirodha hotA hai| jaba jIva samyak darzana - jJAna - cAritra se yukta hotA hai taba bhAva se rahita hotA hai jisake kAraNa navIna karma kaTate aura chaMTate haiM pUrvavaddha karma kSaya hone lagate haiM, kAlAntara meM mohanIya karma sampUrNa rUpa se naSTa ho jAte haiM, tadanantara antarAya, jJAnAvaraNIya, aura darzanAvaraNIya ye tIna karma bhI eka sAtha sampUrNa rUpa se naSTa ho jAte haiN| isake uparAnta zeSa bace cAra prabhAti karma bhI vinaSTa ho jAte haiN| isa prakAra samasta karmoM kA kSaya kara saMsArI jIva mokSa ko prApta hotA hai| 1 dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa | 38 anta meM yahI kahA jA sakatA hai ki jainadarzana meM ullikhita tattva-mImAMsA mokSamArgaparaka hai| yaha saMsArI jIva ko apane vAstavika svarUpa meM lAne ke lie sacce puruSArtha kI ora prerita karatI hai| jIva se lekara mokSa taka tattva kI isa paramparA meM prAsrava-puNya-pApa tathA bandha tattva sAMsArika vRttiyoM arthAt rAga dveSAdi-kASAyika bhAvoM ke pariNAmoM ko darzAte haiM, saMvara aura nirjarA karma-yukti kI sAdhanA kA vivecana karate haiM tathA mokSa tattva saMsArI jIva ke AdhyAtmika vikAsa meM arthAta AtmA ke vAstavika svarUpa-svabhAva ke prakaTIkaraNa meM eka prabhAvI bhUmikA kA nirvAha karatA hai| vAstava meM mokSatattva sAdhanA-phala-pariNAma ko darzA kara saMsArI jIva meM saMsAra se vairAgya utpanna kara mukti kI ora prerita karatA hai| D sandarbha-granthasUcI 1. (ka) tadbhAvastattvam |-srvaarthsiddhi, 2 / 2 / 150 / 11, (kha) svaM tattvaM svatattvam |-raajvaartik, 2 / 1 / 6 / 100 / 25, (ka) tattvaM sallAkSaNikaM sanmAtraM vA yataH svata: siddham / tasmAdanAdi-nidhanaM svasahAyaM nirvikalpaM ca |--pNcaadhyaayii, pUrvArddha,8 (kha) sad davvaM vA, |-bhgvtii, 89 (ga) uppannei vA vigamei vA dhuvei vaa|-sthaanaanggsuutr, 10, 3. taccaM taha paramajheM davvasahAvaM taheva paramaparaM / dheyaM suddhaM paramaM eyaTThA huMti abhihANA / / -bRhad nayacakra, gAthA, 4, 4. dravyasaMgraha, cUlikA, 28852 5. (ka) prajJApanA vRtti, prAcArya malayagiri, (kha) jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / -tattvArthasUtra 112,4 (ga) niyamasAra, tAtparyavRtti, 5 / 12 / 1 (gha) zlokavArtika, 2 / 1 / 4 / 48 / 156 / 9 (ka) abhigayajIvAjIvA uvaladdhapuNNapAvA pAsavasaMvaraNijjarakiriyAhigAraNa bndhmokkhkuslaa| -bhagavatIsUtra / (kha) prajJApanA (ga) jIvAjIvA ya vaMdho ya pUNNaM pAvAsavo tahA / saMvaro nijjarA mokkho saMte e tahiyA nava / ---uttarAdhyayanasUtra, 28 / 14 (gha) sthAnAGgasUtra, sthA09, sUtra 665, (Da) jIvAjIvA bhAvA puNNaM pAvaM ca AsavaM tesiM / saMvara Nijjara bandho mokkho ya haMvati te aThTha / / -paMcAstikAya, 2 / 108 7. cintana kI manobhUmi, lekhaka-upAdhyAya amaramuni, pRSTha 71, 8. (ka) jIvaH prANI ca jantuzca kSetrajJaH purussstthaa| pramAtAtmAntarAtmA ca jJo jJAnItyasya paryayaH |-mhaapuraann, 24 / 103
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tAttvika paramparA meM mokSa rUpa-svarUpa / 39 (kha) jIvo kattA yA vattA ya pANI bhoktA yA poggalo / ..... antarappA taheva ya / - -dhavalA, 11, 1, 2 / gAthA 81 (ga) uttarAdhyayanasUtra, pra0 28, gAthA 11, 9. (ka) jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, kSullaka jinendra varNI, pRSTha 330 (kha) pradezasaMhAra - visargAbhyAM, pradIpavat / - tattvArtha sUtra 5 / 16, (ga) rAjapraznIyasUtra, 74 (gha) uttarAdhyayanasUtra, a0 14 gAthA 19 10. (ka) upayogalakkhaNe jiiye| bhagavatIsUtra, za0 2010 (kha) jIvo uvayogalakkhaNo- uttarAdhyayanasUtra, zra0 28, gAthA 10 (ga) jIvotti hadadi cedA udyogavisesido |.... / - paMcAstikAya, mUla, 2 (gha) tatra cetanAlakSaNo jIvaH sarvArthasiddhi, 11411413, (Ga) lakSkhaNamiha bhaNiyamAdAjbheSa.... / vRhadnayacakra, gAthA 390 (ca) NicchayaNayado du cedaNA jassa- dravyasaMgraha, mUla, 3 11. (ka) saMsAriNI muktAzvatattvArtha sUtra, 2010 (kha) paMcAstikAya, mUla, 109, (ga) bRhadnayacakra, 105 1 12. (ka) jIvabhavyAbhavyatvAni ca tattvArtha sUtra, pra0 2 sUtra 7 (kha) paMcAstikAya, mUla, 120, 13. (ka) samanaskA amanaskA: tattvArtha sUtra 02 sUtra 11 (kha) dravyasaMgraha, mUla 12/29, 14. ( ka ) saMsAriNastra sasthAvarAH -- tattvArthasUtra a0 2 sUtra 12-14 (kha) bRhadnayacakra, 123 (ga) sthAnAGgasUtra, sthAna 2 uddezA 1 sUtra 57 " (gha) uttarAdhpayana sUtra, a0 10 (Ga) AcArAMgasUtra, a0 1 (ca) prajJApanA, pada prathama, 1, 2, 3 15. dvividhAjIvA bAdarA sUkSmAzca rAjavArtika 51515458 9 16. (ka) jIvA havaMti tivihA bahirappA taha va aMtaraNyA va paramaNyA vi yaduvihA arahaMtA taha ya siddhAya // kArtikeyAnuprekSA, mUla, 192 (kha) tipayAro so appAparamitaravAharo du heUNaM - mokSapAhur3a, mUla 4 17. ( ka ) sarvArtha siddhi, 2/6/159/2 (kha) SaTkhaNDAgama, 11, 1 sU0 24/201 18. (ka) tadviparyayalakSaNo'jIvaH sarvArthasiddhi 1 / 4 / 14 (kha) ityuktalakSaNopayogazvetanA ca yatra nAsti sa bhavatyajIva iti vijJeyam / - dravyasaMgraha, TIkA, 15 / 50 (ga) paMcAstikAya 2 / 122 (gha) sthAnAGgasUtra, 20157 dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana 19 tacca dvividham / jIvasambandhamajIvasambaMdhaM ca / - paramAtma prakAza, TIkA, 1 / 30/33 20. (ka) ajIbakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH / kAlazva-tattvArthasUtra 5 / 139 (kha) dravyasaMgraha, mUla 15 / 50 (ga) pravacanasAra 127 (gha) uttarAdhyayanasUtra 364 (Ga) samavAyAGgasUtra, 149 21. ( ka ) zubhaH puNyasya -- tattvArthaM sUtra, 6 / 3 (kha) puNyaM zubhakarma prakRtilakSaNam-sUtrakRtAMge zI0 0 25, 16 pRSTha 127 (ga) mUlAcAravRtti, vasunaMdAcArya, 506 (gha) samavAyAGgasUtra, abhaya 0 1 pRSTha 5 (Ga) SaDdarzanasamuccaya, guNa0 vR0 47, pRSTha 137 (ca) punAti pavitrIkarotyAtmAnamiti puNyam / " 22. ( ka ) pApam azubhaM karma - samavAyAGga, abhaya0 1 pRSTha 6 (kha) azubhapariNAmo jIvasya tannimitta: karmapariNAma: pudgalAnAM ca pApam / paMcAstikAyavRtti, amRtacandrAcArya, 108 23. (ka) pAti rakSati prAtmAnaM zubhAditi pApam - sarvArthasiddhi 63 (kha) pAtyavati rakSati grAtmAnaM kalyANAditi pApam / - tasvArtha, zrutasAgarIyAvRtti, 63, 24. (ka) jainadarzanasvarUpa aura vizleSaNa, lekhaka -- devendramuni zAstrI pRSTha 193, (kha) sthAnAGgasUtra, 9 caturthakhaNDa / 40 (ga) bolasaMgraha, bhAga 3, pRSTha 182 (pa) nava puNNe, ThANAMga, ThANA 9, sthAnAGgasUtra, prabhayadeva TIkA, prathamasthAna / 25. (ka) samavAyAGgasUtra, samavAya, 5 (kha) adhyAtmasAra, 18 131 (ga) Avazyaka haribhadrIyA vRtti mala0 hema0 hi0, pRSTha 84 (gha) zrAsravati pravizati karma yena sa praNAtipAtAdirUpaH prAsravaH karmopAdAna (ga) sarvArthasiddhi 6432018 (gha) vArasa aNuvekkhA, 47 kAraNam -- sUtrakRtAGga, zIlA0 vRtti, 25 17, pRSTha 128 (Ga) yogapraNAlikayAtmAnaH karma AsravatIti yoga prasravaH / (ca) kAyavAGmanaH karma yogaH / sa AsravaH - tatvArthasUtra, 6 / 1-2 (ca) prAsayatyanena prAtravaNamAtraM vA mAsravaH / puNyapApAgamadvAralakSaNa dhAsrava:-- rAjavArtika 12419, 16 26 26. (ka) bRhadnayacakra, mU0 zrAsrava / 152 (kha) tatvArthasUtra, 64
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana tAttvika paramparA meM mokSa : rUpa svarUpa / 41 (Ga) dravyasaMgraha, mUla, 30 (ca) anagAradharmAmRtaM, 2 / 37 27. ( ka ) AtmakarmaNoranyonyapradezAnupravezalakSaNo baMdhaH / - rAjavArtika, 1/4 / 17 / 26 / 29 (kha) sthAnAGga sUtra, sthAna 2, uddezA 2 (ga) prajJApanA pada 23 sUtra 5 samavAyAGga, samavAya 4 (kha) mUlAcAra, gAthA 1221 (ga) tattvArthasUtra, 83 28. ( ka ) (gha) dravyasaMgraha mUla, 33 (Ga) gommaTasAra, karmakANDa, mUla, 89 / 73 29. 'karma, karmabandha aura karmakSaya' lekhaka - rAjIva pracaMDiyA, aiDavokeTa 'jinavANI', karmasiddhAnta vizeSAGka, 1984, 30. ( ka ) AsravanirodhaH saMvaraH- tattvArtha sUtra 9/1 (kha) sarveSAmAtravANAM tu nirodhaH saMvaraH smRtaH - yogazAstra, 79 pRSTha 4 (ga) uttarAdhyayanasUtra, adhyAya 29, sUtra 11 (gha) sthAnAGga vRtti, sthA0 1 (Ga) bRhadnayacakra, 156 (ca) rAjavArtika, 9 / 1 / 6 / 587 31. (ka) sapunabhidyate dvedhA dravyabhAvavibhedataH / yaH karmapudgalAdAnacchedaH sa dravya saMvaraH / bhavahetu kriyAtyAgaH sa punarbhAvasaMvara / (kha) sthAnAGga 1 / 14 kI TIkA (ga) sapta tattvaprakaraNa, hemacandrasUri 112 (gha) tattvArtha0 sarvArthasiddhi 9 / 1 (Ga) dravyasaMgraha, 2034 (ca) paMcAstikAya, 20142, amRtacandra vRtti, (cha) paMcAstikAya, 20142, jayasena vRtti, 32. (ka) saMsAranimitta kriyAnivRttirbhAvasaMvaraH / tannirodhe tatpUrvakarmapudgalAdAna vicchedo dravyasaMvaraH - sarvArthasiddhi, 9 / 1 / 406 / 5 (kha) cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedu.... cANittaM bahubheyA NAyavvA bhAvasaMvaravisesA - dravyasaMgraha, mUla, 34-35 (ga) sa guptisa mitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraH - tattvArthasUtra, 92 (gha) samiI gupti parissaha - jaidhammo bhAvaNA caritANi / paNatiduvIsadasavAra paMcabheehiM ... -navatattvaprakaraNa, 25 .... sagavannA / (Ga) sthAnAGga 5 / 2 / 418 (ca) samavAyAGga, 5 - yogazAstra, 79-80, pRSTha 4 dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai wwww.jalihelibrary.org
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 42 ka) ekadezakarmasaMkSayalakSaNA nirjarA-sarvArtha siddhi, 14 kha) tattvArtha rAjavAtika, akalaMka, 1 / 4 / 11 (ga) karmaNAM vipAkatastapasA va kSayo nirjraa| __-tattvArthabhASya, haribhadrIyavRtti, 1 / 4 gha) dazavakAlika, 93 (Ga) navatattvaprakaraNa, 11 bhASya 90 devaguptasUripraNota (ca) sthAnAGga, sthA0 5, u0 1, sUtra 409 (cha) uttarAdhyayanasUtra, a0 13, gAthA 16 (ja) puvvaka ukamma saDaNaM tu nnijjraa| bhagavatI ArAdhanA, mU0 1849 / 1659 (jha) baMdhapadezaggalaNaM NijjaraNaM / --vArasa aNuvekkhA, 66 (ba) kArtikeyAnuprekSA, mUla, 103 34. (ka) bhAvanirjarA........dravya nirjarA / --dravyasaMgraha, TIkA 36 / 150,151 (kha) sA puNo havei duvihaa| paThamA vivAgajAdA vidiyA avivAgajAyA y| -bhagavatI pArAdhanA, mUla, 1847-48 / 1659 (ga) dvividhA yathA kAlopakramikabhedAt aSTadhA mUlakarmaprakRtibhedAt / evaM saMkhyeyAsaMkhyeyAnantavikalpA bhavati kamarasaniha raNabhedAt / / -rAjavAtika 1 / 9 / 14 / 40 / 19 (gha) nirjarA sA dvidhA jJeyA sakAmAkAmabhedataH / -dharmazarmAbhyudayam, 21 / 122-123 Da) tattvArthasAra, 7 / 2-4 (ca) candraprabhacaritam, 18 / 109-110 (cha) dvAdazAnuprekSA-nirjarA anuprekSA, 103-104 (ja) sthAnAGgasUtra 9 / 16 (jha) kASThopalAdirUpANAM vidAnAnAM vibhedtH....|' -zAntasudhArasa, nirjarAbhAvanA 2-3, (a) navatattvaprakaraNa, 11, devaguptasUripraNIta / (ta) sthAnAGga, 1116 kI TIkA 35. (ka) tadatyantavimokSopavarga:-sabhASya nyAyasUtra, 7 / 7 / 22 (kha) IzvarakRSNakArikA 1 (ga) yogasUtra, 2-26 (gha) darzana aura cintana, lekhaka-paM. sukhalAlajI, yogavidyA, pRSTha 252 (Ga) prAtyantiko duHkhAbhAvaH mokSa:-nyAyavAtika, (ca) nyAyasUtra, 11112 para bhASya 36. dharma, darzana, manana aura mUlyAGkana, lekhaka --zrI devendra muni zAstrI, adhyAtma---- dharma/darzana kA paramalakSya, pRSTha 236 37. darzana aura cintana, lekhaka, paM. sukhalAlajI, yogavidyA, pRSTha 252
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tAttvika paramparA meM mokSa : rUpa svarUpa / 43 38. jainadarzana meM mukti svarUpa aura prakriyA, lekhaka zrI jJAnamunijI mahArAja (jainabhUSaNa), zrI puSkara munibhinandana grantha caturthakhaNDa, pRSTha 316 39. cintana kI manobhUmi, lekhaka, upAdhyAya zramaramuni pRSTha 60 40. ( ka ) uttarAdhyayana sUtra, a0 29, sUtra 72 (kha) daNAbhUtaskandha, 05 gAthA 13 ( ga ) mokSa asane / sa prAtyAntikaH sarvakarmanikSepo mokSa ityucyate / rAjavArtika 111037 (gha) ghavalA 1305,5.02 (Ga) bhagavatI ArAdhanA vi0 381134 (ca) sarvArthasiddhi 11 kI utthAnikA (cha) paramAtmaprakAza, 2010 (ja) jJAnArNava0, 3 / 6-10 (jha) dravyasaMgraha (TIkA), 37 (Ja) jaM appasahAvA do mUlosara paDasaMciyaM mumbaI / -vRhadnayacakra, 169 (ta) AtmabandhayodvidhAkaraNaM mokSaH / (tha) kRtsnakarma vipramokSo mokSaH / - tattvArthasUtra, 1012 41. jainendra siddhAnta koza, bhAga 3, kSullaka jinendravarNI, pRSTha 332 42. ( ka ) uttarAdhyayana sUtra, zra0 36, gAthA 57 (kha) jJAnArNava, 42 (ga) tattvArthasUtra, 105 (gha) niyamasAra, mUla 72 " (Ga) gommaTasAra, jIvakANDa mUla 68 / 177 (ca) paMcasaMgraha, prAkRta 1 43. kadAcidaSTasamayAdhikaSaNmAsAbhyanto caturgatijIvarAzito nirgateSu / gommaTasAra, jIvakANDa (jI0 pra0) 197244115 44. ( ka ) sAmAnyAdeko mokSaH / dravyabhAvabhoktavyabhe dAdane ko'pi / samayasAra, prAtmakhyAti 288 (kha) karmanirmUlanasamartha: dravyamokSa iti / (kha) dhavalA 135 5 823461 45. (ka) taM mukhaM praviruddha duvihaM khalu davya bhAvagadaM / bRhadnayacakra 159 (kha) dravyasaMgraha, TIkA, 371154 / 7 46. (ka) niravazeSANi karmANi yena pariNAmena (ga) pravacanasAra ( tA0 bu0 ) 64 / 106 / 15 (gha) dravyasaMgraha, TIkA 2605 / 14 1 - rAjavArtika, 1 / 7 / 14 / 40 / 24 samastAnAM karmaNAM / bhagavatI prArAdhanA 38134 / 18 - paMcAstikAya (tA. bu.) 016 / 173 / 10 dhammo dovo. saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47. paramAtmaprakAza, TIkA 224511713 48. ( ka ) prajJApanAsUtra, pada 21 se 29,01, 2, sUtra 293 se 299 (kha) uttarAdhyayanasUtra adhyAya 33 ( ga ) (gha) tattvArtha sUtra 84 3 (Ga) gommaTasAra, karmakANDa, mUla, 87 (ca) dravyasaMgraha, TIkA, 31 / 9016 (cha) vRhadnayacakra 84 49. (ka) paJcanavadvacaSTAviMzaticatu dvicatvArizadRdvipaJcabhedA yathAkramam / 3 SaTkhaNDAgama, 13 55 sUtra 19 / 205 (kha) gommaTasAra, jIvakANDa mUla 2441507 " (kha) gommaTasAra, karmakANDa, mUla, 22015 ( ga ) SaTkhaNDAgama, 6 19 1 sU0 / pR0 13 14,15 / 31,17/34.19 / 37,25 / 48, 29049, 45 / 77, 46 // 78 (gha) paMcasaMgraha, prAkRta adhikAra, 24 50. (ka) dhavalA, 145, 6, 7115206 53. (ka) tattvArtha rAjavArtika, 9,1,12 (kha) yogazAstra, prakAza 12 (ga) jJAnasAra, mohASTaka, vidyASTaka, tattvadRSTi- aSTaka (gha) kArtikeyAnuprekSA, mUla 192 caturtha khaNDa / 44 (ga) niyamasAra, ( tA0 vR0) 107 51. darzana aura cintana, paM0 sukhalAlajI, zradhyAya - karmavAda, pRSTha 228 52. karma, karmabandha aura karmakSaya, lekhaka - rAjIva pracaMDiyA, eDavokeTa jinavANI, karmasiddhAnta vizeSAGka 1984 -tattvArthasUtra 85 54. (ka) utpatti prakaraNa sarva 117-115 126 nirvANa 120-126 3, (kha) pAtaMjali yogasUtra, pAda 1, sUtra 26, pAda sUtra 48-49 kA bhAgya pAda 1 sUtra 1 kI TIkA / 55. pro0 si0 vi0 rAjavAr3e sampAdita marAThI bhASAntarita majjhimanikAya sUtra 56. ( ka ) paMcasaMgraha, prAkRta, 113 6, pR0 2, sU0 22 pR0 15, sUtra 34 pR0 4, sU0 48 pR0 10 (kha) gommaTasAra jIvakANDa mUla 8 / 29 57. ( ka ) SaTkhaNDAgama, 11, 1 sU0 9-22 / 161 - 192 (kha) rAjavArtika 9 / 1 / 115 (ga) mUlAcAra, 1995-1196 50. (ka) dhanye tu mithyAdarzanAdibhAvapariNato vAhyAtmA bAhyAtmAntarAtmA ca / - adhyAtmamata parIkSA, gAthA 125 (kha) yogAvatAradvAtriMzikA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tAttvika paramparA meM mokSa rUpa-svarUpa / 45 59. (ka) uttarAdhyayanasUtra 2016 (kha) karmakSayArtha tapyate iti tapaH / sarvArthasiddhi 906 (ga) tattvArthasAra, 6 / 18 (gha) karmadahanA tapaH / rAjavArtika 9 / 19 / 18 (Ga) cAritrasAra, 133 / 4 (ca) padmanandipaMcavizatikA, 198 1 60. (ka) uttarAdhyayana sUtra, 3017 se 9 (kha) mUlAcAra, 345, 346 (ga) sarvArtha siddhi 919 (gha) cAritrasAra, 133 (Ga) tasvArthasUtra 9019-20 (ca) bhagavatI ArAdhanA, 208 61. ( ka ) uttarAdhyayanasUtra, 28 / 30-14 (kha) tatvArtha sUtra, 112, 4 (ga) paMcAstikAya 2106 (gha) darzanapAhur3a, 19 (Ga) paMcasaMgraha, prAkRta, 1159 (ca) mUlAcAra, 203 (cha) dravyasaMgraha, 41 (ja) vasunaMdi zrAvakAcAra, 10 (jha) dhavalA, 101,1.4 (Ja) samayasAra, tAtparyAkhyAvRti 155 62 (ka) uttarAdhyayanasUtra, pra028, gAthA 30 (kha) darzanapAhur3a mUla 21, 7 63. (ka) uttarAdhyayanasUtra, a0 28, gASA 20 (kha) jJAnArNava, 6 / 54 64. ( ka ) rayaNasAra, 54, 158 (kha) ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 24,36 65. sthAnAGgasUtra sthAna 2 0 1 sUtra 71 66. (ka) nandIsUtra, gAthA 80 (kha) tattvArthasUtra 1-12 ( ga ) dhavalA, 11, 1, 1 37 1 67. (ka) bhagavatIyArAdhanA, mU0 641 (kha) zIlapAhuDa, mU0 5, (ga) mulAcAra, 897 dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 46 68. (ka) samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / tattvArthasUtra, a0 1, sU0 1 (kha) uttarAdhyayanasUtra, a0 28, gAthA 1-3 (ga) tividhe samme paNNatte, taMjahA nANasamme, daMsaNasamme cArittasamme / -sthAnAGgasUtra, sthA0 3, u04; sUtra 194 -maMgalakalaza 394, sarvodayanagara AgarA roDa, alIgar3ha (u. pra.) |