Jain Sahitya

Author(s): Purushottam Jain, Ravindra Jain
Publisher: Purshottam Jain, Ravindra Jain
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009417/1

Page #1

ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਅਤੇ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਂ
ਜਿਵੇ ਪਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਗਿਆ ਨਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕਾ ਹਰ ਸਾਲ 10 ਨਵੰਬਰ ਅਤੇ 31 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਕ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਛਾਪਦੇ ਹਨ । ਇਹ
ਤਿਕਾ ਮੇਰੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਹਰ ਅੰਕ, ਮੈਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨਾ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਦਾ ਮੇਰੇ ਤਿ ਅਥਾਹ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ।
ਇਸ ਅੰਕ ਵਿਚ 45 ਜੈਨ ਆਗਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਸੀਂ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਸ੍ਰੀ ਸਵਰਨ ਕਾਂਤਾਂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਹੈ ।
ਮੈਂ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਨੂੰ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਤਿ ਸਹਜ ਸਮੱਰਪਣ ਅਤੇ ਕੀਤੇ ਯੋਗ ਸੰਪਾਦਨ ਲਈ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ । ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਪੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ੁਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਭੇਜਦਾ ਹਾਂ ।
ਜੈਨ ਭਵਨ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ 10-11-1991
ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ
ਪਤਨ ਦਾ ਸਦਨ

Page #2

॥ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ॥
ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੇਖਕ :- ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਪੁਰਸੋਤਮ ਜੈਨ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ
14 ਪੁਰਬਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਪੰਰਾ
ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਪਨਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੈਨ ਸਹਿਤ ਦਾ ਮੁਢੋਂ 14 ਪੁਰਬ (ਗ੍ਰੰਥ) ਮਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਜ ਕਲ ਇਕ ਪੁਰਬ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਅਚਾਰੀਆ ਜਿਨਭੱਦਰ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਸਧਾਰਨ ਬੁਧੀ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾ ਲਈ 12 ਅੰਗਾ (ਗ੍ਰੰਥ) ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਸਰੋਤ ਸਾਹਿਤ ਅੰਗ, ਉਪਾਂਗ,ਮੂਲ ਸੂਤਰ ਤੇ ਪ੍ਰਕਿਣਕ ਦੇ ਰੂਪ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਸਰੁਤ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਸੁਣੇਆਂ ਹੋਇਆ ਗਿਆਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੇ ਜੋ ਉਪਦੇਸ ਦਿਤਾ, ਉਹ ਤੀਰਥੰਕਰਾ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਣਧਰ (ਮੁਖ) ਸ੍ਵਰਮਾ ਨੇ ਇਹ ਉਪਦੇਸ ਦਾ ਲਨ ਕੀਤਾ।
ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਾਂ ਤਾਂ ਅਨਾਦਿ ਮਨਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਈਸਵਰ ਰਚਿਤ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਾਨਵ ਬੁਧੀ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਆਗਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।
ਸਵੇਤਾਂਵਰ ਜੈਨ ਅਤੇ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਪ੍ਰਪਰਾ ਅੰਤਮ ਸਤ ਕੇਵਲੀ ਵਾਹੂ ਸਵਾਮੀ ਸਨ । ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਵੀਰਨਿਰਵਾਨ ਦੇ 170 ਦਾ ਉਨਾਂ ਦਾ ਸਵਰਗ ਵਾਸ ਸਮੇਂ 10 ਪੁਰਬ ਬਾਕੀ ਸਮੇਂ ਮਾਜੂਦ ਸਨ। ਵੀਰ ਆਰੀਆ ਬਜਰ ਸਮੇਂ ਤਕ ਇਹ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਚੱਲੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਅਦ ਆਰਿਆ ਦੇ ਜਾਨਕਾਰ ਸਨ । ਦਿਗੰਵਰ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਰਬ ਵੀਰਨਿਰਵਾਨ ਪੁਰਬ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈ।
ਅਚਾਰਿਆ ਭੱਦਰ 167 ਨੂੰ ਹੱਈਆ
ਨਿਰਵਾਨ 84 ਸਮੇਂ
ਰਕਸਤ ੭ ਪੁਰਬਾ ਸਮੇਤ 683 ਅਨੁਸਾਰ
ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ
ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਆਗਮ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਵਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾਂ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਨੰਦੀ ਸ਼ੁਤਰ ਵਿਚ ਹਰ ਆਗਮਾ ਦਾ ਜੋ ਆਕਾਰ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਉਹ ਰਾਜਨੇਤਿਕ ਉਥਲ ਪੁਥਲ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪਰ ਜੈਨ ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜੋ ਕੋਸਿਸ ਕੀਤੀ ਉਸ ਦਾ ਇਤਹਾਂਸਕ ਵਰਨਣ ਸਵੇਤਾਂਵਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਚਨਾ ਆਖਦੇ
1

Page #3

ਹਨ । ਇਹ ਵਾਚਨਾ ਤੋਂ ਹੋਈਆ ਸਨ। ਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ 160 ਸਾਲ ਪਹਿਲੀ ਕੋਸਿਸ ਅਚਾਰਿਆ ਭੱਦਰਵਾਹੂ ਦੇ ਸਮੇ ਹੋਈ । ਇਸ ਸਮਾ ਪਾਟਲੀਪੂਤਰ ਵਿਖੇ ਸਾਧੂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ । ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਸਵੇਤਾਂਵਰ ਅਤੇ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ । ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਇਕ ਯਤਨ ਉੜੀਸਾ ਦੀਆਂ ਖੰਡ ਗਿਰਿ ਗੁਫ਼ਾਵਾ ਵਿਖੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖਾਰਬਲ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਕਾਲ ਪੈ ਚੁਕਾ ਸ਼ੀ। ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਕੋਸਿਸ ਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ 827 ਤੋ 840 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮਥੁਰਾ ਵਿਖੇ ਂ ਅਚਾਰਿਆ ਸਕੰਦਲ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿਚ ਮਥੁਰਾ ਵਿਖੇ ਹੋਈ। ਇਸੇ ਸਮੇ ਅਚਾਰਿਆ ਨਾਗਾਅਰਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿਚ ਇਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਪਾਠ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਯਤਨ ਬਲੱਭੀ ਵਿਖੇ ਹੋਈਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀਆਂ ਵਾਚਨਾਵਾ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਆਗਮ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਵੀਰ ਨਿਰਵਾਨ ਸੰਮਤ 980 ਦੇ ਕਰੀਵ ਬਲੱਭੀ ਵਿਖੇ ਹੋਈ। ਅੱਜ ਕੱਲ ਇਸੇ ਵਾਚਨਾ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਨਾ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪਾਕਿਤ ਰਾਜ਼ਸਥਾਨੀ ਵਿਚ ਨਿਰਯੁਕਤੀ, ਚੁਰਣੀ, ਭਾਸ਼ਯ ਅਤੇ ਟਬੇ ਲਿਖ ਗਏ । ਵਰਗੀਕਰਨ
ਵਿਸ਼ੇ ਪੱਖੋਂ ਆਰਿਆ ਰਕਸਕ ਨੇ ਸਮੁਚੇ ਆਗਮਾ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ
1 ਚਰਨ ਕਰਨਾ ਅਣੂਯੋਗ ;
ਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥ
2 ਧਰਮ ਕਥਾ ਅਣਯੋਗ ;
ਧਾਰਿਮਕ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਚਾਰਿੱਤਰ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥ
3 ਗਣਿਤ
ਅਣਯੋਗ
ਗਣਿਤ ਦੇ ਵਿਸੇ ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥ
4 4 ਦਰੱਵ
ਅਣੂਯੋਗ -
ਦਾਰਸਨਿਕ ਤੱਤਵਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਰਤਮਾਨ ਉਪਲੱਬਧ ਗ੍ਰੰਥ (1) 12 ਅੰਗ (2) 12 ਉਪਾਂਗ (3) ਚਾਰ ਮੂਲ ਸੂਤਰ (4) 6 ਛੇਦ ਸੂਤਰ (10) ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਣਕ ਦਿਗੰਵਰ ਫਿਰਕੇ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਨਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੰਥ ਨਸਟ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਅਚਾਰਿਆ ਕੰਦ ਕੱਦ ਪੂਜਪਾਂਦ · ਸਮੱਤ ਭੱਦਰ, ਅਕੰ ਲਕ, ਪਰਸੈਨ ਰਚਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਗਮਾ ਵਰਗਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਸਵੇਤਾਂਵਰ ਤੇ ਦਿਗਵੇਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਖਾਸ ਮੱਤ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਦਿਗੰਵਰ ਜੈਨ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਰ, ਧੱਵਲਾ, ਜੇ ਧੱਵਲਾ, ਨਿਅਏ ਸਾਰ, ਪੁਰਾਣਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਜੈਨ ਧਰਮ
2

Page #4

ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਦੇਨ ਹੈ । ਦਿਗੰਵਰ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਕਤ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, · ਅਪਭਰੰਸ ਕਨੱਡ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਤੇ ਤਾਮਿਲ ਵਿਚ ਆਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । 12 ਅੰਗ ਆਚਾਰੰਗ
| ਇਸ ਦੇ ਦੇ ਸਰੂਤ ਸਕੰਧ ਹਨ । ਭਾਸ਼ਾ ਪਖੋਂ ਇਸ ਦੀ ਅਰਧ ਮਾਗਧੀ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ ਪਹਿਲੇ ਸਰੁਤ ਸਕੰਧ ਦੇ ਸੱਤ ਅਧਿਐਨ ਹਨ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਵਿਸੇ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ। ਇਹ ਥਾਂ ਮੁਨੀ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 1 ਸਸਤਰ ਪਗਿਆ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ' ਵਿਚ ਕਸਾਏ (ਕਰੋਧ, ਮਾਨ ਮਾਇਆ ਲੋਭ) ਰੂਪੀ ਸਸਤਰਾ (ਹਥਿਆਰਾ) ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਬੇਲੋੜੀ ਇਕ ਇਦਰੀਆ ਵਾਲੇ ਮਿਟੀ ਪਾਣੀ ਅੱਗ, ਹਵਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਚਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ 6 ਉਦੇਸਕਾ ਵਿਚ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 2 ਲੋਕ ਵਿਜੈ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਕਸ਼ਾਏ ਚਿੱਤ, ਵੈਰਾਗ, ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਰਹਿਨਾ, ਭੋਜਨ ਹਿੰਸਾ, ਭੋਗਾ ਤੇ ਦੂਰ ਰਹਿਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 3 ਸੀਤ ਉਸਨ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ 4 ਉਦੇਸਕਾ ਵਿਚ ਅਸੰਜਮੀ, ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਹਸ਼ਰ ਚਿਤ ਸੁਧੀ, ਅਸੁਭ ਤਿਆਗ, ਪਾਪ ਕਰਮ ਤਿਆਗ ਤੇ ਸੰਜਮ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਰਨਣ ਹੈ । 4 ਸਮੱਕਤਵ - ਇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਚਾਰ ਉਦੇਸਕਾ ਵਿਚ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ ਅਨਾਰਿਆਂ ਸੰਬਧੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨੋਤਰ ਉਤਰ ਤੱਪ ਦੋਸ ਰਹਿਤ ਤੇ ਸਮਿਅਕ ਦਰਸਨ ਸਮੱਅਕ ਗਿਆਨ ਮਿੱਅਕ ਚਾਰਿਤਰ ਤੇ ਸਮਿਅਕ ਤੱਪ ਦਾ ਸਾਨਦਾਰ ਉਪਦੇਸ ਹੈ । 5 ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਲੋਕ ਸਾਰ ਤੇ ਅਬਿਤ ਦੇ ਨਾਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਇਸ ਵਿਚ ਮੁਨੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ ! 6 ਧੂਤ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਨਾ ਛੱਡਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ ਹੈ । 7 ਮਹਾਂ ਪੁfਗਿਆ :- ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ । 8 ਵਿਕਸ਼ ਤੇ ਵਹ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ 8 ਉਦੇਸ਼ਕ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦੇਸਕਾ ਵਿਚ ਮਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਚਾਰ ਤੋਂ ਉਲਟ ਮੁਨੀਆ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ, ਵੱਸ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਾਮ ਭੋਰਾ ਸੰਬਧੀ ਸੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਕਾਮ ਭੋਗ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਰਹਿਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ ਹੈ । 9 ਉਪਧਾਨ ਸਰੂਤ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਤੱਪਸਵੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਤਹਾਸਕ ਅਧਿਆਤਮਕ ਉਪਦੇਸ ਹੈ ।
ਦੁਸਰਾਂ ਸਰੂਤ ਸਕੰਧ ਇਹ ਭਾਸਾ ਪਖੋਂ ਸਰਲ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ 5 ਚੁਕਾਵਾਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਦੀਆਂ ਹਨ । 4 ਚੁਕਾ
3

Page #5

ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ । ਇਕ ਚੁਲੀਕਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਨਸਬ ਸੂਤਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ ।
ਆਚਾਰੰਗ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਲਿਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਚੁਲੀਕਾ ਵਿਚ 7 ਅਧਿਐਨ ਦੂਸਰੀ ਵਿਚ 7 ਅਧਿਐਨ ਤੀਸਰੀ ਤੇ ਚੌਥੀ ਚੁਲੀਕਾ ਵਿਚ ਇੱਕ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਹਨ ਪਹਿਲੀ ਚੁਲੀਕਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਵਿਸੇਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।
1 ਪਿੰਡ ਏਸ਼ਨਾ (ਭੋਜਨ ਸੰਬਧੀ) 2 ਸੈਯਾ ਏਸ਼ਨਾ (ਤਖਤਪੋਸ ਸੰਬਧੀ) 3 ਈਰੀਆ ' ਏਸ਼ਨਾ (ਚਲਨ ਫਿਰਨ ਸਬੰਧੀ) 4 ਭਾਸਾ ਜਾਤ ਏਸ਼ਨਾ (ਭਾਸਾ ਸਬੰਧੀ) 6 ਪਾਤਰ ਏਸ਼ਨਾ (ਵਰਤਨਾ ਸਬੰਧੀ) 7 ਅਵਿਗ੍ਰਹਿ ਏਸ਼ਨਾ ਚਲਨ ਫਿਰਨ ਦੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ
ਦੂਸਰੀ ਲੀਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸੇਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ 1 ਸਥਾਨ 2 ਨਿਸਿਧਿਕਾ (ਪੜਨ ਤੇ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਦੀ ਜਗਾਂ) 3 ਉਚਾਰ ਪ੍ਰਸ਼ਤਰਵਨ (ਟੱਟੀ ਪੇਸਾਬ ਸੰਬਧੀ) 4 ਸ਼ਬਦ 5 ਰੂਪ 6 ਪਰਚਿਆ ਦੂਸਰੋਆ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਨਵਾਲੀ ਸੇਵਾ ਕ੍ਰਿਆ 7 ਅਨਿਉਅਨਿਆ ਕ੍ਰਿਆ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਨ ਵਾਲੀ ਗਲਤ ਕ੍ਰਿਆ, ਭਾਵਨਾ, ਚਿੰਤਨ, ਵੀਤਰਾਗਤਾ ਤੀਸਰੀ ਚੁਲੀਕਾ ਦੇ ਭਾਵਨਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਬਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜੀਵਨ ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤਾ ਦੀਆਂ 28 ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ।
ਚੌਥੀ ਚੁਲੀਕਾ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਮੁਕਤੀ ਹੈ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਉਪਮਾਵਾਂ ਰਾਹੀ ਵੀਤਰਾਗਤਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਬਦ ਪੁਰਾਤਨ ਬੁੱਧ ਪ੍ਰਪੰਰਾ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਸੂਤਰ ਕ੍ਰਿਤਾਂਗ
ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਚਰਚਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਗਰ੍ਥ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਦੇ ਦੋ ਸਰੂਤ ਸਬੰਧ ਹਨ । ਇਸ गूघ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ 363 (180 ਕਿਆਵਾਦੀਆਂ 84 ਅਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ 68 ਅਗਿਆਨ ਵਾਦੀਆ 32 ਵਿਨੈ ਵਾਦੀਆਂ) ਦਾ ਵਰਨਣ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਸਰੋਤ ਸਕੰਧ ਦੇ 23 ਅਧਿਐਨਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ।
1 ਸਮੇਂ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਏਕਾਂਤਵਾਦੀ ਫਿਰਕੇਆ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਉਦੇਸਕ ਵਿਚ ਬੰਧਨ, ਦੂਸਰੇ ਉਦੇਸਕ ਵਿਚ ਮੰਥਲੀਪੁਤਰ ਕੌਮਾਲਰ ਦੇ ਨਿਅਤੀਵਾਦ ਅਗਿਨਵਾਦ ਕਰਮਵਾਦ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਤੀਸਰੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਭੋਜਨ, ਕਪੜਾ, ਪਾਤਰ ਤੇ ਜਗਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਅਵਤਾਰਵਾਦ ਦਾ ਖੰਡਨ ਹੈ । ਚੌਥੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਆਪਣੇ ਨਿਅਮ ਤੋਂ ਚਲਦੇ ਹੋਏ, ਹੋਰ ਦਾਰਸਨਿਕ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
2 ਵੰਤਾਲਿਕ :- ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਛੰਦ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਪਹਿਲਾ ਉਦੇਸਕ ਵਿਚ ਮੋਤ ਦੀ, ਅਟੱਲਤਾ ਦੂਸਰੋ ਉਦੇਸਕ ਵਿਚ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਤੀਸਰੇ
4

Page #6

ਉਦੇਸਕ ਵਿਚ ਮਹਾਵਰਤਾ ਤੇ ਰਾਤਰੀ ਭੋਜਨ ਤਿਆਗ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 3 ਉਪਸਰਗ ;- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਰੋਜਾਨਾ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦਾ ਦੋ ਉਦੇਸਕਾ ਵਿਚ ਜਿਕਰ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਉਦੇਸਕ ਵਿਚ 22 ਪਹਿਸ਼ੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਰਿਸਤੇਦਾਰ ਰਾਹੀ ਸਾਂਧੂ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ। ਤੀਸਰੇ ਉਦੇਸ਼ਕ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚੋਥੇ ਉਦੈਸਕ ਵਿਵ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਕੁਤਰਕਾ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 4 ਇਸਤਰੀ ਪਰਿਗਿਆ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਦੋ ਉਦੇਸਕ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਚਰਜਾ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਇਸਤਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
5 ਨਰਕ ਵਿਭਕਤੀ:- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਦਂ ਉਦੇਸਕ ਵਿਚ ਨਰਕ, ਨਰਕ ਦਾ ਕਾਰਣ, ਨਰਕ ਦੇ ਦੁੱਖਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
6 ਵੀਰਸਤਵ :- ਜਰਮਨ ਨਿਵਾਸੀ ਡਾਕਟਰ ਮੋਟੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਸਤੂਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ।
7 ਕੁਸ਼ੀਲ :- ਅਸੁਧ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਚਾਰ ਦੇ ਪੰਪਰਾਂਵਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਹੈ।
8 ਵੀਰਜ ;- ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਪਰਾਕ੍ਰਮ ਵੀ ਹੈ। ਵੀਰਜ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ । ਇਥੇ ਵੀਰਜ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਬਾਲ ਵੀਰਜ ਤੇ ਪੰਡਤ ਵੀਰਜ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
10 ਸਮਾਧੀ :- ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਅਰਥ ਆਤਮਾ ਦੇ ਅਦਰਲਾ ਸੁੱਖ ਹੈ। ਇਥੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਮਾਧੀ ਵੱਲ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ ।
। ਮਾਰਗ :- ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇ ਦਰਵੇ ਅਧਿਐਨ ਵਰਗਾ ਹੀ ਹੈ।
12 ਸਮੱਸਰਨ :- ਇਥੇ ਸਮੱਸਰਨ ਦਾ ਅਰਥ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਉਪਦੇਸਕਾ ਦਾ ਇਕਠ ਹੈ । ਇਥੋਂ 363 ਮੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
13 ਯੱਬਾਤੱਥ :- ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਅਸਲਾ ਪਰਮਾਰਥ । ਜੋ ਵਸਤੂ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਵਰਨਣ ਕਰਨਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਚੇਲੇ ਦੇ ਗੁਣ ਦੋਸ਼ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
14 ਇਸ ਅਧਿਐਨਾ ਵਿਚ ਅਦਰਲੀ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀਆ ਗੰਢਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
15 ਆਦਾਨ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ, ਸੰਜਮਫਲ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਜਾਂ ਵੀਤਰਾਗੀ ਪੁਰਸ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
16 ਗਾਥਾ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ' ਸੱਚੋ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮਣ ਭਿਖਜੂ ਤੇ ਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸਾ
ਹੈ।
17 ਪੁੰਡਰਿਕ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਹੋਰ ਮੱਤਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ, ਸਫੈਦ ਕਮਲ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਭਿਖਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
FO
ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਆਖਦਾ ਹੈ । “ਸੰਸਾਰ ਰੂਪੀ ਤਲਾਵ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਰਮ ਰੂਪੀ ਪਾਣੀ ਹੈ ਤੇ ਕਾਮ ਭੋਗ ਰੂਪੀ ਚਿਕੜ ਹੈ । ਪੁੰਡਰਿਕ ਰਾਜਾ ਹੈ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਚਹੁ ਪਾਸੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਚਾਰਕ
5.

Page #7

ਹਨ।
1 ਤੱਛ ਜੀਬਤ ਇਛੱਰਵਾਦੀ (ਨਾਸਤਿਕ) 2 ਭੂਤਵਾਦੀ ਂ (ਪੰਜਮਹਾਯੁਤ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ) 3 ਈਸ਼ਵਰ ਵਾਦੀ 4 ਨਿਅਤੀਵਾਦੀ (ਮੁਕੱਦਰ ਡੇ ਵਿਸਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 18 ਕਿਆ ਸਥਾਨ :- ਹਰਕੰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਕਰਮ ਕਿਆ ਤੇ 12 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਧਰਮ ਕ੍ਰਿਆਵਾ ਦਾ ਵਰਨਣ
ਹੈ 1
19 ਅਹਾਰ ਪਰਿਗਿਆ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਤਰੱਸ ਤੇ ਸੰਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਤੇ ਭੋਜਨ
ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ।
20 ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ :- ਅਹਿੰਸਾ ਰੁਕਾਵਟਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਇਸ (ਤਿਆਗ) ਹੀ ਇਸ ਵਿਚ ਹੈ ।
ਆਦਿ ਮੂਲ ਗੁਣ ਅਤੇ ਸਮਾਇਕ ਆਦਿ ਦੇ ਆਚਰਨ ਵਿਚ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਪਾਪਕਾਰੀ ਅਸੰਜਮ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ
21 ਆਚਾਰ ਸਰੂਤ :- ਗਿਆਨੀ ਹੀ ਸੁਧ ਆਚਰਨ ਦੀ ਪਾਲਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਏਕਾਂਤਵਾਦੀ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ, ਏਕਾਂਤਵਾਦੀ ਮਾਨਤਾਵਾ ਨਾਲ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 22 ਆਦਰਕ ਕੁਮਾਰ :- ਇਹ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਾਲੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਮਗਧ ਦ ਰਾਜਾ ਸ੍ਰੇਣਿਕ ਦੇ ਪੁਤਰ ਅਭਿਕੁਮਾਰ ਦੇ ਦੋਸਤ ਅਦਨ ਦੇ ਸਹਿਜਾਦੇ ਆਦਰਕ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਿਰਤਾਂਤ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਹੋਰ
ਮਤਾਂ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਕੇ 500 ਸਾਥਿਆ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।
23 ਨਾਲੰਦਾ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਰਾਜਗਿਰੀ ਦੇ ਇਕ ਭ ਗ ਨ ਲੈਂਦਾ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਸੀ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਗਣਧਾਰ ਗੌਤਮ ਇੰਦਰ ਭਾਂਤੀ ਦੇ 23 ਤੀਰਥੰਕਾਰ ਪਾਰਸਾਵਨਾਥ ਦੇ ਚੈਲੇ ਪੇਡਾਲ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ।
ਸਥਾਨੰਗ ਅਤੇ ਸਮਵਯਾਂਗ
ਇਹ ਦੋਹੇ ਸੂਤਰ ਇੱਕ ਹੀ ਸੈਲੀ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ ਆਂਖੇਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਤੱਤਵਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ਹੈ । ਸਥਾਨਿੰਗ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਨੋ ਗੁਣ, ਸੱਤ ਨਿਨੱਹਵ, ਪ੍ਰਵਜਿਆਂ, ਸਥਵਰ, ਰਜੌਹਰਨ, ਲਖਣ ਪੱਦਤੀ, ਗਰਭਧ ਰਨ, ਭੁਚਾਲ ਨਦੀਆਂ, ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਵਰਖਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜਿਕਰ ਹੈ । 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਵਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਹੈ । ਸਮਵਯਾਂਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਸੂਤਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਇੱਕ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰਾ 2 ਤੋਂ 33 ਸੌਖੀਆ ਤੱਕ ਜੀਵ ਦੇ ਮੋਕਸ਼ ਜਾਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ 18 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ
ਹੈ।
ਦੋਹਾਂ ਗੰਥਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਅਗੁੰਤਰ ਨਿਕਾਏ, ਪੁਗਲ ਪਜਤੀ, ਮਹਾ ਵਿਉਤ ਧੰਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਤਰਾਂ ਹੈ । ਵੈਦਿਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦਾ ਅਨਪੱਤਬ (ਅਧਿਐਨ
6

Page #8

134) ਇਸ ਸੈਲੀ ਦਾ ਹੈ। ਸਿਧਾਂਤ ਯਾਦ ਕਰਣ ਦਾ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਪੁਰਾਤਨ ਤਰੀਕਾ ਦਸਦੇ ਹਨ । ਸਥਾਨੰਗ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ 42102 ਪਦ ਸਨ ਹੁਣ 3770 ਸਲੋਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ ਸਮਵਯਾਂਗ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ (64000 ਪਦ ਸਨ ਹੁਣ 1667 ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ।
ਭਗਵਤੀ
1.
ਇਸ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਂ ਵਿਆਖਿਆ ਪਰਿਗਿਪਤਿ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ' ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਤੇ ਗਣਧਰ: ਇੰਦਰਭੂਤੀ ਦੇ 36000 ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਤਰ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਜੈਨ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਤੱਤਵ ਚਰਚਾ, ਇਤਿਹਾਸ, ਵਰਗ, ਨਰਕ ਦੇਵਤਾ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਚਾਨਣ - ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਈ ਪ੍ਰਸਨ ਭੂਗੋਲ, ਖਗੋਲ, ਸੁਪਨੇਆ ਦੇ ਕਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਹਨ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਜਮਾਲੀ, ਸ਼ਿਵਤਾਜ, ਰਿਸ਼ੀ, ਪਰਿਵਾਰਾਜਕ, ਤਾਂਪਸ ਬੌਣਿਕ, ਮਹਾਸਿਲਾ ਕੰਟਕ ਲੜਾਈ, ਅਤੇ ਯੁਧ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਖੰਡਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਅਤਿਮਕਤ ਵਾਯਭੁਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਗਾਂਗੋ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਕਾਰਤਿਕ ਸੇਠ, ਮਾਕੰਦੀ ਸੇਠ, ਗਣਧਰ ਗੌਤਮ ਤੇ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਦੇ ਚੋਲ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚਰਚਾਵਾਂ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਪਹਿਲਾ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ 2288000 ਪਦ ਸਨ ਹੁਣ 15752 ਸਲੋਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ।
ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ ਕਥਾਂਗ
ਇਸ ਆਗਮ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਕਥਾਵਾ ਹਨ | ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਜੇ ਦੇ ਸਕੰਧ ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਸਕੰਧ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਕੁਲਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ।
1 ਮੇਘ ਕੁਮਾਰ 2 ਧ' ਸਾਰਥਵਾਹ ਤੇ ਮੋਦੇ ਂ ਅੰਡੇ 4 ਦੋ ਕਛੂ 5 ਥਾਵਚਾ ਪੁਤਰ 6 ਤੰਬਾ 7 ਰੋਹਣ 8 . 0 ਵੀ ਇਸਤਰੀ ਸ਼ੰਕਰ ਭਗਵਾ ਮਲੀ ਨਾਥ 9 ਜਿਨ ਰਕਸਕ ਜਿਨਪਾਲ 10 ਚਦਰਮਾ 11 ਬਿਖ 12 ਸੁਬਧੀ ਪ੍ਰਧਾਨ 13 ਨੰਦਨ ਮਨਿਆਰ 14 ਤੋਤਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ 15 ਨੰਦੀ ਫਲ 16 ਦਰੋਪਤੀ 17 ਆਕੀਰਨ ਦੇਸ਼ਦਾ ਘੋੜਾ 18 ਸੁਸ਼ਮਾ ਪਤੀ 19 ਪੰਡਰਿੰਕ ਕਤਰਿਕ, ਇਨਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦਿਆਲਤਾ, ਸੱਚ, ਸੀਲ ਆਦਿ ਉ ਮ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਸਰੋਤ ਸਬੰਧ ਵਿਚ 206 ਅਧਿਐਨ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਜੀ ਦੀਆ 206 ਬਾਧਵੀਆ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਡਿਗਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਜੋ ਮਰਕੇ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵਿਚ ਦੇਵੀਆ ਹੋਈਆ । ਪਹਿਲਾ ਇਸ ਸੂਤਰ ਵਿਚ 5556000 ਪਦ ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਕਥਾਵਾ ਸਨ ਹੁਣ ਕਿਰਫ ਗ੍ਰੰਥ 5500 ਸਲੋਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ।
7

Page #9

| ਉਪਾਸਕ ਦਸਾਂਗ ਸਾਰੇ ਆਰਾਮ ਸ਼ਹਿਤ ਇਕ ਆਗਮ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਹੈ । ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਹਿਸਥ ਧਰਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਆਗਮ ਦੇ 10 ਅਧਿਐਨ ਕਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਾਰਤਕ ਹਨ । ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ 10 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾ ਦਾ 12 ਵਰਤ ਰੂਪੀ ਧਰਮ ਤੇ ਦਰਿੜ ਰਹਿਣਾ ਦੀਆਂ ਚਰਚਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਕੀ, ਦੇਵਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੀ ਥਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ । 10 ਅਧਿਐਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਹਨ।'' 1 ਆਨੰਦ 2 ਕਾਮਦੇਵ 3 ਚੁਲੇਣੀ ਪਿਤਾ 4 ਸੂਰਾਂ ਦੇ 5 ਚੁਲਸ਼ਤਕ 6 ਕੁੰਡ ਕੋਲਕ 7 ਧਾਲ ਪੁਤਰ 8 ਮਹਾਸ਼ਤਕ 9 ਨੰਦਨੀ ਪਤਾ 10 ਸਾਲਿਹ ਪਿਤਾਂ ਸਾਰੇ ਉਪਾਸਕ ਕਰੋੜਾ ਦੀ ਸੰਪਤਿ ਦੇ ਧਨੀ ਹਨ । ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ, ਵਿਉਪਾਰ, ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ ਆਦਿ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਇਸ ਦੇ ਪਦ 170000 ਸਨ । ਹੁਣ ਸਿਰਫ 812 ਸਲੋਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ।
ਅੰਕਿਤ ਦਸਾਂਗ ਇਹ ਆਗਮ ਵੀ ਕਥਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਉ' ਆਤਮਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ । ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੂਡੀ. ਗਈਆ । ਇਸ ਸੂਤਰ ਦੇ 8 ਵਰਗ ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਵਰਗ ਦੇ ਦਸ ਅਧਿਐਨ ਹਨ । 1 ਗੋਤਮ 2 ਸਦਰ 3 ਸਾਗ ਤੇ 4 ਗੰਭੀਰ, 6 ਅਯਲ 7 ਪਲ 8 ਅਕਸੋਤ 10 ਵਿਸ਼ਨੂੰ । ਇਹਨਾਂ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਵਾਰਕਾ ਨਗਰ ਤੇ ਸ਼ਨ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਦੇ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਪ੍ਰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਜ ਤੋਂ 87000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ ਭਗਵਾਨ ਨੇਮੀਨਾਥ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਏ ਸਨ । 2 ਦੁਸਰੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਅਕਸੋਭ, ਸਾਗਰ ਅਨੇਕ ਵਸਨੀ ਦੇ 8 ਤਰਾਂ ਜਿਕਰ ਹੈ। 3 ਤੀਸਰੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ 13 ਨਾਂ ਹਨ ਸਕੁਮਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਂ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਮੁ) ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ; 4 ਚੌਥੇ ਵਰਗ ਦੇ ਜਾਲੀ ਆਦਿ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਹਨ । 5 ਪੰਜਵੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਪਦਮਾਵਤ ਆਦਿ 10 ਰਾਣਿਆਂ ਦੀ ਕਥਾਵਾ ਦਵਾਰਕਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੀ . ਭਵਿਖਵਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ । 6 ਛੇਵੇ ਵਰਗ ਦੇ 16 ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਧਿਐਨ ਮਕਾਈ ਆਦਿ ਸੇਠ, ਸੁਦਰਸਨ ਤੇ ਆਰਜਨ ਮਾਲੀ ਦਾ ਹੈ । ਸੇਠ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਨਿੱਡਰਤਾ ਤੇ ਅਰਜਨ ਮਾਲੀ ਦਾ ਤਪਸਵੀ ਜੀਵਨ ਵਰਨਣ ਯੋਗ ਹੈ । ਛੇਵੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਅਤਿਕਤ ਨਾਂ ਦੇ ਬਾਲ ਮੁਨੀ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਦਾ ਵਰਨਣ
7 ਸਤਵੇ ਵਰਗ ਦੇ ਤੇਹਾਂ ਅਧਿਐਨਾ ਰਾਣਿਆਂ ਸਾਧਵੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 8 ਅਠਵੇਂ ਵਰਗ ਦੇ ਦੱਸ ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਇਨਾ ਵਿੱਚ ਮਗਧ ਸਮਰਾਟ ਣਿਕ ਦੀ ਕਾਲੀ
|
8

Page #10

ਆਦ 10 ਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸਾਧਵੀ ਬਣਨ ਦਾ ਤੇ ਤੱਪ ਕਰਕੇ ਮੋਕਸ਼ ਜਾਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। 90 ਮੋਕਸ਼ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਪਹਿਲਾ ਇਸ ਗਥ ਦੇ 2328000 ਪਦ ਸਨ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਸਿਰਫ 800 ਸਲੋਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਅਨੁਉਤਰੋ ਉਪਪਾਤਿਕ ਦਸਾਂਗ 12 ਵੇਂ ਸਵਰਗ ਤੋਂ ਉਪਰ 9 ਗਰਵਯਕ ਵਿਮਾਨ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਵਿਜੈ, ਵਿਜਅਤ,
ਯਤ ਅਪਰਾਜਿਤ ਅਤੇ ਸਰਵਾਰਥ ਸਿਧ ਹਨ ਇਹ ਪੰਜ ਅਨੁਤਰ ਵਿਮਾਨ ਹਨ ਇਹਨਾ ਵਿਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਇਸ ਸਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਆਖੀ ਗਈ ਹੈ ਇਸ ਸਾਸਤਰ ਦੇ 3 ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ 33 ਵਰਗ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ :- ਇਸ ਵਿਚ ਜਾਲੀ, ਮਿਆਲੀ, ਉਪਜਾਲੀ, ਪ੍ਰਸਮੇਨ ਬਾਰਸਨ ਦੀਰਘਦੰਤ, ਲਸਟ ਦੇਵ, ਵਿਹਲ, ਵਿੱਹਸ ਅਤੇ ਅਭੈਕੁਮਾਰ ਆਦਿ 10 ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਵਰਨਣ ਹੈ ਦੂਸਰਾ ਵਰਗ :- ਦੀਰਘ ਸੇਨ, ਮਹਾਸੇਨ, ਲਿਸਟ ਦੇਵ, ਗੰਡਦਤ, ਹੱਲ, ਦਰੂਮ, ਦਰੁਮਸੇਨ, ਮਹਾਦਰੂਮ ਸੈਨ ਸਿੰਘ, ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਸੇਨ, ਤੇ ਪੁਸ਼ਪਸੇਨ ਅ*ਦ 13 ਅਧਿਐਨਾਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । ਤੀਸਰਾ ਵਰਗ :- ਇਸ ਵਿਰ ਕੰਦੀ ਨਗਰੀ ਦੇ ਧੰਨਾ ਸਾਰਥਵਾਹ ਦੇ ਸਾਧੂ ਬਣਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਇਨਾਂ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਖਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਕਸਰ ਕੁਮਾਰ, ਰਸ਼ਦਸ, ਪਾਲਕ, ਮਪੁਤਰ, ਚੰਦਰਕ ਪਰਮਿਟ ਸਾਤਰਕ, ਪੇਡਾਲ ਪੁਤਰ ਪੋਟਿਲ ਵਿਹਲਾ ਪਹਿਲਾ ਇਸ ਗਥ ਵਿੱਚ 9404000 ਪਦ ਸਨ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ 292 ਸ਼ਲੋਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਣ ਇਹ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅੱਜ ਕ ਲ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ।ਇਸ ਥ ਵਿੱਚ 14 ਮੱਤਾ ਨੂੰ
ਠਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਹਿੰਸਾ ਆਦਿ ਪੰਜ ਆਸ਼ਰਬ, ਆਹਿੰਸਾ ਆਦਿ 5 ਸੰਬਰ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵਰਨਣ ਹੈ ਇਸ ਸਾਸਤਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕਠਿਨ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਨਾਰਿਆ ਦੇਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਪਪਕਾਰ ਧੰਦੇਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾਂ । ਇਸ ਗਬ ਵਿਚ 93115000 ਪਦ ਸਨ ਹੁਣ 1250 ਸ਼ਲੋਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਕਾਰ ਹਨ ।
ਵਿਪਾਕ ਸਤਰ ਸੁਖਵਿਪਾਕ ਤੇ ਦੁਖਵਿਪਾਕ ਸੂਤਰ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮਾ ਦਾ ਫਲ ਚੰਗਾ ਤੇ ਅਸੁਭ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਮਾੜਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਗਥ ਵਿੱਚ ਕਥਾਵਾਂ ਰਾਹੀ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸੂਰ ਦਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਗਣਧਰ ਸੁਧਰਮਾ ਸਵਾਮੀ

Page #11

ਦੀ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਕੇਵਲੀ, ਜਬੂ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਦੁਬ ਵਿਪਾਕ ਦੀਆਂ .. ਕਥਾਵਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । । ਮਿਰਗਪੁੱਤਰ 2 ਕਾਮਧਵੱਜਾ ਤੇ ਅਲੱਗ ਸੇਨ ਚੋਰ 4 ਸਕਟ 5 ਬ੍ਰਿਹਸਪਤਿ ਦੱਤ ਪਰੋਹਿਤ 6 ਲੰਦੀ ਵਰਧਨ 7 ਉਬੰਦਤ 8 ਸੋਰਿਕ 9 ਦੇਵਦਤਾ 10 ਅੰਜੂ
ਸੁਖਵਪਾਕ 1 ਮਿਰਗਪੁਰ 2 ਗੋਤਰਾਮ ਤੇ ਅੰਡ 4 ਸਕਟ 5 ਬ੍ਰਾਹਮਣ 6 ਨੰਦੀਸੇਨ 7 ਸੋਰਆ 8 ਉਦਦਰ 9 ਸਹਸੋ ਦਾਹ ਆਮਨ 10 ਕੁਮਾਰ ਲੰਛਵੀ
ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ ਫਲ ਕਾਰਣ ਹੀ ਸੁੱਖ ਦਾ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੋਗ ਲਗਦੇ ਹਨ । | ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਵਿਚ 12400000 ਪਦ ਤੇ 110 ਅਧਿਐਨ ਸਨ ਹੁਣ 1216 ਸਲੋਕ ਪ੍ਰਣ ਇਸ ਗੱ ਥ ਦਾ ਅਕਾਰ ਹੈ ।
. ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਦ
ਇਹ ਆਗਮ ਅੱਜ ਕੱਲ ਉਪਲੱਭਧ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਦੇ 5 ਭਾਗ ਹਨ । 1 ਪਕ੍ਰਮ 2 ਸੂਬਰ 3 ਪੂਰਵਗਤ 4 ਅਨੁਯੋਗ 5 ਚਲਿਕਾ ।
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਚੌਦਹਾਂ ਪੂਰਬ ਸਨ । ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । ਉਤਪਾਦ (ਦਰਵ ਤੇ ਪਰਿਆਏ ਦੀ ਉਤਪਤੀ 2 ਅਗਰਗਨਿਆ (ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਪਰਿਆਏ ਦਾ ਪਰਿਮਾਨ) 3 ਵੀਰਜ ਪ੍ਰਵਾਦ (ਕਰਮ ਤੇ ਕਰਤਾ ਹਿਤ ਜੀਵ ਤੇ ਪੂਗਲ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ) 4 ਆਸਤੀਨਾਸਤੀ ਪ੍ਰਵਾਦ (ਧਰਮ ਆਦਿ 6 ਦਰਵ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਦਾ ਵਰਨਣ 5 ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਵਾਦ (ਗਿਆਨ ਦੇ ਪੰਜ ਭੇਦਾ ਦਾ ਵਰਨਣ) 6 ਸ਼ੱਤ ਪ੍ਰਵਾਦ (ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ ਦਾ ਵਰਨਣ) 7 ਆਤਮ ਪ੍ਰਵਾਦ (ਕਯ ਪਖੋ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ) | 8 ਕਰਮ ਪ੍ਰਵਾਦ (ਕਰਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਭੇਦ ਉਧਭੇਦ ਵਰਨਣ)
9 ਤਿਖਿਆਨ ਪ੍ਰਵਾਦ (ਵਰਤ ਨੇਮ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਵਰਨਣ). · 10 ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਵਾਦ (ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਰਿਪਿਆ ਸਧਿਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ 11 ਕਲਿਆਨ ਪੁਰਬ (ਗਿਆਨ ਤੱਪ ਸੰਜਮ ਦੇ ਸੁਭਫਲ ਅਤੇ ਪਾਪ ਦੇ ਅਸੁਭ ਫਲ ਦਾ ਵਰਨਣ 12 ਪ੍ਰਣਾਯੂ ਪੁਰਬ(ਇੰਦਰੀਆ, ਸਵਧਿਆਏ, ਮਨ, ਪ੍ਰਾਣ ਤੇ ਉਮਰ ਦਾ ਵਰਨਣ 13 ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਸਾਲ ਪੁਰਬ ਮਨ ਬਚਨ ਕਾਇਆ ਦੀ ਸ਼ੁਭ ਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ 14 fਬੰਦੇਂ ਸਾਰ ਲੋਕ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਵਰਨਣ) । ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਥ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ
10

Page #12

ਅਤੇ ਅਕਾਰ ਵਿਸਥਾਰ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਸਾਲ ਸਾਹਿਤ : ਭਿਅੰਕਰ ਅਕਾਲ, ਰਾਜਨੇਤਿਕ ਉਥਲ ਪੁਥਲ ਕਾਰਣ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਉਪਾਂਗ
ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣ, ਨਿਆਏ ਤੇ ਮੀਮਾਸਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਉਪਾਂਗ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੋ ਸਿਖਿਆ, ਕਲਪ, ਵਿਆਕਰਨ, ਛੰਦ, ਨਿਰੁਕਤ ਤੇ ਜੋਤਿਸ਼ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਗਮ 12 ਅੰਗਾਂ ਦੇ 12 ਉਪਾਗ ਹਨ । ਉਪਾਂਗ
ਆਚਾਰੰਗ
ਸੂਤਰ ਤਾਗ
ਸਥਾਨੰਗ
ਸਵਯਾਗ
ਭਗਵਤੀ
ਗਿਆਤਾ ਧਰਮ
ਉਪਾਸਕ ਦਸਾਂਗ
ਅੰਤਕ੍ਰਿਤ ਦਸਾਂਗ
ਅਨੁਤਰੋ ਉਪਾਤਿਕ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਆਕਰਣ
ਵਿਪਾਕਸੂਤਰ
ਦਰਿਸਟੀਵਾਦ
ਅਪਪਾਂਤਿਕ
ਰਾਜਨਿਆ
ਜੀਵਾ ਅਭਿਗਮ
ਪ੍ਰਗਿਆਪਨਾ
11
ਸੂਰਜ ਪਰਿਗਿਅਪਤਿ
ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਪਰਿਗਿਅਪਤਿ
ਚੰਦਰ ਪਰਿਗਿਅਪਤਿ
ਨਿਰਯਾਵਲਿਕਾ
ਕਲਪਬੱਡੀ ਸਿਆਓ
ਧੁਸਪਿਕਾ
ਪੁਸ਼ਪਚਲਿਕਾ
ਵ ਿਸ਼ਨੀਦਸਾ
ਔਪਪਾਤਿਕ
ਇਸ ਵਿੱਚ 43 ਸੂਤਰ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚੌਪਾਨਗਰੀ ਪ੍ਰਰਨ ਭਦਰ ਚੈਤਯ, ਬਾਗ ਕੌਣਿਕ ਰਾਜਾ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਜਾਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ, ਰਾਣੀ ਦਾ ਜਿਕਰ, ਹੋਰ ਸ਼ਮਣਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਅੰਬੜ ਸਨਿਆਸੀ ਦੀ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨਾਲ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਸੱਤ ਨਿਨੰਹਵਾ (ਭਰਿਸਟ ਵਿਚਾਰਕ) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।
ਇਤਹਾਸਕ ਪਖੋਂ ਇਹ ਆਗਮ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਕਿ ਰਾਜਾ ਸ੍ਰਣਿਕ ਬਿੰਬਕਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕੋਣਿਕ ਬੁਧ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਧਰਮ ਉਪਾਂਸਕ ਸੀ । ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਆਇਆ ਹੈ । ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਨਿਰਵਾਨ ਸਮੇਂ ਕੌਣਿਕ ਅਜਾਤ ਸੰਤਰੂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਸ਼ਮੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਖੱਤਰੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕੋਣਿਕ ਅਜਾਤ ਸਭਰੂ ਦੀ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨਾਲ ਭੇਟ ਦਾ ਸਪਸਟ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਰਾਜਾ ਕੋਣਿਕ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਣੀਆ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਪਾਸੋਂ ਜੈਨ ਸਾਧਵੀ ਜੀਵਨ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਰਾਜੇਮਾ

Page #13

ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਨਮਾਨ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਕਈ ਵਾਦ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਕਾਲ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ 72 ਕਲਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਰਾਜਪ੍ਰਸ਼ਨਿਆਂ
ਇਸ ਵਿਚ 217 ਸੂਤਰ ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਸੁਰਿਆਭ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਿਧਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਸਮੱਸਰਨ (ਦੇਵਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਰਚੀ ਧਰਮ ਸਭਾ) ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਸੁਰਿਆਭ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਰਿਧਿ ਦਾ ਵਰਨਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਆਪ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ ਨਾਥ [23 ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ] ਦੇ ਚੇਲੇ ਮਨੀ ਕੇਸ਼ੀ ਕੁਮਾਰ, ਵਸਤੀ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਨੂੰ, ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਾਰੇ ਸੁੰਦਰ ਚਰਚਾ ਰਾਹੀਂ ਆਸਤਿਕ ਬਨਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਥਾਂ ਚੰਗੇ ਉਦਾਹਰਣ, ਤੱਰਕ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਵਾਦਿਤਾ ਦੇ ਲੱਛਣ ਇਸ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਆਮਲਕਪਾ, ਸੁਰਿਆਵ ਦੇਵ, ਪਰੇਕਸ਼ਾ ਮੰਡਪ ਬਾਜੇ, ਨਾਚਵਿਧਿ, ਵਿਮਾਨ ਵਰਨਣ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਜੀਵਾਭਿਗਮ
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਨੌ ਪ੍ਰਤਿਪਤਿਆਂ [ਅਧਿਐਨ] ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿਸ਼ੇ
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
1] ਰੱਸ ਤੇ ਸਥਾਵਰ ਜੀਵਾਂ ਦੇ 42 ਭੇਦਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
2] ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਹਿਜੜੇ ਦੀ ਉਤਪਤਿ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
3] ਸੱਤ ਪ੍ਰਿਥਵੀਆਂ, 16 ਰਨ, ਅਸਤਰ-ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ, ਸ਼ਰਾਬਾਂ, ਭਾਂਡੇ, ਗਹਿਣੇ, ਭਵਨ, ਕਪੜਿਆਂ, ਮਿਠੇ ਭੋਜਨ, ਪਿੰਡ, ਰਾਜਾ, ਦਾਸ, ਤਿਉਹਾਰ, ਨੱਟ, ਸਵਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਨਰਥ ਦਾ ਕਾਰਣ, ਕਲੇਸ਼, ਯੁੱਧ, ਬੀਮਾਰੀਆਂ, ਦੇਵਤੇ, ਪਦਮਵਰ ਵੇਦਿਕਾ, ਵਿਜੈ ਦਵਾਰ ਸੁੱਧਰਮਾ ਸਭਾ, ਸਿਧਾ-ਅਯਤਨ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ ।
4] ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 5] ਛੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 6] ਸੱਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
7] ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
8] ਸੰਸਾਰੀ 9 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
9] ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧ-ਅਸਿੱਧ, ਸ-ਇੰਦਰਾਂ, ਬਿਨਾ-ਇੰਦਰੀਆਂ, ਗਿਆਨ-ਅਗਿਆਨੀ, ਅਹਾਰਕ -ਅਨਾਹਾਰਕ, ਭਾਸਕ ਅਭਾਸਕ, ਸਮਿੱਅਕ ਦਰਿਸ਼ਟੀ, ਮਿਥਿਆ ਦਰਿਸ਼ਟੀ, ਪਰਿਆਪਤਅਪਰਿਆਪਤ ਸੂਖਮ-ਵਾਦਰ, ਸੰਗੀ,-ਅਸੰਗੀ, ਭੱਵ ਸਿਧਕ, ਅਭੱਵ ਸਿੱਧਕ, ਯੋਗ, ਵੇਦ, ਦਰਸ਼ਨ,
12

Page #14

ਸੰਯਤ, ਅਯਤ, ਕਸ਼ਵੇ ਗਿਆਨ, ਸਰੀਰ, ਕਾਇਆ, ਲੇਸ਼ਿਆਵਾ ਯੋਨੀ ਤੇ ਇੰਦਰਆਂ ..
ਪਖੋਂ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਉਪਾਂਗ ਵਿਚ ਜੀਵ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਪਰਿ ਗਿਆਪਨਾ ਇਸ ਉਪਾਂਗ ਵਿਚ 349 ਸੂਤਰ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਵਿਚ 36 ਤਾਤਵਿਕ ਵਿਸੇਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸੈਆ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :
1 ਪਰ ਆਪਨਾ 2 ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਹੁਵਕਤ 4 ਸਥਿਤੀ 5 ਵਿਸ਼ੇਸ 6 ਵਿਉਤਕਰਤੀ 7 ਉਛੱਵਾਸ 8 ਸੰਗਿਆ 9 ਯੋਨੀ 10 ਚਰਮ 11 ਭ'ਸਾ 12 ਸਰੀਰ 13 ਪਰਨਾਮ 14 ਕਸ਼ਾਏ 15 ਇੰਦਰ 16 ਪ੍ਰਯੋਗ 17 ਲੋਸਿਆ 18 ਕਾਇਆ ਸਥਿਤ 19 ਸਮਿਅਤੱਵ 20 ਅੰਤ ਕਿਆ 21 ਅਵਗਾਹਨਾ 22 ਸੰਸਥਾਨ 23 ਆ 24 ਕਰਮ 25 ਕਰਮ ਬੰਧਕ 26 ਕਰਮ ਵੇਦਕ 27 ਵੇਦ ਬੰਧਕ 28 ਅਹਾਰ 29 ਉਪਯੋਗ 30 ਪਸਯਤਾ 31 ਸੰਗਿਆ 32 ਸੰਜਮ 33 ਅਧਿ 24 ਪਵਿਚਾਰਨਾ 35 ਵੇਦਨਾ 36 ਸਮੁਦਘਾਤ
ਇਸ ਗਲ਼ੇ ਵਿਚ ਜਾਵ ਅਜ਼ੀਵ ਦਾ ਹਰ ਪਖੋ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸੇਆਂ . ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਆਰਆ ਦੀ ਪਰਿਭ ਸ਼ਾ, ਲਿਪਿਆ ਦਾ ਗਿਆਨ ਤੇ ਭਾਸ਼ਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
| ਸੂਰਜ ਪਰਿਗਿਪਤਿ
ਸੂਟਜ਼ ਪਰਗਿuਤ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਪਰ ਗੁਪਤਿ ਇਨਾ ਦੋਹਾ ਗਥਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਭੁਗੋਲ, ਖਗੋਲ ਨਾਲ ਸੰਬਧਤ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਬ ਦੇ 108 ਸੂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਨਛੱਤਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਸ ਗਥ ਵਿਚ ਗਣਤ ਵਾਰ ਪੁਰਾਤਨ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਰਜ ਹਨ ।
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਗਿਆਰਾ ਭਰਿਤ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ : 1 ਦਿਨ, ਰਾਤ, ਅਰਧ ਮੰਡਲ, ਦੋ ਸੂਰਜਾ ਦੀ ਮਾਨਤਾ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਤ, ਮੰਡਲਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅੱਠ ਅਧਿਐਨਾ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ । 2 ਸੂਰਜ ਦਾ ਉਦੈ ਅਤੇ ਅਸਤ ਹੋਣਾ, ਸੂਰਜ ਦਾ ਇਕ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਗਤ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਦਾ ਵਰਨਣ ਤਿੰਨ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ ॥ 3 ਇਸ ਪਰਭfeਤ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਚੰਦਰਮਾ ਰਾਹ ਅਨੇਕਾ ਦੀ ਸਦਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 4 ਚੰਦਰਮਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਅਕਾਰ ਤੇ ਹੋਰ 16 ਮੱਤਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ । 5 ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਲੇ ਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 6 ਸੂਰਜ ਦੇ ਐਚ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
13

Page #15

7 ਸੂਰਜ ਰਾਹੀ ਮੇਰੁ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। 8 ਰਜ ਦੇ ਉਦੇ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 9 ਸੂਰਜ ਦੇ ਉਦੇ ਅਤੇ ਅਸਤ ਹੋਣ ਸਮੇ ਛਾਂ 59 ਪੁਰਸ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਿਖਾਈ ਦੇਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 10 ਇਸ ਪਰਾਭਰਤ ਦੇ 22 ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ ਨਛੱਤਰਾਂ, ਸੂਰਜ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਛੱਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬਧਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 11 ਸਵਤਸਰਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ 1 12 ਨਛੱਤਰ, ਚੰਦਰਮਾ, ਰਿਤੂ ਆਂ, ਆਦਤ ਤੇ ਅਭਿਧਾਂਤ fਪਤ ਸਵਤਸਰਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 13 ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਲਭ ਹਾਨੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 14 ਜਉਤਸਨਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 15 ਚੰਦਰਮਾ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਤ ਦੇ ਮੈਲ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ 16 ਜਉਤਸਨਾ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਸੇ ਗਏ ਹਨ । 17 ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੇ ਅਸਤ ਹੋਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 18 ਚੰਦਰ ਸੂਰਜ ਦੀ ਉਚਾਈ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 19 ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਦੇ ਚੰਦਰਮਾ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ । 20 ਚੰਦਰਮਾ ਦਾ ਵਰਨਣ 88 ਮਹਾਰਹਿ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
| ਚੰਦਰ ਪਰਿਗਿਪਤਿ
ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੂਰਜ ਪਰਿਵੰਗਪਤ ਦੀ ਤਰਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਗਮ ਚੰਦਰਮਾ ਵਾਰੇ ਵਿਸੇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਹੇ ਅਗਮਾ ਦੇ ' ਪਾਠ ਇਕ ਤਰਾ ਦੇ ਹੀ ਹਨ ।
ਜੰਬੁ ਦੀਪ ਪਰਿਗਿਪਤਿ ਇਸ ਥ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਿਸੇ ਵਿਚ 4 ਵਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਹਿਸੇ ਵਿਚ 3 ਵਕਸਾਕਰ ਹਨ । ਇਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । 1 ਇਸ ਵਿਚ ਜੰਬੂ ਦੀਪ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 2 ਜੈਨ ਕਾਲ ਗਨਣਾ ਦੇ ਉਤਸਵਪਨੀ ਕਾਲ ਅਤੇ ਅਵਸਵਪਨ ਕਾਲ ਦੇ 6-6 ਭੇਦਾ ਦਾ , ਵਰਨਣ ਹੈ । ਜੈਨ ਗਣਿਤ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸਵਦੇਵ ਦਾ ਇਤਹਾਸਕ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 3 ਇਸ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਰਿਸਵਦੇਵ ਦੇ ਬੜੇ ਸਪੁੱਤਰ ਚਕਰਵਰਤੀ ਵਰਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਸਥਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। 4 ਸੁਦਰਸਨ :- ਹਿਮਵੰਤ ਪਰਬਤ, ਪਦਮ ਸਰੋਵਰ , ਨਦੀ, ਕੁਟ, ਹਿਮਵੰਤ: ਖੇਤਰ, ਸਬਦਾਪਾਤੀ ਵੈਤਾਆ, ਮਹਾਮਵੰਤ ਪਰਬਤਾਂ ਦਾ, ਮਹਾਪਦਮ ਸਰੋਵਰ, ਹੳਵਰਸ਼, ਨਿਸ਼ਧ; ਪਰਬਤ, ਤਿਗਿੱਛ
14

Page #16

ਸਰੋਵਰ, ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰ, ਗੰਧਮਾਦਨ ਪਰਬਤ ਉਤਰ ਕੂਰੁ ਦੇ ਯਮਕ ਪਰਵਤ ਗਧੰਨਾਦਨ ਨਾਮਕ ਪਰਬਤ, ਚਿਤੱਰ ਕੁੱਟ ਹੋਰ ਵਿਦੇਹ ਦੈਵਕੂਰੁ ਮੈਰੂ, ਨੰਦਨਬਨ, ਸੋਮਨ ਸਵਨ, ਨੀਲ ਪਰਬਤ, ਰਮਿਅਕ ਹਿਰਣਯਵਤ ਏਰਾਵੰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ।
5 ਇਸ ਵਿਚ ਅੱਠ ਦਿਕ ਕੁਮਾਰੀਆ ਰਾਹੀਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਜਨਮ ਕਲਿਆਨਕ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਇੰਦਰ ਰਾਹੀਂ ਜਨਮ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ।
6 ਭਰਤ, ਏਰਾਬਤ ਹਿਮਵੰਤ, ਹਿਰਣਯ, ਹਰਿ ਰਮਿਅਕ ਤੇ ਮਹਾਵਿਦੇਹ ਖੇਤਰਾ ਦਾ ਤੇ ਮਾਗਧ ਵਰਦਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਭ ਸਤੀਰਥਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
7 ਸੂਰਜ ਪਰਿਗਿਅਪਤਿ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਾਨਣ ਪਾਈਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਨਿਰਯਾਵਲਿਕਾ
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ 10 ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ 5 ਛੋਟੇ ਉਪਾਂਗ ਹਨ । ਜੋ ਅਕਾਰ ਪੱਖੋਂ ਛੋਟੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਿਰਯਾਵਲਿਕਾ ਵਿਚ ਇੱਕਠੇ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਿਰਯਾ ਵਲਿਕਾ ਸਭ ਤੋੰ ਬੜਾ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ 1
1 ਇਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਕੋਣਿਕ ਅਜਾਤ ਸਰੂ ਦਾ ਜਨਮ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾ ਤੇ ਵੈਸਲੀ ਗਣਤੰਤਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨਾਨਾ ਰਾਜਾ ਚੇਟਕ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਣ ਸੰਚਟਕ ਹਾਥੀ ਤੇ ਨੌ ਕੁਝ ਹਾਰ ਸੀ।
2 ਕਾਲ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। 3 ਮਹਾਕਾਲ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। 4 ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 5 ਸੈਕਿਸਨ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। 6 ਮਹਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰਾਜ਼ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 7 ਵੀਰ ਕਿਧਨ ਰਾਜਕ ਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। 8 ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ, 9 ਪਿਤੱਰ ਸੋਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 10 ਮਹਾਸੈਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਕਲਪਾ ਆਵੰਤ ਸਿਕਾ
ਇਸ ਪਦਮ, ਮਹਾਪਦਮ, ਭੱਦਰ, ਸੁਭੱਦਰ, ਪਦਮਭੱਦਰ ਪਦਮ ਸੈਨ, ਪਦਮ ਗੁਲਮ, ਨਲੀਨਿਗੁਲਮ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਨੰਦਨ ਅਧਿਐਨ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਾਲ, ਮਹਾਪਦਮ ਭੱਦਰ, ਸੁਭੱਦਰ ਆਦਿ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
15

Page #17

ਪੁਸ਼ਪਿਕਾ ਇਸ ਉਪਾਗ ਵਿਚ ਚੰਦਰਮਾ ਰਾਹੀ ਵਿਮਾਨ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਕੇ, ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਪੂਰਬ ਜਨਮ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਚੰਦਰ, ਸੂਰਜ, ਸੂਕਰ, ਬਹੁਤ ਰਿਕਾ, ਪੁਰਣਭੱਦਰ, ਮਣਿਭਦਰ, ਦੱਤ, ਸ਼ਿਵ, ਬਲ ਤੇ ਅਨਾਡੀਆ ਅਧਿ ਐਨ ਹੈ ।
ਪੁਸ਼ਪ ਚੂਲਾ ਇਸ ਉਪਾਂਗ ਦੇ 10 ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ! 1 ਸਰਿੰਗ 2 ਹਰਿੰਗ 3 ਧਰਿਤ 4 ਮਿਤੀ 5 ਬੁਧੀ 6 ਲਕਸ਼ਮੀ 7 ਈਲਾਦੇਵੀ 8 ਸੂਰਾਦੇਵੀ 9 ਰਸਦੇਵੀ 10 ਗਧਦੇਵੀ ।
1. ਵਰਿਸ਼ਨੀ ਦਸਾ
ਇਸ ਉਪਾਂਗ ਦੇ 12 ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । 1 ਨਿਸੱਦ 2 ਮਾਅਨੇ 3 ਵਹਿ 4 ਵੱਨ 5 ਪਗਤਾ 6 ਜੂਤੀ 7 ਦਸਰਾ 9 ਮਹਾਪਤ 10 ਸਤਧਨ 11 ਦਸਧਨੁ 12 ਸੰਯਵਧ 13 ਇਹਨਾਂ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ 22 ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਅਰਿਸ਼ਟ ਨੇਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਏ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।

Page #18

ਮੂਲ ਸੂਤਰ ਮੂਲ ਸੂਤਰ ਦਾ ਭਾਵ ਉਹ ਨਿਥੇ ਹਨ । ਜੋ ਨਵੇ ਮੁਨੀ ਲਈ ਪੜਨੇ ਜਰੂਰੀ ਹਨ . ਇਹ ਚਾਰ ਮਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਵਿਸੇਆ ਵਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
| ਸੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਤਰ
ਇਸ ਗ ਥ ਨੂੰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸਾਰ ਥ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਗੁਬ ਵਿਚ ਸਵਤਾਰ ਮਾਨਤਾ ਅਨੁਸਾਰ , ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਅੰਤਮ ਉਪਦੇਸ ਦਰਜ ਹੈ । ਜੋ ਉਨਾਂ 527 ਈ ਪੂ ਨੂੰ ਪਾਵਾਪੁਰੀ (ਬਿਹਾਰ) ਵਿਖੇ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਪੁਰਾਤਨ ਮਾਨਤਾ ਹੈ । ਕਿ ਜੋ ਉਤਰਾਧਿ ਐਨ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਰ ਸ਼੍ਰੀ ਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ । ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਉਤਰਾਧਿਐਨ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗਥ ਵਿਚ ਨਹੀਂ । ਪੁਰਤਾਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ 'ਥ ਡੇ ਟੀਕਾ ਚਰਣੀ, ਭਾਸ਼ਯ ਅਤੇ ਟੱਬਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਭਿੰਨ ਅਚਾਰਿਆਵਾ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜੀ, ਹਿੰਦੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਕਤ, ਫ਼ਰੈਚ, ਜਰਮਨ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ, ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਅਤੇ ਅਪਭਰੰਸ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਗਥ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਗੀਤਾ, ਬਾਈਵਲ ਤੇ ਧਮਪਦ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਜਿਆਦਾ ਗਾਥਾਵਾ ਵਾਲੇ ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਇਸ ਗੱਬ ਦੇ 36 ਅਧਿਐਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾ: ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।
ਵਿਨੈ :- ਗੁ ਰੁ ਚੇਲੇ ਦੇ ਆਚਰਨ ਸਬੰਧ ਚੰਗੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਸ ਕੇ ਨਿਮਰਤਾ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦਿਤੀ ਗਈ ਹੈ । 2 ਪਰਸੇ '- 'ਧੂ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ 22 ਸਟਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ । 3 ਚਤੁਰੰਗੀਆਂ :- ਧਰਮ ਦੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ (ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ, ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਧਰਮ ਆਚਰਨ) ਤੇ ਜੋਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 4 ਅਸੰਸਕ੍ਰਿਤ :- ਆਲਸ (ਪ੍ਰਸਾਦ) ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਤਮ ਤੇ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 5 ਅੰਕਾਮ ਮਰਨੀਆ- ਅਕਾਮ (ਆਗਆਨ) ਤੇ ਸਕਾਮ (ਗਿਆਨੀ) ਮਰਨ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । 6 ਕਲਕ ਨਿਰਗ ਥ ;- ਕਰਮਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਪਤ ਝੂਠੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 7 ਔਰਭ ਰਮਿਆ :- ਮੰਤਵਾਰੇ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 8 ਕਾਪਿਆ 1- ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਕ ਵਿਦੱਆਵਾਂ fਖਣ ਤੋਂ ਮਨਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 9 ਨਮਿ ਵ ਿਜਆ :- ਵਿਦੇਹ ਰਾਜਾ ਨਮਿ ਦੀ ਦੀਖਿਆ ਦਾ ਵੇਰਾਗ ਪੂਰਨ ਵਰਨਣ ਹੈ । 10 ਦਰਮ ਪਤੱਰਕ :- ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸ਼ਿਸ ਇੰਦਰਭਤੀ ਗੋਤਮਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਦ
(ਆਲਸ) ਛੱਡਣ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । li ਬਹੁਸ਼ਤ ਪੂਜਾ :- ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ 12 ਹਰਕੇਸ਼ੀ :- ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਇਕ ਚੰਡਾਲ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੁਨੀ ਹਰਿਕੇਸ਼ੀ ਦੀ ਯੱਗਵਾਦੀ
17 .

Page #19

ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਹੈ । 13 ਚਿੱਤ ਸ਼ੁਭ :- ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੇ ਦੋ ਚੰਡਾਲ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ । 14 ਈਸ਼ਕਾਰੀਆਂ :- ਈਕਾਰ ਨਗਰ ਦੇ ਦੋ ਪੁਰਹਿਤ ਪੁਤਰਾਂ ਦੇ ਮੁਨੀ ਬਨਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 15 ਸਭਿਖਸੂ :- ਚੰਗੇ ਭਿਖਸ਼ੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ 16 ਬ੍ਰਚਰਦ ਸਮਾਧੀ :- ਮਚਰਜ ਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। 17 ਪਾਪ ਮਣ : ਮਾੜੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । 18 ਸੰਜੇ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸੰਜੇ ਰਾਜ ਰਿਸੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 19 ਮਿਰਗਾਪੁੱਤਰ 1- ਮਰਗਾਪੁੱਤਰ ਦੇ ਸਾਧੂ ਬਨਣ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । 20 ਅਨਾਥੀ ਮੁਨੀ ;- ਮਗਧ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੁਣਿਕ ਤੇ ਅਨਾਥੀ ਮੁਨੀ ਦੀ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਹੈ ।
21 ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਲੀਆ :- ਚਪਾ ਨਗਰ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਲ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । | 22 ਰਥਨੇਮੀ :- 22 ਦੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਸੁਟਨੇਮ ਦੇ ਭਰਾ ਰਥ ਨੇਮੀ ਦੇ ਸ ਧੂ ਜੀਵਨ
ਤੋਂ ਗਿਰਨ ਤੇ ਸਾਧਵੀ ਰਾਜ਼ੁਲ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਫੇਰ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ। 23 ਕੇਸ਼ੀ ਗੋਤਮ 1- ਇਸ ਇਤਹਾਸਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ ਨਾਥ ਦੇ ਚੇਲੇ ਕੇਸ਼
ਮੁਨੀ ਦੀ 24 ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਚੈਲੇ ਇੰਦਰ ਭੁਤੀ ਦੀ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਹੈ। 24 ਪ੍ਰਵਚਨ ਮਾਤਾ :- ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸਤਿਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜ ਗੁਪਤੀਆਂ ਦਾ
ਜਿਕਰ ਹੈ । 25 ਯੁੱਗਆਂ :- ਜੈ ਘੋਸ਼ ਮੁਨੀ ਅਤੇ ਵਿਜੈ ਘੋਸ਼ ਮੁਨੀ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਦਾਤੇ ਹਨ । 26 ਸਮਾਚਾਰੀ :- ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਕਸੁਕਿਆ :- ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਭੈੜ ਚੈਲੇ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ! 28 ਮੋਕਸ਼ਮਾਰਗ :- ਇਸ ਵਿਚ 5 ਗਿਆਨ, 9 ਤੱਤ, 6 ਦ ਰੱਵ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 29 ਸਮਿਅਕੱਤਵ ਪ੍ਰਕਾਰਮ :: ਇਸ ਵਿਚ 73 ਪਸ਼ਨ ਉਤਰ ਹਨ । 30 ਤੱਪ ਮਾਰਗ ਗਤ:- ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤੱਪ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ 31 ਚਰਨ ਵਿਧੀ :- ਜੈਨ ਸਿਧਾਤਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਦਸੇ ਗਏ ਹਨ । 32 ਪ੍ਰਮਾਦ ਸਥਾਨ - ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀ ਤੇ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 33 ਕਰਮ ਪ੍ਰਤੀ : 8 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । 34 ਲੋਸਿਆਵਾ :- 6 ਲੇਸ਼ਿਆਵਾਂ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਹੈ । 35 ਅਨਗਾਰ :- ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 36 ਜੀਵ ਅਜੀਵ ਵਿਭਿੰਕਤੀ :- ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਜੀਵ ਅਜੀਵ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵਿਸਥਾਰ | ਨਾਲ ਹੈ । | ਇਸ ਥ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਿਰਯੁਕਤ ਕਰ ਅਚਾਰਿਆ ਭੱਦਰ ਵਾਹੂ, ਚੁਰਣੀਕਾਰ ਜਿਦਾਸ ਗਣੀ ਮਹਤੱਰ, ਟੀਕਾ ਕਾਰ ਸਾਡੀ ਰੀ, ਨੇਮੀ ਚੰਦਰ ਲਕਸਮੀ ਬਲੱਭ, ਜੈਰਤੀ, ਕਮਲ ਸੰਜਮ ਭਾਵ ਵਿਜੈ ਤੇ ਜੈਅੰਤ ਵਿਜੈ ਦੇ ਨਾਂ fਸਧ ਹਨ । ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦਕ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਸ੍ਰੀ
27 ਕ°
18

Page #20

ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਜੀ, ਪੂਜ ਘਾਸੀ ਰਾਮ ਅਚਾਰਿਆ ਅਮੋਲਕ ਰਿਸੀ ਦੇ ਨਾਂ ਸਿਧ ਹਨ । ਚਾਰਲੇ ਪੇਟਿਅਰ ਤੋਂ ਡਾਕਟਰ ਹਰਨਮ ਜੈਕੋਬੀ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਗੋਪਾਲਭਾਈ ਜੀਵਾਭਾਈ ਪਟੇਲ ਦਾ ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਨੁਵਾਦ ਅਤੇ ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਸੰਪਾਦਕ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਜੈਨ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ ।
| ਦਸਵੈਕਾਲਿਕ ਸਤਰ
ਇਸ ਸਾਸਤਰ ਨਵੇ ਸਾਧੂ ਲਈ ਪੜਨਾ ਲਾਜਮੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਅਮ, ਭੋਜਨ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੀ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਛਟ ਆਤਮਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਵੀ ਦਰਜ ਹੈ । ਇਸ ਗਥ ਵਿਚ ਦਰਜ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । 1 ਰੁਮ ਪੁਸ਼ਪਿਤ 2 ਮਾਣਯ 3 ਕਲਚਾਰ ਕਥਾ 4 ਮੁਢ 6 ਜੀਵ ਨਿਕਾਏ 5 ਪਿੰਡੇਸਨਾ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਉਦੇਸ਼ਕ ਹਨ । 6 ਮਹਾਚਾਰ ਕਥਾਂ 7 ਵਾਕ ਸੁਧੀ 8 ਆਚਾਰ ਪ੍ਰਣਧ 9 ਵਿਨੈ ਸਮਾਧੀ (ਚਾਰ ਉਦੇਸਕ ਹਨ ) 10 ਸfਭਖਸ ਇਸ ਗਥ ਵਿਚ ਰਤਵਾਕ ਅਤੇ ਇਵਕਤ ਚਰਿਆ ਨਾਂ ਦੀਆ ਲਿਆਵਾ ਹਨ ।
ਆਵੰਸ਼ਕ ਸਫ਼ਰ ਸਧੂ ਤੇ ਹਸਥ ਦੀਆਂ ਰੋਜਨਾ ਜਰੂਰੀ ਪਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾ ਇਸ ਥ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹਨ । ਇਹ ਨ ਆਵਸ਼ਕ ਅਖਵਉਦੇ ਹਨ । [1]ਸਾਮ ਇਕ 2 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਸਤੂਰੀ 3 7ਬਦੇ ਨਮਸਕਾਰ) 4 ਕ੍ਰਮਣ (ਪਾਪ ਕਰਵਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾਂ) 5 ਕਾਂਯੋਤਸਰ (ਦੇਹ ਦਾ ਮੋਹ ਤਆਗ ਕੇ ਸਮਾਧੀ ਲਗਾਉਣਾ 6 ਤਿਖਿਆਨ ਮਾਪਕਾਰੀ ਕਰਮਾ ਦਾ ਤਿਆਗ
ਪਿੰਡ ਨਿਯੁਕਤੀ | ਇਸ ਥ ਵਿਚ 671 ਗਾਥਵਾ ਹਨ । ਇਸ ਥ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਸ ਗਥ ਦੇ 8 ਅft ਕਰ ਹਨ । l ਉਦਮ 2 ਉਤਪਾਦਨ : ਏਸ਼ਨਾ ' ਸੰਯਜਨਾਂ 5 ਪ੍ਰਮਾਣ 6 ਅੰਗਾਰ 7 ਧੂਮ 8 ਕਾਰਣ ।
| ਔਘ ਨਿਯੁਕਤੀ
ਇਸ ਤੱ ਥ ਦੀਆ 811 ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਅਧਿਐਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ। | ਤਲੇਖਨਾ ਦਵਾਂਰ ;• ਥਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਠੀਕ ਨਰਿਖਣ ਕਰਨਾ ਹੀ ਤਿਲੇਖਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਦਸ ਦਵਾਰ ਹਨ । ਅਸਵ 2 ਅਕਾਲ 3 ਰਾਜਭੈ 4 ਕਸ਼ਭ 5 ਅਨਸ਼ਨ 6 ਮਰਗ ਭਰਿਸਟ 7 ਮੰਦ 8 ਅਤÃਯੁਕਤ 9 ਦੇਵਤਾ 10 ਅਚਾਰਿਆ । 2 fਪਿੰਡ :- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਣ ਯੋਗ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੁਣ ਕਰਨ ਯੋਗ ਭੰਜਨ ਤੇ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । 3 ਉਪਧ ;- ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਜਿਕਲਪੀ ਮੁਨੀ ਦੇ 12 ਅਤੇ ਸਬਰ ਕਲਪੀ ਮੁਨੀ ਦੇ 16 ਧਰਮ ਉਪਕਰਨਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਵਆ ਦੇ 23 ਉਪਕਰਨਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ ।
19

Page #21

(ਟਿਪਨੀ ;- ਸਵੇਤਾਵਰ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਜੈਨ ਅਤੇ ਤੇਰਾਪੰਥ ਸਵੇਰ ਜੈਨ ਫਿਰਕੇ ਵਾਲੇ ਇਨਾਂ ਆਗਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਇਸ ਫ਼ਿਰਕੇ ਬਿਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ ਤੇ ਅਨੁਯਗ ਦਵਾਰ ਨੂੰ ਮਨਦੇ ਹਨ।) . ਅਨਾਯਤਨ ਵਰਜੈਨ ਦਵਾਰ 5 ਤਸਵਨਾ ਦਵਾਰ 6 ਆਲੋਚਨਾ ਦਵਾਰ 7 ਵਿਧੀ ਦਵਰ
ਛੇਦ ਸੂਤਰ ਛੇਦ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇ ਜੈਨ ਸਾਧੂਆ ਦੇ ਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬਧ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਵਿਸ਼ੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । 1 ਉਤਸਰਗ (ਆਮ ਵਧਿ ਵਿਧਾਨ) 2 ਅਪਵਾਦ (fਸੇ ਮਜਬੂਰੀ ਬਸ ਨਿਯਮ ਤਿਆਗ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ) 3 ਦੋਰ (ਉਤਸਰਗ ਮਾਰਗ ਦਾ ਭੰਗ ਹੋਣਾ) 4 ਪ੍ਰ ਸਚਿਤ ਕੀਤੇ ਪਾਪ ਦਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨਾ ਵਿਚ ਯੋਗ ਪ੍ਰਸਚਿਤੇ) ਛੇਦੇ ਸੂਤਰ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।
ਦੇਸਾ ਸਰੂਤ ਕੰਧ
ਇਸ ਗਥ ਦੇ 10 ਅਧਿਐਨ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਉਦੇਸਕ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । 1 ਅਸਮਾਧੀ ਸਥਾਨ ;- ਅਸਮਾਧੀ ਦੇ 20 ਕਾਰਣਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 2 ਸੰਬਲ ਦੱਸ :- ਮਹਾਵਰਤਾ ਦੇ ਭੰਗ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ 20 ਸਬ ਲ ਦੋਸ ਹਨ । 3 ਆਨਾ ;- fਗਆਨ ਦਰਸਨ ਚਾਰਿਤੱਰ ਦੇ ਘਾਟੇ ਦਾ ਕਾਰਣ 33 ਅਸਤ ਹਨ । 4 ਗਸੰਧ :- 8 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਗਣੀ ਸੰਧ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । 5 ਚਿੱਤ ਸਮ ਧੀ ਸਥ ਨ ;- ਮਨ ਨੂੰ ਟਿਕਾਣ ਵਾਲੇ ਵਾਲੇ 10 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮ'ਧੀ ਸਥਾਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। 6 ਉਪਾਸਕ ਤਮਾਵਾ :- 11 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆ ਵਕ ਤਮਾਵਾਂ (ਧੂਅ ਨ ਅਵਸਥਾ) ਦਾ ਵਰਨਣ
7 ਭਿਖਸ਼ੂ ਤਿਅਵਾ :- 12 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਭਖਸੂ (ਸਾਧ) ਤਮਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 8 ਬਰਖਾ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮੁਨੀਆ ਟਿਕਨਾ ਪਰਿਯੁਕਤ ਹੈ । ਪਰਿਯੁਕਤ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿ ਆਵਾ 24 ਤੀਰਥਕ ਰਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । 9 ਮੋਹਨੀਆ ਸਥਾਨ ;- ਇਸ ਵਿਚ 30 ਹੋ ਸਥਾਨਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ 10 ਅਸੰਯ ਸਥਾਨ :- ਤਪ ਕਾਰਣ ਪਾਤ ਰਿਧੀ ਸਿਧੀ ਨਿਦਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਅਧਅੰਨ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਣਿਕ ਦੀ ਰਿਧੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਬਹੁਤੇ ਕਲਪ
ਇਸ ਛੇਦ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਜੀ ਬਿਧੀ ਸੇਧ, ਉਤਸਰਗ ਅਪਵਾਦ, ਤੱਪ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਦੇ ਵਰਨਣ 6 ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਹੈ ।
ਪਹਿਲੇ ਉਦੇਸਕ ਵਿਚ 50, ਦੁਸਰੇ ਵਿਚ 25, ਤੀਸਰੇ ਵਿਚ, 3; ਚੰਬੇ ਵਿਚ 37, ਪੰਜਵੇ ਵਿਚ 42, ਛੇਵੇਂ ਵਿੱਚ 20 ਸੂਤਰ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਸੂਤਰ ਸਾਧੂ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਭਖਿਤ ਹਨ ।
(2)

Page #22

ਵਿਵਹਾਰ
ਬਹੁਤ ਕਲਪ ਕੇ ਵਿਵਹਾਰ ਇੱਕ ਦੁਸਰੇ ਪੂਰਕ : ਸੂਤਰ ਹਨ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ 10 ਉਦੋ ਕ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ।
1 ਨਿਸਕਪਟ ਅਤੇ ਕਪਟੀ ਆਲੋਚਕ ਇੱਕਲੇ ਸਾਧੂ ਦਾ ਚਿਤ ਦਰਜ
2 ਸਮਾਨ ਸਮਾਚਾਰੀ ਵਾਲੇ ਦੋਸ਼ੀ ਸਾਧੂਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬਧਿਤ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤਦਰਜ ਹੈ।
3 ਗੱਛ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਗੱਛ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਜਾਂ ਇੱਕਲੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਪਾਪੀ ਸ੍ਰਮਣ (ਸਾਧੂ) ਦੇ ਪ੍ਰਸਚਿਤ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ।
4 ਇਸ ਵਿਚ ਅਚਾਰਿਆ ਆਦਿ ਪਦਵੀ ਧਾਰੀਆਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਅਚਾਰਿਆ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਚੇਲਿਆ ਦੇ ਕਰਤੱਵ ਨਵੇਂ ਅਚਾਰਿਆ ਦੀ ਚੋਣ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਹੋਰ ਗੱਛ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ।
5 ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਸਾਧੂ ਤ ਫਰਜਾ ਦਾ ਜਿਚਰ ਹੈ।
6 ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਰਿਸਤੇਦਾਰ ਪ੍ਰਤਿ ਅਚਾਰਿਆ, ਉਪਾਧਿਆ ਅਤੇ ਸਿਖਿਅਕ ਅਤੇ ਅਸਿਖਿਅਕ ਦੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
7
ਸਾਧਵੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਿਵਹਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ।
A1ų
ਦੇ ਉਪਕਰਨਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ?
ਸਾਧੂ
9 ਭਿਖਸ਼ ਦੇ ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਲੈਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਹੈ।
10 ਬਾਲ ਦੀਖਿਆ ਮਮਤਾ ਤਿਆਗ ਉਪਸਰਗ, ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ, ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਥਿਵਰ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ।
ਨਸ਼ਿਥ
ਨਸ਼ਿਖ ਸੂਤਰ ਵਿਚ 4 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਸ਼ਚਿਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਜੋ ਸਾਧੂ ਸਾਧ ਵੀਆ ਲਈ ਹਨ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ 20 ਉਸਕ ਹਨ ।
4
ਪਹਿਲੇ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਮਾਸਿਕ ਸ਼ਚਿਤ ਦੁਸਰੇ ਤੋਂ ਪੰਜਵੇਂ ਤਕ ਲਘੂ ਮਾਸਿਕ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਛੇਵੇ ਤੋਂ ਗਿਆਰਵੇ ਤੱਕ ਗੂਰੁ ਚਤ੍ਰ ਮਾਸਿਕ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਬਾਹਰਵੇ ਤੋਂ ਉਨੀਵੇ ਵਿਚ ਲਘੂ ਚਾਤੁਰ ਮਾਸਿਕ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਵੀਹਵੇਂ ਉਦੋਸਕ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਵਿਚ ਲਗਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ। ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ 1500 ਸੂਤਰ ਹਨ ।
ਮਹਾਨਸਿਥ
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ 6 ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ 2 ਚੁਲਿਕਾਵਾਂ ਹਨ । ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ
ਵਰਨਣ ਇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ
ਹੈ I
1 ਸਲਯੋਦਰਨ ਨਾਸ਼ਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਪਾਪ ਰੂਪੀ ਕੰਡੇ ਦੀ ਜਿੰਦਾ ਆਲੋਚਨਾ ਹੈ । 18 ਪਾਪਾਂ
ਚਰਚਾ ਹੈ ।
21

Page #23

2 ਕਰਮ ਵਿਮਾਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
4 ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਭੈੜੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਤੋਂ ਬਚਣ, ਮੰਤਰ, ਤੰਤਰ, ਨਵਕਾਰ ਮੰਤਰ, ਤਪ ਵਿਧੀ, ਅਕੰਪਾ ਜਿਨ (ਤੀਰਥੰਕਰ) ਪੂਜਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
5 ਨਵਨੀਤ ਸਾਰ ਵਿਚ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਗੱਛ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
6 ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਦੇ 10 ਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ 4 ਭੇਦਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ ।
ਚੂਲਿਕਾ - ਇਸ ਵਿਚ ਬੁੱਧੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਨਾਂ ਤੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ।
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਹਰੀਭੱਦਰ ਅਚਾਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਕਰਨ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਜੀਤ ਕਲਪ
ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ (ਨਿਰਗ੍ਰੰਥਨੀ) ਦੇ ਭਿੰਨ 2 ਅਪਰਾਧਾ ਦੇ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਦਾ ਜਿਕਰ 103 ਗਾਥਵਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਤਪ ਦੇ 10 ਭੇਦ ਹਨ 1 ਆਲੋਚਨਾ 2 ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਮਨ ਤੇ ਉਭੈ 4 ਵਿਵੇਕ 5 ਵਿਉਤਸਰਗ 6 ਤਪ 7 ਛੇਦ 8 ਮੂਲ 9 ਅਨਵਸਥਾਪਿਆ 10 ਸਚਿਤ
ਚੂਲਿਕਾ ਸੂਤਰ ਨੰਦੀ ਸੂਤਰ
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਮੰਗਲ ਚਰਨ, ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਤੂਤੀ, ਅਚਾਰਿਆ ਦੇਵ ਵਾਚਕ ਦਾ ਕੁਲੀਨ ਮਾਨ, ਪੰਜ਼ ਕਰ ਲੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਚਰਚਾ, ਸਰੋਤਾ, ਸਭਾ, ਅਤੋਪਤਿ ਬੁੱਧੀ (ਧਨਾ ਵੇਖੋ ਸੁਣੋ ਜਾਣੇ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਸੁਧ ਵਿਆਖਿਆ ਅੰਤਪਤਿ ਬੁਧੀ ਹੈ।) ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ, 12 ਅੰਗ, ਮਿਥਿਆ ਸਰੂਤ (ਸਾਹਿਤ) ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਰਨਣ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਅੰਗ ਤੇ ਹੋਰ 72 ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਸਲੋਕ ਸੰਖਿਆ ਦਿਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਵਰਨਣ ਕੀਤੇ ਕਈ ਗ੍ਰੰਥ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਂ ਕਈ ਅਧੂਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਵਿਸਾ ਵੀ ਬਦਲ ਚੁਕਾ
ਹੈ
ਅਨੁਯੋਗ ਦਵਾਰ
ਇਹ ਇਕ ਵਿਆਖਿਆ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਵਰਨਣ ਦਾ ਢੰਗ ਨਿਕਲ਼ੇਪ ਵਿਧਿ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਮਿੰਨ 2 ਦਰਿਸਟਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਸਲੇਸਨ ਨਿਕਸ਼ੇਪ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।
ਆਵਸਕ ਸਰੋਤ, ਸਕੰਧ, ਅਧਿਐਮ ਦੇ ਵਿਵਿਧ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਵਿਵਿਧ ਨਿਕਸੇਪ ਅਨੁਯੋਗ ਦੇ ਉਪ ਕ੍ਰਮ ਆਦਿ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ, ਵਿਸਤਾਰ, ਅਧਿਕਾਰ, ਅਨਾਪੁਰਵੀ ਸਮਰਤਾ, ਅਨੁਰਾਮ ਨਾਂ ਅੰਦਾਇਕ ਦੇ 6 ਭੇਦ ਸੱਤ ਸਵਰ, ਅੱਠ ਵਿਭਕੱਤੀ ਨੋ ਰਸ, ਪ੍ਰਮਾਣ, ਅਗੌਲ, ਪਲੋਯਪਮ ਪੰਜ ਕਾਰ ਦਾ ਸਰੀਰ ਗਰਭਜ ਮਨੁਖ ਦੀ ਸੰਖਿਆ, ਸਤਨਯ, ਸੰਖਿਆ, ਅਸੰਖ ਤੇ ਅਨੰਤ ਦੇ ਭੇਦ ਉਪ ਭੇਦ ਮਣ ਦਾ ਸਵਰੂਪ ਉਪਮਾ ਨਿਰਯੁਕਤੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭੇਦ ਸਮਾਇਕ ਸਬੰਧੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਤਰ ਹਨ।
ਨ
22

Page #24

ਪ੍ਰਕਿਣਕ
ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਵਿਵਿਧ । ਸਵੇਤਾਵਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜ਼ਕ ਇਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਰਚਨਾ ਮਨਦੇ ਹਨ। ਜਦ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਵਾਸੀ ਅਤੇ ਤੇਰਾ ਪੰਥੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮਨਦੇ ।
ਵਿਸ਼ਵ ਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ 14000 ਪ੍ਰਕਿਣਕ ਸਨ ਦੇ ਨਾਵਾ ਵਾਰੇ ਕਾਫੀ ਮੱਤ ਭੇਦ ਹਨ । ਇਹ
ਉਨਾਂ ਵਿਚੋ ਅੱਜ ਕੱਲ 10 ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਸ ਪ੍ਰਕਿਣਕਾ ਦੇ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । 1 ਚਤੁਸਰਨ ? ਆਤੂ ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ 3 ਮਹਾ ਵੈਚਾਰਿਕ 6 ਸੰਸਤਾਰਕ 7 ਗੁੱਛਾਆਚਾਰ 8 ਗਾਣਾਂ ਸਮਾਧੀ
ਖਿਆਨ 4 ਭਕਤ ਪਰਿਗਿਆਨ 5 ਤਦੂੱਲ ਵਿਦਿਆ 9 ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਵ 10 ਮਰਨ
ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਮਰਨ ਸਮਾਧੀ ਤੇ ਗਛ ਆਚਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਚੰਦਰ ਵੈਦਿਯਕ ਤੇ ਵੀਰ ਸਤਵ ਨੂੰ ਮਨਦੇ ਹਨ ।
ਚਸ਼ ਮਰਨ
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸਿਰਫ 63 ਗਾਥਾਵਾਂ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਰਿਹੰਤ, ਸਿਧ, ਸਾਧੂ ਤੇ ਕੇਵਲੀ ਭਗਵਾਨ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਸਰਨ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਸੂਰ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਜੀਵਨ ਦੇ 6 ਆਵਸ਼ਕਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ !
ਆਤੁਰ ਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ 70 ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਭੇ ਭੇਦ, ਬਾਲ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪੰਡਿਤ ਮਰਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ ।
ਮਹਾਪ੍ਰਤਿਖਿਆਨ
ਇਸ਼ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ 18 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਪਾ ਤੋਂ ਬਚਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਸੰਸਾਰ ਭਰਮਨ, ਪਿੰਡ ਮਰਨ, ਪੰਜ ਮਹਾਵਰਤ, ਵੈਰਾਗ ਆਲੋਚਨ ਵਿਉਤਸਰਗ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਤਿਅ ਗ ਦਾ ਸਹੀ ਪਾਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮੜਕੇ ਦੇਵ ਤਾ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਗਤਿ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ 143 ਗਾਥ ਦਾ ਹਨ
ਭਗਤ ਪਰਿਗਿਆ
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ 172 ਗਾਥਾਵਾਂ ਹਨ । ਪੰਡਤ ਮਰਨ ਦੇ ਤਿਨ ਭੇਦਾਂ ਵਰਨਣ
ਹੈ । 1 ਭਗਤ ਪਰਿਗਿਆ 2 ਇੰਗਨੀ 3 ਪਾëਪਗਮਨ ਭਗਤ ਪਰਿਗਿਆ ਮਰਨ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹੋਰ ਪ੍ਰਪਾਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ 1 ਸਵਿਚਾਰ 2 ਅਵਿਚਾਰ
ਤਦੂਲ ਵੈਚਾਰਿਕ
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ 139 ਗਾਥਾਵਾ ਹਨ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਸੂਤਰ ਵੀ ਮਿਲਦੇ
23

Page #25
ਹਨ / ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਹਾਰਭ ਵਿਚ ਜੀਵ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ 100 ਸਾਲ ਉਮਰ ਵਾਲਾ ਰੋਜਾਨ। ਕਿਨਾਂ ਚਾਵਲ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ / ਇਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਾਰਨ ਇਸ ਗੱ ਥ ਦਾ / ਨਾਂ ਤਦਲ ਵਚਾਰਿਕ ਹੈ / ਸੰਸਤਾਰਕ | ਇਸ ਥ ਦੀਆ 123 ਗਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਰਨ ਸਮਾਧੀ ਸਮੇ ਘਾਹ ਫੂਸ ਦੇ / ਵਿਛੋਣੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ / ਜਿਸ ਉਪਰ ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਜ ਸਮਾਧੀ, ਮਰਨ ਰੂਪੀ ਅੰਤਮ ਰਮ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ / 'ਗੱਛਾ ਚਾਰ ਇਸ ਗ੍ਰਥ ਦੀਆ 137 ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਦੇ ਸੁਧ ਆਚਾਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ / ਗੱਛ ਸ੍ਰੀ ਸੰਘ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਸਾਧਵੀ ਨੂੰ ਸਾਧਨਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹਿਦੀ ਹੈ / ਗਠੀ ਵਿਦਿਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ 82 ਗਾਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਜੋਤਿਸ ਹੈ / ਵਿਸ਼ੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ / 1 ਦਿਵਸ 2. ਤਿਥੀ 3 ਨਛੱਤਰ 4 ਕਰਨ 5 ਹਿ ਦਿਵਸ 6 ਮਹੂਰਤ 7 ਸ਼ਗਨ 8 ਲਗਨ 9 ਨਮਿਤ | ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਵ ਇਸ ਗਥ ਦੀਆ 307 ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿਚ 32 ਦੇਵਿੰਦਰ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਬਕ ਚਰਚਾ ਹੈ / ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਵਿੰਦਰ ਦੇ ਨਾਂ, ਠਿਕਣੇ, ਸਥਿਤੀ, ਨਗਰ, ਪਰਵਾਰ ਸਵਾਸੋਸਵਾਸ (ਛੋਟੇ ਬੜੇ ਸਾਹ) ਅਵਧੀ ਗਿਆਨ (ਜਸ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਿਸ਼ਚਤ ਹੋਵੇ) ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇ ਆ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ / ਮਰਨ ਸਮਾਧ ਜਾਂ ਮਰਨ ਵਿਭਕਤੀ | ਇਸ ਰ ਬ ਵਿਚ 603 ਗਾਥਾਵਾਂ ਹਨ / ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਧੀ ਮਰਨ ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦਾ, ਪੰਡਤ ਮਰਨ ਅਤੇ ਸੰਖਨਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ / ਚੰਦਰ ਵੇਧਿਅਕ ਅਤੇ ਵੀਰਸਤਾਵ | ਚੰਦਰ ਵੀ ਧਿਅਕ ਵਿਚ 175 ਗਾਥਾਵਾਂ ਹਨ / ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਦ ਦੇ ਤਿਆਗ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ ਹੈ / ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਸੱਤ ਵਿਸੇਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ / 1 ਵਿਨੈ 2 ਅਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ 3 ਚੈਲੇ ਦੇ ਗੁਣ 4 ਵਿਨੇ ਨਿਗਾਰੇ ਗੁਣ 5 ਗਿਆਨ ਗੁਣ 6 ਚਰਨ ਗੁਣ 7 ਮਰਨ ਗੁਣ | ਵੀਰਸਤਵ ਵਿਚ 24 ਵੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਭਗਵਾਨ ਵਰਧਆਠ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਗੁਣਗ’ਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ / 24.