Book Title: Jain Sadhna me Tap ke Vividh Rup
Author(s): Gotulal Mandot
Publisher: Z_Ambalalji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012038.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210922/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI goTUlAla mAMDota 'nirmala' [rAyapura] M-0--0--0--0-0--0 tapa eka jyoti hai, eka jvAlA hai / prAtmA se saMlagna ? karma kAluSya ko bhasmasAt kara usake tejasa svarUpa ko nikhArane vAle usa agnitatva-tapaHsAdhanA kI vicitra I prakriyAe~ jaina-dharma meM pracalita haiM / tapa ke una vividha svarUpoM kI eka rUpavAhI vyAkhyA yahA~ par3hie : ---------------- 000000000000 000000000000 h-o------------------------------------ jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa [eka saMkalana] AC pani E BALTATUS nava tattvoM meM karmoM ko kSaya karane vAlA tattva nirjarA hai| AtmA se karma-vargaNAoM kA pRthak honA nirjarA kahalAtA hai| nirjarA ke sAmAnyata: bAraha bheda haiN| ye hI bAraha bheda tapasyA ke mAne jAte haiM, inakA kramaza: nAmollekha isa prakAra hai-(1) anazana, (2) UnodarI, (3) mikSAcaryA, (4) rasaparityAga, (5) kAyakleza, (6) prati saMlInatA (7) prAyazcita, (8) vinaya, (9) vaiyAvRtya, (10) svAdhyAya, (11) dhyAna aura (12) vyutsarga / inameM se prathama chaha bAhya tapa ke tathA antima chaha AbhyaMtara tapa ke bheda haiM / tapoM ke ye bAraha bheda AtmA ko mokSa taka pahuMcAne meM Agama sammata sIr3hiyA~ haiM bAhya tapoM meM AtmA jaba zarIra ko samarpita kara detI hai to vaha itanI nirmala bana jAtI hai ki vaha AbhyaMtara tapa ko sahaja hI svIkAra kara letI hai| jainAgamoM meM tapa ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai| uttarAdhyayana sUtra meM likhA hai-"bhava koDi saMciyaM kammaM tavasA nijjharijjaI" karor3oM bhavoM meM saMcita karma tapasyA se naSTa kiye jAte haiM / tapa ke ina bAraha bhedoM para jaina sAhitya meM vipula varNana upalabdha hai, prastuta nibandha meM tapa ke prathama sthAna anazana para hI vivecanAtmaka vicAra prastuta kiye jA AhAra cAra prakAra ke mAne gae haiM1. azana-anna se nirmita vastue~, sabhI pakvAnna Adi / 2. paan-paanii| 3. khAdima-dAkha, bAdAma Adi sUkhA mevA / 4. svAdima---cUrNa, caTanI Adi mukhavAsa kI ciijeN| ina cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karanA athavA pAna (pAnI) ko chor3akara zeSa tIna AhAroM kA tyAga karanA anazana kahalAtA hai / anazana ke mukhya do bheda haiM-itvarika aura yAvatkathika / itvarika-alpakAla ke liye jo upavAsa kiyA jAtA hai use itvarika anazana kahate haiM, isake nimna caudaha bheda haiM 1. caturtha bhakta, 2. SaSTha bhakta, 3. aSkama bhakta, 4. dazama bhakta, 5. dvAdaza bhakta, 6. caturdaza bhakta, - 7. SoDaza bhakta, 8. arddhamAsika, 6. mAsika, 10. dvimAsika, 11. trimAsika, 12. cAturmAsika, 13. paMcamAsika, 14. pANmAsika / inakA saMkSipta vivecana isa prakAra hai jisa upavAsa ke pahale dina eka samaya ke bhojana kA, do samaya upavAsa ke dina kA aura pAraNe ke dina eka samaya ke bhojana kA tyAga kiyA jAtA hai use caturtha bhakta kahate haiN| Ajakala vyavahAra meM cAroM samaya AhAra kA tyAga " al.... ne "-":58kot/ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oooooooo0000 000000000000 10000 372 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha na hone para bhI tathA kevala upavAsa ke dina ke donoM samaya AhAra kA tyAga karane para bhI upavAsa mAna liyA jAtA hai| vastutaH caturtha bhakta hI upavAsa kI saMjJA hai, isI prakAra SaSTha bhakta se tAtparya belA yAni do upavAsa tathA aSThama makta yAni telA se hai| kahA hai-caturthamekenopavAsena paSThaM dvAbhyAM aSTamaM tribhiH / yAvatkathika - jo anazana alpa samaya ke liye nahIM kiyA jAtA hai use yAvatkathika anazana kahate haiM--isake tIna bheda haiM- ( 1 ) pAdapopagamana, (2) bhakta pratyAkhyAna, (3) iMgita maraNa / pAdapopagamana - pAdapa kA artha vRkSa hai, jisa prakAra kaTA huA vRkSa athavA vRkSa kI kaTI huI DAlI hilatI nahIM, usI prakAra saMthArA karake jisa sthAna para jisa rUpa meM eka bAda leTa jAya phira usI jagaha usI rUpa meM leTe rahane para mRtyu ko prApta ho jAnA pAdapopagamana maraNa hai| isameM hAtha-paira hilAne kA AgAra bhI nahIM hotA hai| isameM cAroM AhAra kA tyAga karake apane zarIra ke kisI bhI aMga ko kiMcita mAtra bhI na hilAte hue nizcaya rUpa se saMthArA karanA pAdapopagamana kahalAtA hai| pAdapopagamana ke do bheda haiM- (1) vyAghAtima (2) nirvyAghAtima | siMha, vyAghra, agni Adi kA upadrava hone para jo saMthArA kiyA jAtA hai vaha vyAghAtima pAdapopagamana saMthArA kahalAtA hai| tIrthaMkara mahAvIra ke darzanArtha jAte hue sudarzana ne arjunamAlI ke zarIra meM rahe yakSa se Ate upasarga ko jAna yahI anazana svIkAra kiyA thA / jo kisI bhI prakAra ke upadrava ke binA svecchA se saMthArA kiyA jAtA hai vaha nirvyAdhAtima pAdapopagamana saMthArA kahalAtA hai / bhakta pratyAkhyAna - yAvajjIvana tIna yA cAroM AhAroM kA tyAga kara jo saMthArA kiyA jAtA hai use bhaktapratyAkhyAna anazana kahate haiM isI ko bhakta parijJA bhI kahate haiM / iMgita maraNa -- yAvajjIvana paryanta cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara nizcita sthAna meM hilane-Dulane kA AgAra rakhakara jo saMthArA kiyA jAtA hai, use iMgita maraNa anazana kahate haiM, ise iGginImaraNa bhI kahate haiM / iMgita maraNa saMthArA karane vAlA apane sthAna ko chor3akara kahIM nahIM jAtA hai eka hI sthAna para rahate hue hAtha-paira Adi hilAne kA use AgAra rahatA hai vaha dUsaroM se sevA bhI nahIM karavAtA hai / uparokta tInoM prakAra ke saMdhArA ( anazana), nihArima aura anihArima ke bheda se do taraha ke hote haiM, nihArI saMthArA nagara Adi ke andara aura anihArI grAma-nagara Adi se bAhara kiyA jAtA hai / anazana tapa ke dUsarI taraha se aura bhI bheda kiye jAte haiN| itvarI anazana tapa ke chaha bheda haiM-- zreNI tapa, pratara tapa, ghana tapa, varga tapa, varga varga tapa aura prakIrNaka tapa / zreNI tapa Adi tapazcaryAe~ bhinna-bhinna prakAra se upavAsAdi karane se hotI haiM / yAvatkathika anazana ke kAya ceSTA kI apekSA se do bheda haiN| kriyA sahita (savicAra) aura kriyA rahita (avicAra), athavA saparikarma (saMcAre meM sevA karAnA aura aparikarma (saMdhAre meM sevA nahIM karavAnA) / itvarika anazana ke zreNI tapa Adi kA vistAra se nimnokta varNana kiyA jA rahA hai 1. namukkAra sahiaM ( navakArasI) sUryodaya se do ghar3I ke bAda navakAra mantra na kahe taba taka cAroM AhAroM kA tyAga prathama aura dvitIya ina do AgAroM se kiyA jAtA hai| ( AgAroM kI kra0 saM0, nAma aura artha isI nibandha meM Age diye jA rahe haiM) / 2. paurisiyaM (paurisI) sUryodaya se lekara prahara taka ( dina ke cauthe bhAga taka cAroM AhAroM kA tyAga karanA paurisiyaM pratyAkhyAna kahalAtA hai isameM AgAra saMkhyA eka se chaha taka kI hotI hai / 3. sADDu paurisiyaM - ( Der3ha paurisI) sUryodaya se lekara eka Der3ha prahara taka cAroM AhAroM kA tyAga karanA Der3ha paurisI pratyAkhyAna kahalAtA hai| paurisiyaM vAle sabhI AgAra isameM hote haiM / 4. purima (do paurisI) - sUryodaya se lekara dopahara taka cAroM AhAroM ke tyAga karane ke purimaDDa pratyAkhyAna kahate haiM / isameM pUrvokta 6 ke atirikta mahattarAgoraNaM AgAra vizeSa hotA hai / 5. tIna paurisI (avaDDa) sUryodaya se lekara tIna pahara taka cAroM AhAroM kA tyAga avaDDa pratyAkhyAna kahalAtA hai isameM pUrvokta 7 AgAra hote haiM / Roman Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa | 373 000000000000 000000000000 SA FULL la NEL ....... UTATI HTTA uparokta pA~coM tyAgoM ko lene ke liye nimna pATha bolate haiM-uggaesUre........... (pratyAkhyAna kA nAma) paccakkhAmi caunvihaMpi AhAraM asaNaM pANaM khAimaM sAima""..." (AgAroM ke nAma) vosirAmI, jahA~ pratyAkhyAna dene vAle guru mahArAja yA bar3e zrAvaka jI hoM to lene vAle ko vosirAmi bolanA cAhiye kyoMki dene vAle vosire zabda kA uccAraNa karate haiM / svayaM hI pratyAkhyAna lene para vosirAmi zabda kA uccAraNa karanA hai| 6. egAsaNaM (ekAsana)-paurisI yA do paurisI ke bAda dina meM eka bAra eka hI Asana se bhojana karane ko ekAsana pratyAkhyAna kahate haiM isameM pUrvokta sAta tathA sAgAriAgAre NaM AgAra vizeSa hotA hai| 7. be AsaNaM (do Asana)-paurisI yA do paurisI ke bAda dina meM eka bAra do Asana se bhojana karane ko be AsaNaM pratyAkhyAna kahate haiM dina meM do bAra bhojana ke sivAya muMha meM kucha na khAne ko bhI be AsaNa pratyAkhyAna kahate haiM isameM pUrvokta ATha AgAra hote haiN| egAsana aura beAsana meM cAroM AhAroM meM se dhAraNA pUrva tyAga kiyA jAtA hai yAni ekAsana aura be Asana ke bAda svAdima aura pAnI lenA ho to duvihaMpi kahanA caahiye| 8. egaThThANaM (eka sthAna)-egalaThANA aura ekAsanA ke tyAga milate-julate haiM parantu AuTThaNa pasAreNaM kA AgAra nahIM rahatA hai arthAt muMha aura hAtha ke sivAya aMgopAMga kA saMkocana-prasAraNa nahIM karate haiN| 'savva samAhivattiyAgAreNaM' rogAdi kI zAnti ke liye bhI auSadhAdi nahIM leve isa AgAra kA bhI pAlana yathAsambhava kiyA jAtA hai| 6. tivihAra upavAsa-pAnI ke sivAya tIna AhAroM kA tyAga karane para tivihAra upavAsa hotA hai| tivihAra upavAsa meM pAnI ke kucha vizeSa AgAra hote haiN| jaise lepa vAlA dUdha yA chAcha ke Upara vAlA, anna ke kaNoM se yukta tathA dhovana Adi / isameM AgAra saM0 1, 2, 6, 7 aura 11vAM hote haiM / 10. cauvihAra upavAsa-cAroM AhAroM kA tyAga karane para cauvihAra upavAsa hotA hai isameM AgAra saM0 1, 2, 6, 7, 11 hote haiM / 11. abhigraha-upavAsa ke bAda yA binA upavAsa ke bhI apane mana meM nizcaya kara lenA ki "amuka bAtoM ke milane para hI pAraNA yA AhAra grahaNa karUMgA" isa prakAra dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI pratijJA vizeSa ko abhigraha kahate haiN| sArI pratijJAe~ milane para hI pAraNA kiyA jAtA hai| isameM AgAra saM0 1, 2, 6, 7 hote haiN| abhigraha meM jo bAteM dhAraNa karanI hoM unheM mana meM yA vacana dvArA guru ke samakSa nizcaya karake dUsaroM ke vizvAsa ke liye eka patra meM likha denA cAhiye / prabhu mahAvIra ko candanabAlA dvArA diyA gayA ur3ada ke bAkule kA dAna abhigraha kA sarvotkRSTa udAharaNa hai| 12. divasa carima-sUrya asta hone se pahale se dUsare dina sUryodaya taka cAroM yA tInoM AhAroM kA tyAga karanA divasa carima pratyAkhyAna hai isameM abhigraha ke cAroM AgAra haiN| 13. bhava carima (yAvajjIvana kA tyAga) tyAga karane ke samaya se lekara yAvajjIvana tInoM yA cAroM AhAroM kA tyAga karanA bhava carima pratyAkhyAna kahalAtA hai / isameM pUrvokta cAroM AgAra haiM kintu ghaTAye jA sakate haiM / 14. Ayambila-paurisI yA do paurisI ke bAda dina meM eka bAra nIrasa aura vigayoM se rahita AhAra karane ko Ayambila (AcAmla) pratyAkhyAna kahate haiM isameM AgAra saM0 1, 2, 6, 7, 11, 12, 13 aura 14 hote haiM / 15. nIvI-(nivigaiyaM) vikAra utpanna karane vAle padArthoM ko vikRti (vigaya) kahate haiM / dUdha, dahI Adi bhakSya tathA mAMsAdi abhakSya vikRtiyA~ haiM / zrAvaka ke abhakSya vikRtiyoM kA to tyAga hI hotA hai aura bhakSya vikRtiyoM ko chor3anA nirvikRtika (nivvIgaya) tapa kahalAtA hai| isameM Ayambila ke alAvA paDuccamakkhieNaM AgAra vizeSa hotA hai| kisI vigaya kA tyAga karane para vigaIpratyAkhyAna tathA samasta vigaya kA tyAga karane para nivigai pratyAkhyAna kahate haiN| 16. gaMThi sahiyaM muTThisahiyaM-caddara DorA Adi ke gAMTha dekara jahA~ taka na khole vahA~ taka cAroM AhAroM ke tyAga karane para gaMThi sahiyaM tathA muTThI ke bIca aMgUThA rahe vahA~ taka AhAra tyAga ko muTThI sahiyaM kahate haiM / aMgUThI Adi ke AgAra rahate haiN| aise hI saMkalpa anya bhI hote haiM / Ajakala ghaNTe-ghaNTe ke pratyAkhyAna bhI kiye jAte haiN| choTI DAyariyoM meM pannoM para kaI khAne banAkara unameM ghaNToM ke tyAgAnusAra cihna lagA dete haiM, bAda meM unheM jor3a liyA jAtA hai / jihvA kI svAda-lolupatA para AMzika niyaMtraNa kA yaha bhI bejor3a sAdhana hai / TOD ......" AA DavaSCOMMitMIMES Came 5. 8 -4-/ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 TITTY S... ..... UTTARY AgAroM ke artha 1. annatyaNAbhogeNaM-bhUla se (binA upayoga se) ajJAta avasthA meM koI bhI vastu mukha meM DAlane se tyAga nahIM TUTate haiM / yadi pratyAkhyAna yAda Ane se turanta thUka deve to bhI tyAga meM doSa nahIM AtA hai, binA jAne khA liyA, bAda meM smaraNa ho jAne para bhI doSa nahIM lagatA hai kintu zuddha vyAvahArikatA ke lie prAyazcitta lekara nizaMka honA jarUrI hai| 2. sahassAgAreNaM-jo tyAga liye hue haiM ve yAda to jarUra haiM parantu Akasmika svAbhAvika rUpa se dadhi-maMthana karate mukha meM bUMda gira jAya athavA gAya-bhaiMsa ko dohate, ghRtAdika maMthana karate, ghRtAdika tolate, acAnaka padArtha mukha meM A jAe, varSA kI bUMdeM cauvihAra upavAsa meM bhI mukha meM par3a jAve to bhI tyAga bhaMga nahIM hote haiM / 3. pacchannakAleNaM-kAla kI pracchannatA arthAta megha, graha; digdAha, rajovRSTi, parvata aura bAdalAdi se sUrya . Dhaka jAne para yathAtathya kAla kI mAlUma na ho usa samaya binA jAne apUrNa kAla meM khAte hue bhI tyAga bhaMga nahIM hotaa| 4. dizA moheNaM-dizA kA mUr3hapanA arthAt dRSTi viparyAya se ajAnapUrvaka pUrva ko pazcima aura pazcima ko pUrva samajha ke bhojana kare, khAne ke bAda dizA jJAna ho to bhI vrata bhaMga nahIM hotA hai| 5. sAhUvayaNeNaM-sAdhujI (Apta puruSa yA Agama jJAnI) ke vacana-pahara dina car3ha gayA aisA sunakara AhAra kare to tyAga bhaMga nahIM hotA hai| 6. savvasamAhivattiyAgAreNaM-sarva prakAra kI samAdhi rakhane ke lie arthAt tyAga karane ke pazcAt zUlAdika roga utpanna hue hoM yA sAdikoM ne DaMka diyA ho, una vedanAoM se pIr3ita hokara ArtadhyAna kare taba sarva zarIrAdika kI samAdhi ke lie tyAga pUrNa nahIM hone para bhI auSadhAdika grahaNa kare to usakA niyama bhaMga nahIM hotA hai| upazAnti (samAdhi) hone para yathAtathya niyama pAlanA kara lI jAtI hai| 7. mahattarAgAreNaM-mahat AgAra yAni bar3A AgAra jaise koI glAnAdika kI vaiyAvacca ke lie yA anya se kArya na hotA ho to guru yA saMgha ke Adeza se samaya pUrNa hue binA hI AhAra kare to niyama bhaMga nahIM hotA hai| koI bhI bar3A kArya yAni tyAga kiye hue haiM unase bhI adhika nirjarA ke lAbha kA koI kArya ho aisI sthiti meM mahattarAgAreNaM rakhA gayA hai| 8. sAgAriyAgAreNaM-sAdhu AhAra ke lie baiThe hue haiM vahA~ para acAnaka koI gRhastha A jAte haiM to unake sAmane AhAra grahaNa nahIM kiyA jAtA hai| yadi gRhastha vahA~ sthita rahA huA jAnA jAya yA gRhastha kI dRSTi AhAra para par3atI ho to vahA~ se uThakara anya sthAna para jAkara AhAra kareM, kyoMki gRhastha ke sAmane AhAra grahaNa karane se pravacana ghAtika mahatadoSa siddhAnta meM kahe haiN| gRhastha ekAsana karane baiThA ho, usa samaya sarpa AtA ho, akasmAta agni lagI ho makAna giratA ho, pAnI Adi kA bahAva AtA ho to bhI vahA~ se uThakara anya sthAna para jAte hue bhI ekAsanAdi niyama bhaMga nahIM hotA hai / 6. AuTuNapasAreNaM-bhojana karate samaya hAtha-paira aura aMgopAGgAdika saMkocate yA pasArate Asana se calita ho jAya to niyama bhaMga nahIM hotA hai| 10. guru abbhuTThANaNaM-ekAsana karate samaya guru, AcArya, upAdhyAya aura munirAja padhAra jAyeM to unakI vinaya bhakti ke lie uTha-baiTha karane para bhI niyama bhaMga nahIM hotA hai| 11. pAriThAvANiyAgAreNaM-nirdoSa rIti se grahaNa kiyA huA AhAra zAstrokta rIti se khAne ke bAda bhI adhika ho jAya tathA usa snigdha vigayAdika AhAra ko DAlane se jIva virAdhAnAdika kaI doSa utpanna ho jAyeM yaha jAna ke zeSa bace hue AhAra ko guru kI AjJA se ekAsanAdi tapa se lekara upavAsa paryanta tapa dhAraka sAdhu usa AhAra ko grahaNa kare phira bhI niyama bhaMga nahIM hotA hai yaha AgAra sAdhujI ke lie hI mAnA gayA hai| 12. levAleveNaM-ghRtAdika se hAtha athavA vartana ke kucha aMza bhojana meM lage use lepa kahate haiM / vastrAdi se use poMcha lene para lepa dRSTigata na ho use alepa kahate haiN| aise lepa aura alepa vAle bartanoM meM bhojana lene se niyama bhaMga nahIM hotA hai| CERIES .... - ANCERAR Educationwinternationa reODEO NEHA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa | 375 000000000000 000000000000 eww LENIL .... TraekA MITA C.... ARRINA TIMITY 13. gihattha saMsaThThaNaM-vigayoM se bhare hAtha, cammaca Adi se AhAra diyA-liyA jAne para bhI niyama maMga nahIM hotA hai| 14. ukkhitavivegeNaM-Upara rakhe hue gur3a, zakkara Adi ko uThA lene para bhI unakA aMza jisameM lagA raha gayA ho aise AhAra ko lene se niyama bhaMga nahIM hotA hai / 15. paDuccamakkhieNaM-roTI Adi padArtha ko narama banAne ke lie ghI, tela Adi lagAe gaye hoM to vaha AhAra lene se niyama bhaMga nahIM hotA hai| zrI bhagavatI sUtra ke sAtaveM zataka ke AThaveM uddezaka meM sarva uttara guNa paccakkhANa ke dasa bheda isa prakAra kiye gaye haiM 1. aNAgaya-caturdazI Adi ke dina tapa karanA ho usa dina yadi AcAryAdika kI vinaya vaiyAvRtyAdi karAnA ho to eka dina pahale tapa kare use anAgata kahate haiN| 2. maikkataM-AcAryAdika kI vaiyAvRtyAdi karane ke bAda tapa kare so atikrAMta tapa hai| 3. koDIsahiyaM-Adi, anta aura madhya meM lie hue tapa ko anukrama se pUrNa karanA koDIsahiyaM tapa kahalAtA hai / 4. niyaMThiyaM-amuka dina tapa hI karUMgA, use niyantrita kahate haiN| 5. sAgAra-AgAra sahita tapa karane ko sAgArika tapa kahate haiM / 6. anAgAraM-binA AgAra kA tapa aNAgArika tapa kahalAtA hai| 7. parimANakaDaM-amuka dina taka aisA hI tapa karUMgA so parimANakRta tapa kahalAtA hai| 8. niravasesaM-sarvathA AhArAdikoM ke tyAga karane ko nivizeSa tapa kahate haiM / 6. saMkriyaM--gaMThI-muTThI Adi ke tyAga karane ko saMketa pratyAkhyAna kahate haiM / 10. addhAe-namukkArasI-porisI Adi ko addhA tapa kahate haiM / 'paccakkhANaMbhave dasahA' isa prakAra paccakkhANa dasa prakAra se hotA hai| aticAra tapa ke 5 aticAra haiM unakA saMkSipta artha isa prakAra hai1. ihalogAsaMsappaUge-isa loka meM Rddhi prApta karane ke lie tapa karanA prathama aticAra hai| 2. paralogAsaMsappaUge-paraloka ke lie indrAdi sukhoM kI icchA se tapa kare yaha dvitIya aticAra hai| 3. jIviyAsaMsappaUge-apanI mahimA dekha jIne kI icchA se tapa kare yaha tRtIya aticAra hai| 4. maraNAsaMsappaUge-mahimA na ho aisA jAna marane kI icchA se tapa kare yaha caturtha aticAra hai| 5. kAmabhogAsaMsappaUge-kAma-bhoga prApta karane kI icchA se tapa kare yaha paMcama aticAra hai| ina aticAroM ko jAnakara niSkAma bhAva se tapArAdhanA kI jAnI cAhie / kI gaI tapasyA kA nidAna kabhI nahIM karanA caahie| jJAna, darzana aura cAritra kI abhivRddhi ke lie kaI tithiyoM para vizeSa tapa prArambha kiye jAte haiM / saMkSepa meM kanakAvalI Adi tapoM kA tathA parva aura vratoM kI tithiyoM kA varNana (jina tithiyoM para anazana tapArAdhanA kI jAtI hai) kiyA jA rahA hai| (1) ratnAvalI tapa-ratnAvalI tapa kI eka lar3I meM eka varSa, tIna mahIne aura bAvIsa dina lagate haiM jinameM se tIna sau caurAsI dina upavAsa ke aura aThyAsI dina pAraNe ke, yoM kula cAra sau bahattara dina hote haiM / isakI vidhi isa prakAra hai| upavAsa karake pAraNA, phira belA karake pAraNA, telA karake pAraNA, pAraNA karake ATha bele kie jAte haiM / isake bAda upavAsa-pAraNA+belA-pAraNA isa taraha antara se solaha taka upavAsa karake cauMtIsa bele kie jAte haiM / phira jisa krama se tapasyA prArambha kI thI usake viparIta lar3I meM upavAsa taka utarA jAtA hai / phira ATha bele karake pAraNA-belA-pAraNA-belA-pAraNA- upavAsa kiyA jAtA hai| ratnAvalI tapa kI cAra lar3iyAM kI jAtI haiM, dUsarI lar3I meM vigayoM kA tyAga rahatA hai, tIsarI lar3I ke pAraNoM meM lepa vAle padArthoM kA bhI tyAga rahatA hai tathA cauthI lar3I ke pAraNoM meM Ayambila kie jAte haiN| ala " I (Va Mara NSTRIES - -- - Team - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 * 000000000000 40000 1000 Lodbr e 98060 376 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha (2) kanakAvalI tapa - ratnAvalI tapa meM jahAM tIna bele kie jAte haiM vahA~ kanakAvalI meM tIna tele kie jAte haiM / isakI eka lar3I meM eka varSa, pAMca mahIne aura bAraha dina lagate haiN| jisameM se aThAsI dina pAraNe ke aura eka varSa do mahIne aura caudaha dina tapasyA ke hote haiN| isakI bhI cAra lar3I hotI hai tathA 34 beloM kI jagaha mI 34 tele kie jAte haiN| (3) laghusiMhaniSkrIr3ita tapa- isameM taiMtIsa dina to pAraNe ke tathA pAMca mahIne cAra dina kI tapasyA eka lar3I meM hotI hai / (4) mahAsiMhaniSkrIr3ita tapa- isameM ikasaTha dina taka pAraNA kiyA jAtA hai tathA eka varSa cAra mAha aura satraha dina arthAt cAra sau sattAnaveM dina tapasyA ke hote haiM / isa tapa kI bhI cAra lar3I kI jAtI hai / (5) sapta saptamikA tapa-sAta dina taka nitya prati eka vakta meM roTI kA pAva hissA aura eka bAra kI dhArA meM jitanA pAnI AtA ho utanA hI usa roja khAte-pIte haiM / yahI krama sAta dina taka rakhA jAtA hai / dUsare saptAha meM do bAra bhojana meM pAva-pAva roTI va isI taraha pAnI grahaNa karanA, isI taraha kramazaH tIsare saptAha meM tIna bAra''''''sAtaveM saptAha meM sAta bAra gRhasthoM dvArA die gae bhojana aura pAnI ko grahaNa kara usI para apane prANoM kI pratipAlanA kI jAtI hai ise hI sapta saptamikA bhikSu paDimA kahate haiM / aSTama- aSTamikA Adi tapa-- saptama saptamikA tapa kI taraha hI aSTama aSTamikA tapa kiyA jAtA hai, antara kevala itanA hI hai ki yaha ATha saptAha taka kiyA jAtA hai| navama navamikA nau saptAha taka tathA dazama-dazamikA - dasa saptAha taka kiyA jAtA hai| (6) laghu sarvatobhadra tapa - sarvaprathama upavAsa pAraNA belA pAraNA telA yo colA, paMcolA, telA, colA, paMcolA, upavAsa, belA, paMcolA, upavAsa, belA, telA, colA, belA, telA, colA, paMcolA, upavAsa caulA, paMcolA upavAsa, belA aura telA kiyA jAtA hai isameM pacahattara dina tapasyA ke tathA paccIsa dina pAraNe ke hote haiN| isa tapa kI bhI cAra lar3iyA~ hotI haiN| POROKE KALANDI (7) mahAsarvatobhadra tapa -- isa tapa kI eka paripATI karane meM tapasyA ke dina 166 lagate haiM aura pAraNe ke dina 46 hote haiM yoM eka paripATI meM kula do sau paiMtAlIsa dina lagate haiM isakA citra isa prakAra hai 1 4 7 llh 6 5 5 1 4 7 3 6 3 w 2 1 4 7 4 7 3 2 5 1 phaka 5 ? m no 3 6 2 6 2 5 1 4 7 3 7 3 6 2 5 1 4 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa | 377 (8) bhadrottara tapa--eka paripATI meM eka sau picahattara tapasyA ke tathA paccIsa dina pAraNe ke hote haiM isa kA krama isa prakAra hai 000000000000 000000000000 (6) muktAvalI tapa-isameM upavAsa karake pAraNA, phira belA karake pAraNA, phira upavAsa karake pAraNA, telA karake pAraNA, phira upavAsa / isa taraha eka-eka upavAsa ke antara se solaha taka pahuMcate haiM, phira usI krama se utarakara upavAsa taka AyA jAtA hai / isakI eka paripATI meM unasATha dina pAraNe ke tathA do sau chiyAsI dina tapasyA ke hote haiN| (10) Ayambila barddhamAna tapa-isameM eka Ayambila dUsare dina upavAsa, phira do AyambilaupavAsa- tIna Ayambila-upavAsa-cAra Ayambila-upavAsa-yoM bIca-bIca meM upavAsa karate hue sau taka Ayambila kie jAte haiM tapasyA kI isa eka lar3I meM caudaha varSa, tIna mAsa aura bIsa dina lagate haiM / (11) vRhada jJAna paJcamI tapa-pratyeka mAha kI zuklA paMcamI ko lagAtAra sAr3he pAMca varSa taka vratArAdhanA samyak jJAna prApti ke lie kI jAtI hai / kArtika zuklA paMcamI ko to avazya hI vrata kiyA jAnA caahie| tapa pUrti para jJAnopakaraNa pradAna kie jAne caahie| 'o3m hrIM zrIM namo nANassa' pada kA savA lakSa jApa kiyA jAnA zreyaskara hai| (12) rohiNI tapa-rohiNI nakSatra ke dina upavAsa, nIvigaya yA Ayambila se sAta varSa sAta mAsa taka yaha vrata kiyA jAtA hai| (13) varSo tapa vrata vidhi-360 upavAsa phuTakara yA upavAsoM ko ekAntara kara do varSa meM isa tapa ko pUrA kiyA jAtA hai akSaya tRtIyA ko isakA pAraNA kiyA jAtA hai / (14) daza pratyAkhyAna tapa-namokArasI 1, porasI 2, sATha porasI 3, purimaDDha 4, ekAsanA 5, nIvI 6, egalaThANA 7, dAtta 8, Ayambila 6, upavAsa phira 10 abhigraha isa prakAra daza vidhi pratyAkhyAna kI ArAdhanA kI jAtI hai| (15) DhAI sau pratyAkhyAna tapa-25 namokArasI, 25 porasI, 25 Der3ha porasI, 25 ekAsanA, 25 'ekalaThANA, 25 nIvigaya, 25 Ayambila, 25 abhigraha aura 25 pauSadhopavAsa tapa karane para DhAI sau pratyAkhyAna tapa pUrA hotA hai| (16) candanabAlA tapa vrata-sAdhu-sAdhvIjI kA samAgama apane kSetra meM hone para hI yaha vrata karanA lAbhadAyaka rahatA hai kyoMki supAtra dAna dene ke lie hI yaha tapa kiyA jAtA hai| aSTama bhakta (telA) karake cauthe dina (pAraNe ke dina) munirAja ko gocarI bahirA kara ur3ada kA bAkule kA pAraNA karanA cAhie / Ayambila kA pratyAkhyAna karanA vA HOME Sharel TAMA . .... --- ..:5:SKARG/ Jain Education international ormation Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 AHIRAIL RA .... VITIES HITHA paOS cAhie / hAtha meM sUta kI AMTI DAlakara tathA sUpar3e meM ur3ada kA bAkulA rakhakara bhI dAna diyA jA sakatA hai / saMgha sneha kA kArya avazyameva kiyA jAnA caahie| (17) pacaraMgI tapa-pahale dina pAMca puruSa yA striyA~ upavAsa yA Ayambila yA dayA vrata kare, dUsare dina ve pA~ca tathA anya, tIsare dina pAMca aura isa taraha pAMcaveM dina 25 hI vyakti vratArAdhanA kareM to eka pacaraMgI tapa pUrNa hotA hai| (18) dharma cakra-42 vyakti eka sAtha belA kareM tathA eka anya vyakti telA kare to eka dharma cakra hotA hai| (16) Ayambila olI vrata-arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, samyagdarzana, samyagjJAna, samyag cAritra aura tapa ina nau padoM se sambandhita vrata navapada yA siddha cakra yA Ayambila olI vrata kahalAte haiN| caitra zuklA 1 se hataka tathA Asoja zuklA ekama se navamI taka nau-nau Ayambila kie jAte haiM / navapada jI kI olI sAr3he cAra varSa taka karane kI mAnyatA hai / yathAsambhava nau hI dina Ayambila bhinna-bhinna padArthoM se kie jAte haiN| (20) mauna ekAdazI--mArgazIrSa zuklA ekAdazI ke dina aneka tIrthaMkaroM ke kalyANaka hue haiM yathA (1) aThArahaveM tIrthakara ne isI dina dIkSA lii| (2) unnIsaveM tIrthaMkara ke janma, dIkSA aura kevala isI dina hue| (3) ikkIsaveM tIrthakara ko kevalajJAna isI dina huaa| isI dina pA~ca bharata meM, pA~ca erAvata kSetroM meM, pAMca-pAMca saba milAkara pacAsa kalyANaka tathA atIta aura anAgata ke bheda se Der3ha sau kalyANakoM se sambandhita yaha parva ArAdhanA ke lie ati uttama mAnA jAtA hai| mauna sahita upavAsa mArgazIrSa mahIne kI sudI gyArasa ko karanA cAhie / gyAraha varSoM taka prati varSa mauna ekAdazI kA upavAsa athavA gyAraha mahInoM taka sudI gyArasa ko kiyA jAnA lAbhakArI rahatA hai| tIrthaMkaroM ke kalyANaka kI mAlA avazya pheranI caahie| (21) merU trayodazI-vartamAna avasarpiNI kAla ke suSamasuSamA nAmaka tIsare Are ke tIna mahIne pandraha dina bAkI rahe taba mAgha badI 13 ke dina prathama tIrthakara zrI RSamadeva jI mokSa meM pdhaare| aDhAI dvIpa meM pAMca merU haiM prabhu ke sAtha dasa hajAra muniyoM ne zailezIkaraNa karake merU jaisI acala sthiti ko prApta kara lI thii| sAdhaka pUrvakAla meM ratnoM ke merU racakara vratAdharAnA karate the aba sAkara ke pA~ca merU racane kA vyavahAra pracalita hai| (22) caitrI pUrNimA vrata-mAnyatA hai ki pAMca karor3a munivaroM ke sAtha isa divasa ko zrI siddha giri jI para puNDarIka svAmI mokSa padhAre / zrI puNDarIka svAmI bhagavAna RSabhadeva ke prathama gaNadhara the / caitra mAsa kI olI kA bhI yaha dina hai| pUrNimA parva tithi bhI hai / triveNI rUpa yaha vrata lAbhadAyaka hai| (23) paJca kalyANaka tapa-yaha vrata eka varSa meM bhI pUrA hotA hai| isameM 120 upavAsa aura 120 pAraNA hote haiM, jisa-jisa tithi meM tIrthaMkara kA kalyANaka huA ho usa tithi kA upavAsa karanA caahie| pA~ca varSa meM bhI yaha tapa pUrA kiyA jAtA hai prathama varSa meM tIrthaMkaroM ke garbha kI tithiyoM ke 24 upavAsa kare isI prakAra dvitIya varSa meM janma ke 24, tIsare varSa meM saMyama (tapa) ke 24, cauthe varSa kevala jJAna ke 24 aura pAMcaveM varSa nirvANa ke 24 upavAsa kiye jAte haiM / nirvANa kalyANaka ke bele karane para 24 bele aura 24 pAraNe hote haiM, ise nirvANa kalyANaka belA vrata kahate haiN| (24) karmanirjarA vrata-yaha vrata ASAr3ha zuklA caturdazI se prArambha hotA hai arthAt darzana vizuddhi ke nimitta ASAr3ha zuklA caturdazI kA upavAsa karanA cAhiye / darzana vizuddhi kI bhAvanA mAnanI cAhie / 'oM hrIM darzana vizuddhaye namaH' isa mantra kA jApa karanA caahie| samyagjJAna bhAvanA ke nimitta zrAvaNa zuklA caturdazI ko upavAsa karake samyagjJAna bhAvanA kA citavana karanA caahie| 'oM hrIM samyagjJAnAya namaH' isa maMtra kI mAlA pheranI cAhie / samyakcAritra ke lie bhAdrapada zuklA caturdazI ko upavAsa karake samyakacAritra bhAvanA kA citavana kare / 'oM hrIM samyakcAritrAya namaH' isa maMtra kI mAlA pheranI caahie| samyak tapa ke nimitta Asoja zuklA caturdazI ko upavAsa karake tapa kI bhAvanA kA citavana karanA tathA 'oM hrIM samyak tapase namaH' maMtra kI mAlA pheranI caahie| - Lamducationalmementioned Pincidenone-Only Amr.jainelibrary.org Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhanA meM tapa ke vividha rUpa | 376 - (25) navanidhi vrata- - navanidhiyoM kI nava navamiyoM ke upavAsa 4 mAha aura eka pakSa meM karake phira ratnatraya ke tIna upavAsa tIna tIjoM ko Der3ha mAha meM kreN| pA~ca jJAna ke upavAsa paMcamI ko DhAI mahine meM karanA caahie| caudaha ratnoM ke upavAsa kisI bhI mAsa kI caturdazI se prArambha kie jA sakate haiM, sAta mAha meM 14 caturdaziyoM ke upavAsa karanA cAhie isa prakAra eka varSa 3 mAha aura eka pakSa meM yaha nava vidhi vrata pUrNa hotA hai / (26) azoka vRkSa tapa vrata- aSAr3ha zuklA par3avA, doja, tIja, cautha aura paMcamI taka ekAsanA tathA Ayambila eka varSa taka hara mAha meM kiye jAte haiM, manonigraha ke liye yaha vrata kiyA jAtA hai / (27) Sar3akAya AlocanA tapa vrata vidhi - ekendriya kA eka upavAsa, beindriya ke do upavAsa, teindriya kA telA, caturendriya kA colA tathA paMcendriya kA paMcolA aura samuccaya chaH kAya kA chaH upavAsa karanA cAhie / 'khAmI sabve jIvA "na keNaI' isa gAthA kA sAr3he bAraha hajAra japa karanA cAhie / (28) paMcAmRta telA tapa vrata - kisI bhI mAsa kI zukla pakSa kI par3avA se pA~ca tele kiye jAte haiM / pAraNe ke lie abhigraha rakhane kI mAnyatA hai / (29) pAkSika tapa vrata vidhi - zubha dina, muhUrta, vAra dekhakara gurumukha se pakhavAsA zukla pakSa kI pratipadA se pUrNamAsI taka lagAtAra pandraha dina ke upavAsa kare yadi eka sAtha meM zakti na ho to prathama mAha meM sudI pratipadA ko, dUsare mAha meM bIja ko isa taraha pandrahaveM dina sudI pratyeka vrata ke dina pauSadha karake devasI rAyasI pratikramaNa karanA caahie| sahita karanA cAhie / (30) dIpAvalI vrata kArtika kRSNA amAvasyA ko tIrthaMkara mahAvIra ne nirvANa pada prApta kiyA thA, unhoMne nirvANa se pUrva nirantara 16 prahara taka dharmadezanA dI thI, smRti svarUpa dIpAvalI ke dina upavAsa kiyA jAtA hai| yadi dIpAvalI amAvasyA kI ho to terasa se tathA caturdazI kI ho to bArasa se telA vrata kaI munirAja va zrAvaka karate haiN| dIpAvalI para telA karanA atyanta zubha mAnA jAtA hai / (31) kaSAya-jaya tapa vrata vidhi - krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroM kaSAyoM ke anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana kI caukar3iyoM ke cAra cAra bheda karane se kaSAyoM ke solaha bheda hote hai / ina solaha kaSAyoM ko jaya karake prakRtiyoM kI upazAnti ke liye ekAsana nivigaya, Ayambila upavAsa isa prakAra solaha dina taka tapa kare / 'o3ma niraMjanAya namaH' isa pada ke savAlakSa japa mauna yukta karanA cAhie / (32) tIrthaMkara gotra karmopArjana karane kI tapa vrata vidhi - isa tapa ko kisI bhI mAsa kI zuklA pratipadA se prArambha karanA cAhie / eka olI ko jaghanya do mAsa meM aura utkRSTa 6 mAsa meM pUrNa kre| yadi 6 mAsa meM olI pUrNa nahIM kara sake to olI ginatI meM nahIM ginI jaatii| bIsoM oliyoM ke bIsa bheda haiM / cAhe bIsoM dina meM eka hI pada japeM cAhe alaga-alaga / yathAsambhava jisa pada kI olI ho usI pada kI mAlA phirAnI cAhie | tele kI zakti hone para tele se athavA bele se aura bele se bhI sambhava na ho to cauvihAra yA tivihAra upavAsa karake vratArAdhanA karanI cAhie / zakti na hone para Ayambila tathA ekAsanA bhI kiye jA sakate haiN| cAraso tele yA bele yA upavAsa karane se isakI bIsa oliyA~ pUrNa hotI haiM jisa pada meM jitane guNa hoM utane hI logassa kA kAyotsarga karanA cAhie / pada ke guNoM kA hRdaya meM smaraNa kara udAtta svara se stuti karanI caahie| tapa pUrti para dayAvrata palAkara saMsthAoM ko yathAzakti sahAyatA denI caahie| isa prakAra bIsoM padoM kI ArAdhanA karane vAlI AtmA tIrthaMkara gautra karmopArjana karatI hai / tapa grahaNa kare aura 15 upavAsa karane kI 15 ko vrata pUrNa kare, munisuvrata svAmI kA savA lakSa japa mauna bIsoM padoM kI 21-21 mAlAe~ pheranI cAhie tathA pratyeka pada ke sAtha 'om hrIM' lagAnA cAhie pada aura 'unake guNoM kI sAraNI isa prakAra hai - (1) namo arihaMtANaM (2) namo siddhA (3) namo pavayaNassa (4) namo AyariyANaM Shah & 12 da 15 36 000000000000 25 000000000000 000000000 ~ S.Bastel Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 Crio RA LIL DAUN (5) namo therANaM (6) namo uvajjhAyANaM (7) namo loe savvasAhUNaM (8) namo nANassa (8) namo daMsaNassa (10) namo vinaya saMpannANaM (11) namo carittassa (12) namo bambhavayadhArINaM (13) namo kiriyANaM (14) namo tavassINaM (15) namo goyamassa (16) namo jiNANaM (17) namo caraNassa (18) namo nANassa (16) namo suyanANassa (20) namo titthayarassa / yoM to anazana tapa se sambandhita kaI vrata aura bhI haiM kintu mukhya-mukhya vratoM kA saMkalana isa nibandha meM kiyA gayA hai| pratyeka tapa meM mAlA pheranA cAhie / vrata ke pUrNa hone para dharma lAma (dAnAdi) zakti va sAmarthyAnusAra karanA cAhie / tapa se AtmA nirmala hotI hai kyoMki AtmA ke zatru krodhAdi kaSAya ko tapa samApta kara dete haiM / koM kI nirjarA isase hotI hai / tapa ke viSaya meM vistRta jAnakArI evaM zAstrIya paribhASAeM samajhane ke lie-'jaina dharma meM tapaH svarUpa aura vizleSaNa' (zrI marudhara kesarI) pustaka avazya par3hanA caahie| tapa vratArAdhana aticAroM se mukta rahanA cAhie / saMsAra vardhana ke liye vratArAdhanA kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki vaha to apane Apa ho hI rahA hai / saMsAra ke bhogopabhogoM se AtmA kSobha va saMkleza pariNAmoM se saMyukta hotA hai ata: Atma jAgRti hI isakA parama lakSya honA cAhie / citta kI AkulatA se asthira bhAvoM ke kAraNa tapa vrata nirmala nahIM ho pAtA hai ataH citta kI sthiratA tathA vratoM ko bhAra na mAnakara hI vrata karane cAhie / tapoM kA mukhya prayojana yaha honA cAhie ki AtmA apane svabhAva ko jAnane kA prayAsa kre| use dhIre-dhIre yaha jJAna ho ki jisa zarIra ke Azrita maiM hU~ athavA saMsAra ke prANI mere Azrita haiM vaha eka svapna se adhika nahIM hai| zubha karmoM kA phala bhI zubha hogA aura azubhakarmoM kA phala azubha hogA yAni jaisI karanI vaisI bhrnii| pUrva janma ke zubhakarmodaya se hameM Arya kSetra, manuSya zarIra, uttamakula aura nirgrantha dharma kI prApti huI hai, to vItarAga vANI para zraddhA rakhakara indriya aura mana ko AtmA ke vazavartI banAnA cAhie / tapa ke bAraha bheda anazana se prArambha hote haiM, anazana bAhya tapa kA bheda hote hue bhI yadi ise bAla-tapa saMjJA se mukta rakhA jAya to ise svIkAra karane vAlI AtmA halkI hotI jAtI hai, prAyazcitta Adi tapa ko sahaja banAne ke lie anazana tapa paramAvazyaka hai kyoMki mana aura indriyA~ jaba bhUkha-tRSA Adi para vijaya prApta kara letI haiM to anya pariSahoM ko jaya karanA sarala ho jAtA hai, isIlie jaina dharma meM anazana ko nIMva kA patthara kahakara ise mahattvapUrNa sthAna pradAna kiyA gayA hai| HOTIBAI ITTIMIT XX 000058 Londucationintensional Force Dersonale Baby www.iainelibrary.org