Book Title: Jain Sadhna aur Dhyan
Author(s): Chhaganlal Shastri
Publisher: Z_Sumanmuni_Padmamaharshi_Granth_012027.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210912/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni jaina sAdhanA aura dhyAna / prophesara DaoN. chaganalAla zAstrI ema.e (vaya) pI.eca.DI. kAvyatIrtha, vidyAmahodadhi, prAcyavidyAcArya jaina sAdhanA aura dhyAna kA hRdayasparzI evaM saTIka vizleSaNa kiyA hai- DaoN. zrI chaganalAla jI zAstrI ne| zAstrI jI kaI dazakoM se jaina yoga para zodha-khoja kara rahe haiM, kiMtu ve vyathita haiM ki sAdhanA evaM yoga kI paddhatiyA~ Aja mAtra arthopArjana ke sAdhana bana kara raha gaI haiN| Aie - jaina jagat ke isa udbhaTa vidvAn kI lekhanI se par3hie jaina sAdhanA evaM dhyAna kA manohArI varNana ! - sampAdaka bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA : dhyAna ___ antaH pariSkAra yA AdhyAtmika vizuddhi ke lie jaina sAdhanA meM dhyAna kA bahuta bar3A mahatva rahA hai| - aMtima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke anyAnya vizeSaNoM ke sAtha eka vizeSaNa 'dhyAnayogI' bhI hai| AcArAMga sUtra ke navam adhyayana meM jahA~ bhagavAn mahAvIra kI caryA kA varNana hai. vahIM unakI dhyAnAtmaka sAdhanA kA bhI ullekha hai| vividha prakAra se nitAnta asaMga bhAva se unake dhyAna karate rahane ke aneka prasaMga varNita haiN| eka sthAna para likhA hai - "bhagavAn prahara-prahara taka apanI A~kheM bilkula na TimaTimAte hue tiryak bhitti/tirachI bhIta para keMdrita kara dhyAna karate the| dIrghakAla taka netroM ke nirnimeSa rahane se unakI putaliyA~ Upara ko car3ha jaatiiN| unheM dekhakara bacce bhayabhIta ho jAte, 'hanta-hanta' kahakara cillAne lagate aura dUsare baccoM ko bulA lete|"1 isa saMdarbha se prakaTa hotA hai ki bhagavAna mahAvIra kA yaha dhyAna kisI prakAra trATaka-paddhati se jur3A thaa| dUsarA prasaMga hai "bhagavAn apane vihAra krama ke bIca yadi gRhasthasaMkala sthAna meM hote to bhI apanA mana kisI meM na lagAte hue dhyAna krte| kisI ke pUchane para bhI abhibhASaNa nahIM krte| koI unheM bAdhya karatA to ve cupacApa dUsare sthAna para cale jAte apane dhyAna kA atikramaNa nahIM krte|" Age likhA hai - bhagavAn apane sAdhanA kAla ke sAr3he bAraha varSoM meM jina-jina vAsa sthAnoM meM rahe, bar3e prasanna mana rahate the| rAta dina yatnazIla, sthira, apramatta, ekAgra, samAhita tathA zAMta rahate hae dhyAna meM saMlagna rahate the| eka dUsare sthAna para ullekha hai"jaba bhagavAn upavana ke aMtara - AvAsa meM kabhI 1 adu porisiM tiriyaM bhittiM cakkhumAsajja aMta so jhaai| aha cakkhu - bhIyA sahiyA taM haMtA haMtA bahave kNdi|| -AcArAMga sUtra 6.1.5 2. je ke ime agAratthA, mIsIbhAvaM pahAya se jjhAti / puTTho vi NAbhibhAsiMsu, gacchati NAivattaI aNjuu|| - AcArAMga sUtra 6.1.7 3. etehiM muNI sayaNehiM, samaNe AsI patterasa vAse / rAiMdivaM pi jayamANe appamatte samAhie jhaati|| - AcArAMga sUtra 6.2.4 62 jaina sAdhanA aura dhyAna Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka dhyAnastha hue, taba vahA~ pratidina AnevAle vyaktiyoM ne aMgoM ko, iMdriyoM ko yathAvat Atmakendrita rkhaa| eka unase pUchA - yahA~ bhItara kauna hai? bhagavAn ne uttara diyA, rAtri kI mahApratimA svIkAra kii| yaha krama Age vihAra"maiM bhikSu huuN|" unake kahane para bhagavAn vahA~ se cale caryA meM cAlU rhaa| " gye| zramaNa kA yahI uttama dharma hai| phira mauna hokara bhagavAn ke tapazcaraNa kA yaha prasaMga unake dhyAna, dhyAna meM lIna ho gye| mudrA, Asana-avasthiti Adi para iMgita karatA hai| isake sUtrakRtAMga meM bhagavAn mahAvIra anuttara sarvazreSTha dhyAna / AdhAra para spaSTa rUpa meM to kucha nahIM kahA jA sakatA, ke ArAdhaka kahe gaye haiM tathA unakA dhyAna haMsa, phena, kiMtu itanA avazya anumeya hai ki unake dhyAna kA apanA zaMkha aura iMdu ke samAna parama zukla atyaMta ujjvala koI vizeSa krama avazya rahA, jisakA vizada, varNana hameM batAyA gayA hai| jaina AgamoM meM prApta nahIM hotaa| vyAkhyAprajJapti (bhagavatI) sUtra kA eka prasaMga hai| vAstava meM jaina paraMparA kI jaisI sthiti Aja hai, bhagavAn mahAvIra apane aMtevAsI gautama se kahate haiM - bhagavAn mahAvIra ke samaya meM sarvathA vaisI nahIM thii| Aja "maiM chadmastha-avasthA meM thaa| taba gyAraha varSa kA laMbe upavAsa, anazana Adi para jitanA jora diyA jAtA hai, sAdhu-paryAya pAlatA huA, niraMtara do-do dina ke upavAsa usakI tulanA meM mAnasika ekAgratA caitasika vRttiyoM kA karatA huA, tapa evaM saMyama dvArA AtmA ko bhAvita niyaMtraNa, vizuddhIkaraNa, dhyAna, samAdhi Adi gauNa ho gaye svabhAvAptuta karatA huA, grAmAnugrAma viharaNa karatA huA haiN| pariNAmataH dhyAna saMbaMdhI aneka tathyoM tathA vidhAoM kA suMsumAra nagara phuNcaa| vahA~ azoka vanakhaMDa nAmaka udyAna meM lopa ho gayA hai| azoka vRkSa ke nIce pRthvI para sthita zilApaTTa ke pAsa sthAnAMgasUtra sthAna 4, uddezaka 1, samavAyAMga sUtra AyA, vahA~ sthita huA aura tIna dina kA upavAsa svIkAra samavAya 4 tathA Avazyaka niyukti, kAryotsarga adhyayana kiyaa| donoM paira saMhRta kiye - sikoDe, Asanastha huA, Adi meM inake vyAkhyAparaka vAGmaya meM tathA aura bhI bhujAoM ko laMbA kiyA - phailaayaa| eka pudgala para dRSTi aneka Agama graMthoM aura unake TIkA-sAhitya meM etadviSayaka sthApita kI, netroM ko animeSa rakhA, deha ko thor3A jhukAyA, sAmagrI bikharI par3I haiN| 1. ayamaMtaraMsi ko ettha, ahamaMsi tti bhikkhU AhaTu / ayamuttame se dhamme, tusiNIe sa kasAie jhaati|| -AcArAMga sUtra, 6.2.12 2. aNuttaraM dhammamuIraittA aNuttaraM jhANavaraM jhiyaai| susukka sukaM apagaMDasukaM, saMkhiMdu egaMta vadAta sukkN|| - sUtrakRtAMga sUtra 1-6-16 3. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM ahaM goyamA ! chaumattha kAliyAe, ekkArasavAsa cariyAe, chaTuM chaTeNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe puvANupuddhiM caramANe gAmANugAma duijjamANe jeNeva suMsumAra pure nagare jeNeva asoyasaMDe ujjANe, jeNeva asoyavarapAyave, jeNeva puDhavIsilAvaTTae teNeva uvAgacchAmi / uvAgachittA asogavara pAyavassa heTTA puDhavI silAvaTTayaMsi aTThamabhattaM pagiNhAmi, do vi pAe sAhaTu vagyAriya pANI, ega poggala niviTThadiTThI aNimisa NayaNe, IsipabbhAra gahaNaMkAeNaM, ahApaNihiehiM gattehiM sabiMdiehiM guttehiM ega rAiyaM mahApaDimaM uvasaMpajjettA NaM vihraami| - vyAkhyA prajJapti sUtra 3.2.105 jaina sAdhanA aura dhyAna 63 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni tattvArtha sUtra meM dhyAna kI vyAkhyA yahA~ ekAgra ciMtana ke sAtha uttama saMhanana kI jo AcArya umAsvAti ne tattvArthasUtra meM dhyAna kI jo bAta kahI gaI hai, usakA Azaya dhyAna ke anavaruddha paribhASA kI hai, usake anusAra "aMtaHkaraNa kI vatti kA sadhane se hai| dhyAna kI cirasthiratA, avicalatA aura kisI eka viSaya meM nirodha-sthApana-ekAgratA dhyAna hai|" abhagnatA kI dRSTi se hI AcArya umAsvAti ne yaha kahA hai anyathA yat kiJcit ekAgra ciMtana to hara kisI ke __unhoMne caitasika vRtti kI ekAgratA ke sAtha apanI sadhatA hI hai| pAribhASika rUpa meM jise uttama saMhanana paribhASA meM eka bAta aura kahI hai, jo bar3I mahatvapUrNa kahA gayA hai, vaha Aja kisI ko prApta nahIM haiN| vaisI hai| ve kahate haiM ki dhyAna ke sAdhane ke lie vyakti kA sthiti meM Aja dhyAna kA adhikArI koI ho hI nahIM daihika saMhanana uttama koTi kA honA caahie| paataa| phira AcArya haribhadra, hemacaMdrAcArya, zubhacaMdra Adi __ "saMhanana" jaina zAstroM kA eka pAribhASika zabda hai, mahAmanISI, jinhoMne dhyAna para kAphI likhA hai, vaisA kaise jo zarIra ke saMghaTana-vizeSa ke artha meM prayukta hai| yahA~ karate? sAmAnyataH ekAgraciMtana mUlaka sAdhanA yA dhyAna yaha prazna honA svAbhAvika hai ki dhyAna, jisakA saMbaMdha / kA adhikArI apanI zakti, manobala, saMkalpaniSTA ke vizeSataH mana ke sAtha hai, daihika dRr3hatA se kaise jur3e? kucha anusAra pratyeka yogAbhilASI yogAnurAgI puruSa hai| bArIkI meM jAeM to hameM yaha pratIta hogA ki mana kI dhyAna ke bheda svasthatA ke lie deha kI svasthatA aura zaktimattA kA bhI mahatva hai| isakA artha yaha nahIM ki sabala-prabala deha kA jaina paraMparA dhyAna ke Arta, raudra, dharma tathA zukla ye dhanI svabhAvataH ucca manobala kA bhI dhanI hogaa| para, cAra bheda svIkAra karatI hai| 2 upAdeyatA kI dRSTi se ina itanA avazya hai ki jisakA daihika svAsthya samRddha ho, cAroM ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai, ekavaha yadi dhyAna sAdhanA meM apane ko lagAe, to eka Artta, raudra tathA dUsarA - dharma-zukla dhyAna / jIvana zuddhi, durvala, asvastha kAya manuSya kI apekSA zIghra tathA adhika aMtaHpariSkAra yA mokSa kI dRSTi se dharma evaM zukla dhyAna saphala hogaa| asvastha aura anuttama saMhananamaya zarIra ke upAdeya hai|3 vyakti meM mana kI sthiratA isalie kama ho jAtI hai ki Arta tathA raudra azubha baMdha ke hetu haiN| isalie ve vaha dehagata abhAva, alpazaktimattA Adi ke kAraNa samaya- anupAdeya evaM azreyaSkara haiN| para, dhyAna kI koTi meM to samaya para asthira yA vicalita hotA rahatA hai| Ate hI haiN| kyoMki mana kI ekAgratA, cAhe kisI bhI haThayoga meM deha-zuddhi para jo vizeSa jora diyA gyaa| kAraNa se ho, vahA~ hai| hai usakA tAtparya yahI pratIta hotA hai ki dUSita, malagrasta Arta aura raudradhyAna jaba anupAdeya evaM azreyaskara aura asvastha deha rAjayoga jo dhyAna cintanamUlaka hai, ke haiM, to unake saMbaMdha meM vizeSa jAnane kI kyA AvazyakatA yogya nahIM hotaa| uttama saMhanana kI bAta se yaha tulanIya hai? yaha prazna uThanA svAbhAvika hai, kiMtu yahA~ vizeSarUpa se samajhane kI bAta yaha hai ki sAdhAraNataH manuSya kI eka 1. uttama saMhananasyaikAgra cintAnirodho dhyAnam-tattvArtha sUtra 6.27 2. Arta-raudra-dharma shuklaani| - tattvArthasUtra 6-26 ___3. pare mokSa hetU! - tattvArthasUtra 6-30 jaina sAdhanA aura dhyAna 64 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka hai| durvalatA hai| azubha yA vikAra kI ora usakA mana jhaTa jaba vyakti bahuta duHkhita hotA hai to usakA ciMtana calA jAtA hai, sat yA zubha kI dizA meM, Age bar3hane meM aura-aura sabhI bAtoM se haTakara mAtra usa duHkha para kendrita tanmUlaka ciMtana meM, dharmadhyAna meM pravRtta hone hetu bar3A ho jAtA hai| AcArya umAsvAti ne jaisA pratipAdana kiyA : adhyavasAya aura udyama-prayatna karanA hotA hai| azubhamUlaka hai usake anusAra jaba kisI aniSTa vastu kA saMyoga ho, Ata-raudra dhyAna se vaha bace isalie yaha Avazyaka hai ki iSTa padArtha kA viyoga ho, daihika yA mAnasika pIr3A ho, vaha jAne to sahI-ve kyA haiM? siddhAMtataH jagata meM sabhI bhaugika lAlasA kI utkaTatA ho. taba mana kI. mAnasika padArtha, sabhI bAteM jJeya-jJAtavya yA jAnane yogya haiN| jJAta cintana kI aisI sthiti banatI hai| dUsare zabdoM meM bahirAtmapadArthoM yA viSayoM meM jo heya haiM unakA parityAga kiyA bhAva kI jitanI ugratA-tIvratA hogI, Arta-ciMtana utanA jAe tathA jo upAdeya haiM, unheM grahaNa kiyA jaae| yahI hI pracaMDa hogaa| vaha AtmA ke vikAsa, sammArjana yA kAraNa hai ki zAstroM meM Arta aura raudra dhyAna kA yathAprasaMga zAnti kI dRSTi meM sarvathA ahitakara, agrAhya yA tyAjya vivecana huA hai| ArtadhyAna raudradhyAna tattvArtha sUtra meM Arta dhyAna cAra kAraNoM se utpanna hone kA ullekha hai| usa AdhAra para usake cAra bheda mAne jisa prakAra udbhAvaka kAraNoM ke AdhAra para gaye haiN| tadanusAra amanojJa - apriya vastuoM ke prApta hone ArttadhyAna kA varNana kiyA gayA hai, usI prakAra raudradhyAna para unake viprayoga yA viyoga ke liye satata cintA krnaa| kA bhI tattvArthasUtra meM varNana hai| hiMsA, asatya, caurya, pahalA ArtadhyAna hai| viSaya-saMrakSaNa ke lie jo satata ciMtAmagnatA hotI hai, vedanA yA daHkha ke Ane para use Tara karane kI vaha raudradhyAna hai| ise adhika spaSTa yoM samajhA jA nirantara ciMtA karanA dUsarA ArttadhyAna hai| sakatA hai, jaba koI vyakti hiMsA karane hetu utAru ho, / manojJa/priya vastuoM kA viyoga ho jAne para unakI / usakA aMtarmAnasa atyaMta krUra aura kaThora bana jAtA hai prApti ke lie anavarata ciMtAmagna rahanA tRtIya ArtadhyAna aura ekamAtra usI hiMsAmUlaka dhyAna meM lagA rahatA hai| asatya ke saMbaMdha meM bhI aisA hI hai| jaba vyakti aprApta abhIpsita vastu kI prApti ke lie saMkalparata asatya bolane, use satya siddha karane meM tatpara hotA hai to rahanA tadanurUpa ciMtana karanA cauthA ArtadhyAna hai|' usake mana se satyonmakha sahaja saumya bhAva vilapta ho jAtA ___ Arti kA artha pIr3A, zoka yA duHkha hai| Arta kA hai| asvAbhAvika evaM mithyA bhAva rudratA yA krUratA meM Azaya hai- Artiyukta arthAt pIr3ita, duHkhita, shokaanvit| pariNata ho jAtA hai| aisI hI sthiti corI meM banatI hai| 1. ArtamamanojJAnAM saMprayoge taddhiprayogAya smRti samanvAhAraH - tattvArthasUtra 6.31 2. vedanAyAzca - tattvArthasUtra 6.32 3. viparItaM manojJAnAm - tattvArthasUtra 6.33 4. nidAnaM ca - tattvArthasUtra 6.38 5. hiMsA'natasteyaviSaya saMrakSaNebhyo raudramavirata dezavistayoH - tattvArtha sUtra 6.36 | jaina sAdhanA aura dhyAna 65 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni cora ko bhI apane lakSya meM jo vastutaH durlakSya hai, tanmaya apAyavicaya, vipAka vicaya tathA saMsthAna vicaya, ye cAra bhAva se juTa jAnA hotA hai| bheda kiye gaye haiN| ye kArya nitAnta azubha hai| isalie bhAvAtmaka vRtti / AjJAvicaya bhISaNa aura krUra ho jAtI hai| viSaya, bhoga yA bhogya vicaya kA artha gahana ciMtana, parIkSaNa yA manana hai| padArthoM ke saMrakSaNa ke lie bhI vyakti kaThora, krUra tathA AjJAvicaya dhyAna meM sarvajJa-vANI dhyeya-dhyAna ke keMdra rUpa unmatta bana jAtA hai| usakA ciMtana atyaMta raudrabhAvApanna meM lI jAtI hai| unakI vANI-dezanA sarvathA satya hai, athavA durdharSa krodhAveza lie rahatA hai| pUrvApara virodha vivarjita hai, sUkSma hai| vaha tarka aura raudra zabda rudra se banA hai| rudra ke mUla meM rud dhAtu yukti dvArA abAdhita hai| vaha Adeya hai| sabhI dvArA hai - jisakA artha ronA hai - jo apanI bhISaNatA, krUratA AjJA rUpa meM grahaNa kiye jAne yogya hai, hitaprada hai| athavA bhayAvahatA dvArA rUdana-dravita kara de| Upara jina kyoMki sarvajJa atathyabhASI nahIM hote| sthitiyoM kA vivecana huA, ve aisI hI duHsaha hotI haiN| yoM citta ko sarvajJa kI vANI yA AjJA para TikAte / ina pApa baMdhaka do dhyAnoM ke bAda dharmadhyAna aura hue, ekAgra karate hue dravya, guNa aura paryAya Adi kI zukladhyAna kA nirUpaNa AtA hai| ye donoM dhyAna AtmalakSI dRSTi se tanmayatA aura sthiratApUrvaka dhyAna karanA AjJA haiN| zukladhyAna viziSTa jJAnI sAdhakoM ke sadhatA hai| vaha vicaya kahA jAtA hai| antaHsthairya yA AtmasthiratA kI kramazaH parAkASThA kI dazA apAyavicaya hai| dharmadhyAna usase pahale kI sthiti hai| vaha zubhamUlaka upAya kA viloma apAya hai| upAya prApti yA lAbha hai| kuMdakuMda Adi mahAn AcAryoM ne azubha, zubha aura kA sUcaka hai| apAya hAni vikAra yA durgati kA dyotaka zuddha ina tIna zabdoM kA vizeSa rUpa se vyavahAra kiyA hai| hai| kaSAya - rAga-dveSa, krodha, mAna aura mAyA Adi se azubha pApamUlaka, zubha puNyamUlaka tathA zuddha pApa-puNya se utpanna honevAle apAya-kaSTa yA durgati ko sammukha rakhakara atIta, nirAvaraNa zuddha AtmamUlaka hai| Artta-raudra dhyAna jahA~ ciMtana ko ekAgra kiyA jAtA hai, vaha apAya vicaya azubhAtmaka, dharmadhyAna zubhAtmaka tathA zukla dhyAna zuddhAtmaka dhyAna kahA jAtA hai| apAya ciMtana usa ora se nivRtta Atma bhAva meM saMpravRtta hone kI dizA pradAna karatA hai| isa dhyAna meM saMlagna yogI-sAdhaka aihika - isa loka viSayaka dharmadhyAna tathA AmuSNika - paraloka viSayaka apAyoM kA parihAra tattvArtha sUtra meM dharmadhyAna ke AjJA vicaya, karane meM samudyata ho jAtA hai| pApa-karmoM se nivRtta hue 1. AjJA'pAyavipAka saMsthAna vicayAya dharmamapramatta saMyatasya / - tattvArthasUtra 6.36 2. AjJA yatra puraskRtya, sarvajJAnAmabAdhitAm / tatvatascintayedastidAjJA dhyAna mucyte|| sarvajJavacanaM sUkSma, hanyate yanna hetubhiH| tadAjJA rUpa mAdeyaM, na mRSA bhASiNo jinaaH|| - yogazAstra 10.5-6 66 jaina sAdhanA aura dhyAna Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka vinA apAyoM se koI baca nahIM sktaa|' ora tIrthaMkaroM ke (aSTa mahApratihArya Adi) zreSThatama sAmpatika vaibhava tathA dUsarI ora prANiyoM ke atyaMta ghora kaSTamaya vipAka-vicaya nArakIya jIvana - ye donoM eka dUsare ke atyaMta viruddha anAdikAla se sAMsArika AtmAoM ke sAtha karma haiN| dhyAtavya viSayoM para apane ciMtana ko karmavipAka ke saMlagna hai| yaha saMlagnatA taba taka calatI rahegI, jaba taka vaicitrya ke sAtha jor3e -- karmoM kA phala kitanA vibhinnasaMyama aura tapa dvArA vyakti unakA saMpUrNataH kSaya nahIM kara vicitra hai kyA se kyA ho jAtA hai| isa dhyAna dvArA ddaalegaa| jaina darzana meM karmavAda kA jitanA vizada, vyApaka sAdhaka ko karma vimukti kI yAtrA para agrasara hone kI aura vistRta vivecana hai, vaisA anyatra kahIM bhI prApta nahIM / preraNA milatI hai| hotaa| saMsthAna vicaya pratikSaNa karmoM kI phalAtmaka pariNati hotI rahatI hai, isa loka kA na Adi hai aura na aNt| sthitiuse karma-vipAka kahA jAtA hai| dhyAnAbhyAsI karmavipAka mUlataH sadaiva dhruva yA zAzvata bane rahanA / utpatti - ke dhyeya ke rUpa meM parigRhIta kara usa para apanA ciMtana naye-naye paryAyoM kA utpanna honA, vyaya - unakA miTanA, sthira. ekAgra karatA hai| use vipAka vicaya dhyAna kahA yoM yaha loka 'utpAda vyaya dhrauvyAtmaka' hai| loka ke jAtA hai| saMsthAna-avasthiti yA AkRti kA jisa dhyAna meM ciMtana isa dhyAna dvArA sAdhaka meM karmoM se pRthak hote unheM kiyA jAtA hai use saMsthAna vicaya kahA jAtA hai| 2 nirjIrNa karane tathA AtmabhAva se saMpRkta hone kI saMsphUrti isa dhyAna ke phala kA nirUpaNa karate hue likhA haikA udbhava hotA hai| isa loka meM nAnA prakAra ke dravya haiN| unameM anaMta paryAya apAya-vicaya aura vipAka vicaya donoM kI dizAe~ parivartita-navAbhinava rUpa meM pariNata hote jAte haiM, purAne lagabhaga eka jaisI haiN| aMtara kevala itanA-sA hai ki miTate jAte haiM, naye utpanna hote jAte haiN| una para manana, apAya vicaya ke ciMtana kA kSetra vyApaka hai aura vipAka ekAgra ciMtana karane se mana jo nirantara unase jur3A rahatA vicaya kA usakI apekSA sImita hai-karmaphala taka avasthita hai| rAga-dveSa Adivaza Akula nahIM hotaa| isa ora se hai| vipAka vicaya ke cintana krama ko spaSTa karate hue anAsakta banatA jAtA hai| jAgatika paryAyoM para, jo AcArya hemacaMdra ne likhA hai - sAdhaka apane samakSa eka anitya haiM, dhyAna karane se jagat ke anityatva kA bhAna 1. rAgadveSa kaSAyAyairjAya mAnAn vicintayet / yatrApAyAMstadapAya vicaya dhyaanmucyte|| aihikAmuSmikApAya-parihAra parAyaNaH tataH prati nivarteta samantAta paapkrmnnH|| - yogazAstra 10/10.11 2. pratikSaNa samudbhUto yatra karma phalodayaH cintyate citrarUpaH sa vipAka vicyodyH|| yA saMpadA'rhato yA ca, vipadA nArakAtmanaH, ekAtapatratA tatra, puNyApuNyasya krmnnH|| -yogazAstra 10/12,13 3. anAdyananta lokasya, sthityutpatti vyyaatmnH| AkRti cintayeyatra saMsthAna vicayaNa st|| - yogazAstra 10-14 | jaina sAdhanA aura dhyAna 67 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni hotA hai, yogonmukha sAdhaka kA AtmaramaNa kA bhAva jAgRta hotA hai| ___ sArAMza yaha hai ki dharmadhyAna vairAgya/para - padArthoM kI virakti tathA Atmasaukhya meM anurakti-anurAga tatparatA ujAgara karatA hai| usase jo Atmasaukhya/AdhyAtmika AnaMda prApta hotA hai, use kevala svayaM ke dvArA hI anubhava kiyA jA sakatA hai, jo iMdriyagamya nahIM hai, Atmagamya hai|2 yahA~ yaha jJAtavya hai ki dharmadhyAna citta zuddhi yA citta-nirodha kA prAraMbhika abhyAsa hai| zukla dhyAna meM vaha abhyAsa paripakva ho jAtA hai| 1. prathaktva-vitarka savicAra 2. ekatvavitarka avicAra 3. sUkSma kriyA pratipAti tathA 4. vyuparata kriyA nivRtti / pRthaktva vitarka savicAra jaina paraMparA ke anusAra vitarka kA artha zrutAvalaMbI vikalpa hai| pUrvadhara - viziSTa jJAnI muni pUrvazruta-viziSTa jJAna ke anusAra kisI eka dravya kA AlaMbana lekara dhyAna karatA hai, kiMtu usake kisI eka pariNAma yA paryAya (kSaNa-kSaNavartI avasthA vizeSa) para sthira nahIM rhtaa| vaha usake vividha pariNAmoM para saMcaraNa karatA hai - zabda se artha para, artha se zabda para tathA mana-vANI aura deha meM eka-dUsare kI prakRti para saMkramaNa karatA hai| aneka apekSAoM meM ciMtana karatA hai| aisA karanA pRthaktva-vitarka savicAra zukladhyAna hai / zabda, artha, mana, vAk tathA deha para saMkramaNa hote rahane para bhI dhyeya dravya eka hI rahatA hai| ataH usa aMza meM mana kI sthiratA banI rahatI hai| isa apekSA se use dhyAna kahane meM Apatti nahIM hai| maharSi pataMjali ne yogasUtra meM savitarka samApatti (samAdhi) kA jo varNana kiyA hai, vaha pRthaktva-vitarka savicAra zukla dhyAna se tulanIya hai| vahA~ zabda-artha aura jJAna ina tInoM ke vikalpoM se saMkIrNa-sammilita samApatti samAdhi ko savitarka-samApatti kahA gayA hai| zukla dhyAna mana sahaja hI caMcala hai, viSayoM kA AlaMbana pAkara vaha caMcalatA bar3hatI jAtI hai| dhyAna kA kArya usa caMcala aura bhramaNazIla mana ko zeSa viSayoM se haTAkara kisI eka viSaya para sthira kara denA hai| jyoM-jyoM sthiratA bar3hatI hai, mana zAMta aura niSpakampa hotA jAtA hai| zukladhyAna ke aMtima caraNa meM mana kI pravRtti kA pUrNa nirodha-pUrNa saMvara ho AtA hai, arthAt samAdhi avasthA prApta ho jAtI hai| AcArya umAsvAti ne zukladhyAna ke cAra bheda batalAe 1. nAnA dravya gatAnanta paryAya parivartanAt sadA saktaM mano naiva, rAgAyAkalatAM vrjet|| - yogazAstra 10.15 2. asminnitAnta vairAgya vyatiSaMga taraMgita jAyate dehinAM saukhyaM svsNveymtiindriym|| - yogazAstra 10.17 3. "zucaM klamayatIti zuklam / " - tattvArtha rAjavArtika 4. pRthaktvaikatva vitarka sUkSmakriyApratipAti vyuparata kriyaanivRttiini| - tattvArtha sUtra 6.41 5. etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSma viSayA vyAkhyAtA - yogasUtra 1.44 68 jaina sAdhanA aura dhyAna Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka jaina evaM pAtaMjala yoga se saMbaddha ina tInoM vidhAoM nirvicAra samAdhi meM atyaMta vaizadya-nairmalya rahatA hai| kI gaharAI meM jAne se aneka dArzanika tathyoM kA prAkaTya ataH yogI usameM adhyAtma prasAda-AtmullAsa prApta karatA saMbhAvya hai| hai| usa samaya yogI kI prajJA RtaMbharA ho jAtI hai| ekatva-vitarka avicAra Rtam kA artha satya, sthira yA nizcita hai| vaha prajJA yA buddhi satya ko grahaNa karanevAlI hotI hai| usameM saMzaya yA pUrvadhara-viziSTa jJAnI pUrvazruta-viziSTa jJAna ke kisI bhrama kA leza bhI nahIM rhtaa| usa RtaMbharA prajJA se utpanna eka pariNAma para citta ko sthira karatA hai| vaha zabda, saMskAroM ke prabhAva se anya saMskAroM kA abhAva ho jAtA artha, mana, vAk tathA deha para saMkramaNa nahIM krtaa| vaisA hai| aMtataH RtaMbharA prajJA se janita saMskAroM meM bhI Asakti dhyAna ekatva vitarka avicAra kI saMjJA se abhihita hotA na rahane ke kAraNa unakA bhI nirodha ho jAtA hai| yoM hai| pahale meM pRthaktva hai ataH vaha savicAra hai| dUsare meM samasta saMskAra niruddha ho jAte haiN| phalataH saMsAra ke bIja ekatva hai| isa apekSA se usakI avicAra saMjJA hai| dUsare kA sarvathA abhAva ho jAne se nirbIja-samAdhi dazA prApta zabdoM meM yoM kahA jA sakatA hai ki pahale meM vaicArika / hotI hai| saMkrama hai, dUsare meM asNkrm| AcArya hemacaMdra ne inheM isa saMbaMdha meM jaina dRSTikoNa kucha bhinna hai| jaina pRthaktva zruta savicAra tathA ekatva zruta avicAra kI saMjJA se darzana ke anusAra AtmA para jo karmAvaraNa chAye hue haiM abhihita kiyA hai| unhIM ke kAraNa usakA zuddha svarUpa AvRtta hai| jyoM jyoM maharSi pataMjali dvArA varNita nirvitarka-samApatti ekatva- una AvaraNoM kA vilaya hotA jAtA hai. AtmA kI vaibhAvika vitarka avicAra se tulanIya hai| pataMjali likhate haiM - dazA chUTatI jAtI hai aura svAbhAvika dazA udbhAsita java smRti parizuddha ho jAtI hai arthAt zabda aura pratIti hotI jAtI hai| kI smRti lupta ho jAtI hai cittavRtti kevala arthamAtra kA AvaraNa ke apacaya tathA nAza ke jaina darzana meM tIna dhyeya mAtra kA nirbhAsa karAnevAlI-dhyeya mAtra ke svarUpa krama haiM - kSaya, upazama tathA kSayopazama / kisI kArmika ko pratyakSa karAnevAlI hokara, svayaM svarUpa zUnya kI taraha AvaraNa kA sarvathA naSTa yA nirmUla ho jAnA kSaya, avadhi bana jAtI hai, taba vaisI sthiti nirvitarka-samApatti se saMjJita vizeSa ke lie upazAMta-miTa jAnA yA zAMta ho jAnA hotI hai|3 upazama evaM karma kI katipaya prakRtiyoM kA sarvathA kSINa maharSi pataMjali ke anusAra yaha vivecana sthUla dhyeya naSTa ho jAnA tathA katipaya prakRtiyoM kA avadhi vizeSa padArthoM kI dRSTi se hai| jahA~ dhyeya padArtha sUkSma ho, vahA~ ke lie upazAMta ho jAnA kSayopazama kahA jAtA hai| karmoM ukta donoM kI saMjJA savicAra aura nirvicAra samAdhi ho ke upazama se jo samAdhi avasthA prApta hotI hai, vaha jAtI hai| sabIja hai kyoMki vahA~ karma bIja kA sarvathA uccheda yA 1. tatra zabdArtha jJAna vikalpaiH saMkIrNA savitarkA smaapttiH| -yogasUtra 1.42 2. jJeyaM nAnAtvazruta vicAramaikya zrutAbicAraM ca / sUkSma kriyamutsama kriyamiti bhedezcaturdhA tt|| -yogazAstra 11.5 3. smRti parizuddhau svarUpa zUnyevArtha mAtra nirmAsA nirvitrkaa| - yogasUtra 1.43 4. etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSaya vyAkhyAtA - yogasUtra 1.44 | jaina sAdhanA aura dhyAna Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni yoga ke kSetra meM niHsaMdeha unakA eka abhUtapUrva maulika ciMtana hai|' ye yogadRSTiyAM apane Apa meM eka svataMtra zodha kA viSaya hai| AcArya hemacaMdra ne yogazAstra meM piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAna ke cAra bhedoM kA bar3A mArmika vivecana kiyA hai| piMDastha dhyAna kI unhoMne pArthivI AgreyI, vAyavI, vAruNI tathA tatvabhU nAmaka pA~ca dhAraNAoM kA varNana kiyA hai, jahA~ pRthvI, agni, jala, vAyu tathA AtmasvarUpa ke AdhAra para dhyAna karane kA bar3A vilakSaNa vizleSaNa unmUlana nahIM hotA, kevala upazama hotA hai| kArmika AvaraNoM ke saMpUrNa kSaya se jo samAdhi avasthA prApta hotI hai, vaha nirbIja hai kyoMki vahA~ karma bIja paripUrNa rUpa meM dagdha/vinaSTa ho jAtA hai| karmoM ke upazama se prApta unnata dazA phira avanata dazA meM parivartita ho sakatI hai, para karmakSaya se prApta unnata dazA meM aisA nahIM hotaa| astu, jaina sAdhanA aura yoga para bahuta saMkSepa meM uparyukta vicAra maiMne vyakta kiye haiN| yaha eka bar3A mahatvapUrNa viSaya hai| isa para vaSA sa ma adhyayana anusaMdhAna meM abhirata huuN| bahuta kucha likhanA cAhatA thA, kitu sthAna kI apanI sImA hai| yahA~ eka bAta vizeSa rUpa se jJAtavya hai| jaina yoga para svataMtra rUpa se bhI katipaya AcAryoM ne graMthoM kI racanA kii| unameM AcArya haribhadrasUri, AcArya hemacaMdra, AcArya zubhacaMdra tathA upAdhyAya yazovijaya Adi mukhya haiN| jaina paraMparA meM AcArya haribhadra sUri ve pahale manISi haiM jinhoMne yoga ko eka svataMtra viSaya ke rUpa meM prastuta kiyaa| unhoMne saMskRta meM yogadRSTi samuccaya, yogabiMdu tathA prAkRta meM yogazataka aura yogavizikA nAmaka graMtha likhe| ina cAroM graMthoM kA maine hiMdI meM anuvAda - saMpAdana evaM vizleSaNa kiyA hai| jo "jainayoga graMtha catuSTaya" ke nAma se muni zrI hajArImala smRti prakAzana, vyAvara (rAjasthAna) dvArA prakAzita hai| hiMdI meM ina mahAn graMthoM kA yaha pahalA anuvAda hai| AcArya haribhadra ne ina graMthoM meM aneka prakAra se jainayoga kA bar3A sUkSma vizleSaNa kiyA hai| yoga dRSTi samuccaya meM una dvArA nirupita-AviSkRta mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAMtA, prabhA evaM parA nAmaka ATha yogadRSTiyA~ AcArya zubhacaMdra ne piNDastha dhyAna kI dhAraNAoM ke atirikta zivatatva, garuDatatva aura kAmatatva ke rUpa meM dhyAna kA jo mArmika nirUpaNa kiyA hai, vaha vAstava meM unakI anUThI sUjha hai, mananIya hai| prAcIna jaina AcAryoM ne yoga para jitanA jo likhA hai, usa para jitanA jaisA apekSita hai, adhyayana, anuzIlana anusaMdhAna nahIM ho skaa| yaha bar3e kheda kA viSaya hai| yadi jaina vidvAna, jaina tattvAnurAgI manISI isa dizA meM kArya karate to na jAne kitane mahatvapUrNa yoga viSayaka upAdeya tattva, tathya AviSkRta hote / yaha bhI eka viSAda kA viSaya hai ki Aja anyAnya kSetroM kI taraha yoga kA kSetra bhI eka artha meM vyAvasAyikatA letA jA rahA hai| amerikA Adi meM aneka yoga keMdra cala rahe haiN| AsanAdi kA jo prazikSaNa diyA jAtA hai, vaha saba artha - paise ke lie hai| vahA~ yaha lagabhaga vismRta jaisA hai ki Asana yama-niyama ke binA adhUre haiN| prANAyAma kA pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ke binA kyA sArthakya 1. yogadRSTi samuccaya 21.186 2. yogazAstra 7.10.25 70 jaina sAdhanA aura dhyAna Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka hai? usa dizA meM kauna jAe, kyoM jAe, kyoM soce? yoga se to paisA milanA caahie| eka aura kathya hai - aisA bhI hama apane deza meM dekha rahe hai, vitta to yoga para nahIM chAyA hai, kiMtu lokeSaNA itanI adhika vyApta ho gaI hai ki jaina yoga ke prAcIna AcAryoM ke siddhAntoM para cintana, manana aura nididhyAsana karane kA kisIko avakAza hI nahIM haiN| dhyAna aura yoga ke praNetA abhinava AviSkartA kI khyAti evaM prazasti kA AkarSaNa itanA adhika mana meM ghara kara gayA hai ki yoga kI aMtaH samAdhAna, AtmazAMti aura samAdhimUlaka phalavattA gauNa hotI jA rahI hai| yaha bhI yoga kA eka prakAra se vyavasAyIkaraNa hai| kRpayA yoga ko vyavasAya na banAeM yaha to cintAmaNi ratna hai| isakA upayoga usake svarUpa ke anukUla hI honA caahie| ye kucha kaTuktiyA~ haiM, para vastutaH sthiti Aja isase kucha bhinna pratIta nahIM hotii| aMta meM maiM yahI kahU~gA ki yoga eka aisA viSaya hai jisakI upayogitA trikAlavartinI hai| Aja ke tanAva, anaitikatA, anAcaraNa, avyavasthA aura asaMtulanapUrNa janajIvana meM yogAbhyAsa aura adhika mahatvapUrNa ho gayA hai| ajagara kI taraha nigalane ko udyata ina samasyAoM se jUjhane ke lie yoga ke yathArtha svarUpa kA bodha, abhyAsa, tanmUlaka cintana aura vyavahAra sarvathA aparihArya hai| kitanA acchA ho, hamAre dharmopadeSTA isa viSaya ko sarvAdhika mahatva dete hue yoga kI jIvanagata upayogitA ko ujAgara kreN| ... - sarasvatI putra evaM bhAratIya vidyA ke samunnayana meM samarpita pro. DaoN. chaganalAla jI 'zAstrI' niHsandeha rASTra ke prabuddha manISI haiN| kAvyatIrtha, vidyAmahodadhi evaM nimbArkabhUSaNa se vibhUSita DaoN. zAstrI saMskRta, prAkRta, pAli, apabhraMza, hindI, aMgrejI, gujarAtI, rAjasthAnI Adi bhASAoM ke AdhikArika vidvAn haiN| vaidika, Arhat evaM saugAta Adi vibhinna darzanoM ke jJAtA evaM marmajJa ! madrAsa vizvavidyAlaya meM DipArTamenTa oNpha jainolaoNjI kI sthApanA meM ApazrI kA ananya yogadAna haiN| kaI varSoM taka isI vibhAga ko kuzala prAdhyApaka ke rUpa meM mahatI sevAeM diiN| risarca insTITyUTa oNpha prAkRta jainolaoNjI eNDa ahiMsA, vaizAlI meM bhAratIya tathA vaidezika chAtroM ko zikSaNa aura mArgadarzana diyaa| aneka kRtiyA~ saMpAdita, anUdita evaM vyAkhyAta ! "AcArya hemacandraH kAvyAnuzAsanaJca - samIkSAtmaka manuzIlanam" mahatvapUrNa graMtha isI varSa prakAzita ! saMpratiH lekhana - sampAdana - adhyayana - adhyaapn| - sampAdaka jiMdagI meM utAra-car3hAva Ate rahate haiM vastuoM kA kahIM prAcurya to kahIM abhAva yA sImita rUpa hotA hai| ye jindagI ke sAdhana haiN| adhika sAdhanoM vAlA bahuta U~cA hai aura thor3e sAdhanoM vAlA nIcA hai| amIra garIba, choTA-bar3A Adi sAmAjika vyavasthA kA yA mAnavIya vicAra vAlA vyApAra hai aura kucha nahIM hai| vastu, dhana ko vizeSaNa banA diyA AdamI ke lie| AdamI to vahI hai, usI mATI kA banA hai, vahI jIvana jIne kI prakriyA hai| - sumana vacanAmRta jaina sAdhanA aura dhyAna