Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ -.-.-.-.-.-. -.-.-. -. -. -.-.-.-.-. -. -. -. -.-. -. -. -. -.-. -. -. -.-.-.-.-. -.-.-.-." jaina rahasyavAda D DaoN. puSpalatA jaina (prAdhyApikA, esa0 epha0 esa0 kAleja, nyU eksaTeMzana eriyA, sadara, nAgapura) __ sRSTi ke sarjaka tattva anAdi aura ananta haiM / unakI sarjanazIlatA prAkRtika zaktiyoM ke saMgaThita rUpa para nirbhara karatI hai| para use hama prAyaH kisI ajJAta zakti vizeSa se sambaddha kara dete haiM jisakA mUla kAraNa mAnasika dRSTi se svayaM ko asamartha svIkAra karanA hai| isI asAmarthya meM sAmarthya paidA karane vAle "satyaM zivaM sundaram" tattva kI gaveSaNA aura svAnubhUti kI prApti ke pIche hamArI rahasya-bhAvanA eka bahuta bar3A sambala hai| sAdhaka ke liye yaha eka guhya tattva bana jAtA hai jisakA sambandha parAbauddhika RSi-maharSiyoM kI guhya sAdhanA kI parAkASThA aura usakI vizuddha tapasyA se jur3A hai| pratyeka draSTA ke sAkSAtkAra kI dizA, anubhUti aura abhivyakti samAna nahIM ho sktii| usakA jJAna aura sAdhanAgamya anubhava anya pratyakSadarziyoM ke jJAna aura anubhava se pRthak hone kI hI sambhAvanA adhika rahA karatI hai| phira bhI lagabhaga samAna mArgoM ko kisI eka pantha yA sampradAya se jor3A jAnA bhI asvAbhAvika nhiiN| jisa mArga ko koI cumbakIya vyaktitva prastuta kara detA hai, usase usakA cirantana sambandha jur3a jAtA hai aura AgAmI ziSya paramparA usI mArga kA anusaraNa karatI rahatI hai| yathAsamaya isI mArga ko apanI paramparA ke anukala koI nAma de diyA jAtA hai jise hama apanI bhASA meM dharma kahane lagate haiN| rahasya-bhAvanA ke sAtha hI usa dharma kA avinAbhAva sambandha sthApita kara diyA jAtA hai aura kAlAntara meM bhinna-bhinna dharma aura sampradAyoM kI sImA meM bA~dha diyA jAtA hai| artha aura paribhASA _ 'rahasya' zabda rahas para AdhArita hai| 'rahas' zabda 'raha,' tyAgArthaka dhAtu meM 'asun' pratyaya lagAne para banatA hai / ' tadanantara 'yat' pratyaya jor3ane para 'rahasya' zabda nirmita hotA hai| isakA vigraha hogA---'rahasi bhavaM rahasyam' / / arthAt rahasya eka aisI mAnasika pratIti athavA anubhUti hai jisameM sAdhaka jJeya vastu ke atirikta jJa yAntara vastuoM kI vAsanA se asaMpRkta ho jAtA hai| isa rahasya ko AdhyAtmika kSetra meM anubhUti ke rUpa meM aura kAvyAtmaka kSetra meM rasa ke rUpa meM prasphuTita kiyA gayA hai| rahasya ke ukta donoM kSetroM ke marmajJoM ne svAnubhUti ko cidAnanda caitanya athavA brahmAnanda sahodara nAma samarpita kiyA hai / guhya artha meM bhI rahasya zabda kA prayoga huA hai| 1. sarvadhAtubhyo'sun (uNAdi suutr-cturthpaad)| tatra bhavaH, ri.gAdibhyo yat (pANini sUtra, 4. 3. 53-54) / guhya rahasyam..."""abhidhAna ciMtAmaNi koza, 742 / uttarakAla meM yaha zabda adhyAtma ke sAtha jur3a gyaa| paM0 ToDaramala (1736 I0) ne rahasyapUrNa ciTThI likhakara isa zabda ke prayoga ko AdhyAtmi ke kSetra meM pUrI prakriyA ke sAtha utAra diyA hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi rahasyavAda jaisA zabda prAcIna bhAratIya yoga-sAdhanAoM meM upalabdha nahIM hotA, para rahasya zabda kA athavA usakI bhUmikA kA prayoga vahA~ sadaiva se hotA rahA hai isalie bhAratIya sAhitya ke lie yaha koI navIna tathya nahIM rahA / paryavekSaNa karane se Adhunika hindI sAhitya meM rahasyavAda zabda kA prayoga pAzcAtya sAhitya ke a~grejI zabda Mysticism ke rUpAntara ke rUpa meM prayukta huA hai / jaina rahasyavAda jahA~ vAda hotA hai, vahA~ vivAda kI zrRMkhalA taiyAra ho jAtI hai| Atma-sAkSAtkAra kI bhAvanA se kI gaI yoga-sAdhanA ke sAtha bhI vAda jur3A aura rahasyavAda kI paribhASA meM anekarUpatA AI / isalie sAhityakAroM ne rahasyabhAvanA ko kahIM darzanaparaka mAnA aura kahIM sAdhanAparaka kahIM bhAvanAtmaka (premapradhAna) to kahIM pravRttimUlaka, kahIM yaugika to abhivyaktimUlaka / paribhASAoM kA yaha vaividhya sAdhakoM kI rahasyAnubhUti kI vividhatA para hI AdhArita rahA hai / itanA hI nahIM, kucha vidvAnoM ne to rahasyabhAvanA kA sambandha cetanA, saMvedana, manovRtti aura camatkAritA se bhI jor3ane kA prayatna kiyA hai| isalie Aja taka rahasyavAda kI paribhASA sarvasammata nahIM ho sakI / bhAratIya aura pAzcAtya vidvAnoM dvArA prastuta kI gayI paribhASAyeM apane-apane dRSTikoNa se sahI haiM para ve sArvabhaumika nahIM mAnI jA sktiiN| ise kIpatA ke dAyare se haTAkara sarvAMgINa banAne kI dRSTi se isa prakAra paribhASA kara sakate haiM-rahasyabhAvanA eka aisA AdhyAtmika sAdhana hai jisake mAdhyama se sAdhaka svAnubhUtipUrvaka Atmatattva se paramatattva meM lIna ho jAtA hai / yahI rahasyabhAvanA abhivyakti ke kSetra meM Akara rahasyavAda kahI jA sakatI hai| dUsare zabdoM meM hama kaha sakate haiM ki adhyAtma kI caramotkarSAfvasthA kI bhAvAbhivyakti kA nAma rahasyavAda hai / isa paribhASA meM hama rahasyavAda kI pramukha vizeSatAoM ko isa prakAra prastuta kara sakate haiM 163 1. rahasyabhAvanA eka AdhyAtmika sAdhana hai / adhyAtma se tAtparya hai-- AtmA-paramAtmA kA cintana | jainadarzana pramukhataH sAta sasyoM kA manana, cintana aura ratnatraya ke anupAsana para bala detA hai| sAdhaka samyakucAritra kA paripAlana karatA hai aura samyakcAritra kA paripAlana karatA huA samyagdarzana aura samyagjJAna kI ArAdhanA karatA hai| yahA~ samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakRpArita sAdhana ke rUpa meM svIkAra kiye gaye haiN| 2. rahasyabhAvanA kI anyatama vizeSatA hai svAnubhUti / binA svayaM kI pratyakSa anubhUti ke sAdhaka sAdhya kI prApti nahIM kara sktaa| isI ko zAstrIya paribhASA meM samyagdarzana kaha sakate haiN| anubhUti meM uparAnta hI zraddhA hatara hotI calI jAtI hai| yaha anubhUti bhAvAtmaka hotI hai aura yaha bhAvAtmaka anubhUti hI rahasyavAda kA prANa hai / ' AtmAnubhava se sAdhaka 5D dravyoM ke astitva para bhalIbhA~ti cintana karatA hai, zraddhA karatA hai, karma-upAdhi se mukta ho jAtA hai| durgati ke viSAda dUra ho jAtA hai tathA usakA pitta samatA sudhArasa se bhara jAtA hai|" anubhUti kI vAminIzIla rUpI samIra ke bhItara se damakatI huI saMtApadAyaka bhAvoM ko cIrakara prakaTa hotI hai aura sahaja zAzvat Ananda kI prApti kA sanmArga pradarzita karatI hai / 3 1. hindI jaina bhakti kAvya aura kavi, pR0 5 / 2. banArasIvilAsa, jJAnabAvanI, pR0 6 / 3. vahI, paramArtha hiMDolanA, 5. banArasIdAsa ke guru rUpa paNDita rUpacanda kA to vizvAsa hai ki AtmAnubhava se sArA moha rUpa saghana a~dherA naSTa ho jAtA hai, anekAnta kI cira nUtana kiraNoM kA svaccha prakAza phaila jAtA hai, sattArUpa anupama adbhuta jJeyAkAra vikasita ho jAtA hai, AnandakaMda amanda amUrta AtmA meM mana basa jAtA hai tathA usa sukha ke sAmane anya sukha bAse se pratIta hone lagate haiN| isalie ve anAdikAlIna avidyA ko sarvaprathama dUra karanA cAhate haiM tAki cetanA kA anubhava ghaTa-ghaTa meM abhivyakta ho sake / -0 *0 0 .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa ..-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.................................................. kavivara dyAnatarAya Atmavibhora hokara yahI kaha uThe-'Atama anubhava karanA re bhAI !' yaha AtmAnubhava bhedavijJAna ke binA saMbhava nahIM hotaa| nava padArthoM kA jJAna, vrata, tapa, saMyama kA paripAlana tathA mithyAtva kA vinAza apekSita hai| bhaiyA bhagavatIdAsa ne anubhava ko zuddha-azuddha rUpa meM vibhAjita karake zuddhAnubhava ko upalabdha karane ke liye nivedana kiyA hai| yaha zuddhAnubhava rAga, dveSa, moha, mithyAtva tathA para-padArthoM kI saMgati ko tyAgane, satya svarUpa ko dhAraNa karane aura AtmA (haMsa) ke svattva ko svIkAra karane se prApta hotA hai| isameM vItarAga bhakti, apramAda, samAdhi, viSayavAsanA mukti, tathA Sadravya-jJAna kA honA bhI Avazyaka hai|' zuddhAnubhavI sAdhaka AtmA ke niraMjana svarUpa ko sadaiva samIpa rakhatA hai aura puNya-pApa ke bhedaka tattva se suparicita rahatA hai| eka sthAna para to bhaiyA bhagavatIdAsa ne anubhava kA artha samyagjJAna kiyA hai aura spaSTa kiyA hai ki kucha thor3e hI bhava (janma-maraNa) zeSa rahane para usakI prApti hotI hai| jo use prApta nahIM kara pAtA vaha saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai| kavivara bhUdharadAsa AtmAnubhava kI prApti ke lie AgamAbhyAsa para adhika bala dete haiN| use unhoMne eka apUrva kalA tathA bhavadAdhahArI ghanasAra kI salAka mAnA hai| jIvana kI alpasthiti aura phira dvAdazAMga kI agAdhatA hamAre kalApremI ko citita kara detI hai| ise dUra karane kA upAya unakI dRSTi meM eka hI hai--zrutAbhyAsa / yahI zrutAbhyAsa AtmA kA parama ciMtaka hai| kavivara dyAnatarAya bhI bhavabAdhA se dUra rahane kA sarvottama upAya AtmAnubhava mAnate haiM / AtmAnubhava karane vAlA sAdhaka pudgala ko vinAzIka mAnatA hai| usakA samatA-sukha svayaM meM prakaTa rahatA hai| use kisI bhI prakAra kI duvidhA athavA bhrama zeSa nahIM rhtaa| bhedavijJAna ke mAdhyama se vaha sva-para kA nirNaya kara letA hai| dIpacanda kavi bhI AtmAnubhUti ko mokSa-prApti kA eka aisA sAdhana mAnate haiM jisameM samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ArAdhanA kI jAtI hai / phalataH akhaNDa aura acala jJAna-jyoti prakAzita hotI hai|' DA. rAdhAkRSNa ne bhI isI ko rahasyavAda kahA hai / para unhoMne vicArAtmaka anubhUti ko darzana kA kSetra banA diyaa| usakA bhAvAtmaka anubhUti se koI sambandha nahIM svIkAra kiyaa| yahA~ hama unake vicAroM se sahamata nahIM ho skeNge| anubhUti meM bhAva yadyapi pradhAna aura mUla avazya hai para unakA nikaTa sambandha vicAra athavA darzana se bhI banA rahatA hai| binA vicAra aura darzana ke bhAvoM meM saghanatA nahIM A sktii| 3. Atmatatva AdhyAtmika sAdhanA kA kendra hai| saMsaraNa kA mUla kAraNa hai-Atmatattva para samyak vicAra kA abhAva / AtmA kA mUlasvarUpa kyA hai ? aura vaha mohAdi vikAroM se kisa prakAra janmAntaroM meM bhaTakatA hai ? ityAdi jaise praznoM kA yahA~ samAdhAna khojane kA prayatna kiyA jAtA hai| 4. paramapada meM lIna ho jAnA, rahasyavAda kI pramukha abhivyakti hai| isameM sAdhaka AtmA kI itanI pavitra avasthA taka pahuMca jAtA hai ki vaha svayaM paramAtmA bana jAtA hai| AtmA aura paramAtmA kA ekAkAratva eka aisI avasthA hai jahA~ sAdhaka samasta duHkhoM se vimukta hokara eka anirvacanIya zAzvata cidAnanda caitanya kA rasapAna karane lagatA hai| isI ko zAstrIya paribhASA meM hama nirvANa athavA mokSa kahate haiN| brahmavilAsa, zata aSTottarI, 68. vahI, 101. vahI, puNya-pApa jagamUlapaccIsI, 18. vahI, paramAtmazataka, 26. 5. jainazataka, 61. 6. adhyAtma padAvali, pR0 356. 7. jJAnadarpaNa, 4, 45, 128-30 Adi. 8. harTa Av hindustAna (bhArata kI antarAtmA) anuvAdaka-vizvambharanAtha tripAThI, 1653, pR0 65.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rahasyavAda 195 mukta avasthA meM AtmA aura paramAtmA kA tAdAtmya ho jAtA hai| isI tAdAtmya ko samarasa kahA gayA hai| jaina dharma meM AtmA aura paramAtmA kA yaha tAdAtmya akhaNDa brahma ke aMza ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA gayA, vahA~ to vikAroM se mukta hokara AtmA hI paramAtmA bana jAtA hai| jaina dharma meM AtmA ke tIna svarUpa vaNita haiM - bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / bahirAtmA mithyAdarzana ke kAraNa vizuddha nahIM ho pAtA / antarAtmA meM vizuddha hone kI kSamatA hai para vaha vizuddha abhI huA nahIM tathA paramAtmA AtmA kA samasta karmoM se vimukta aura vizuddha svarUpa hai| AtmA ke prathama do rUpoM ko sAdhaka aura antima rUpa ko sAdhya kahA jA sakatA hai| sAdhaka anubhUti karane vAlA hai aura sAdhya anubhUti tattva / paramAtmasvarUpa ko sakala aura niSkala ke rUpa meM vibhAjita kiyA gayA hai| sakala vaha hai jisake jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtiyA karmoM kA vinAza ho cukA ho aura jo zarIravAna ho / jaina paribhASA meM ise arahanta, arihanta athavA arhat kahA gayA hai| hindI sAhitya meM isI ko saguNa brahma kahA gayA hai| AtmA kI niSkala avasthA meM vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra aghAtiyA karmoM kA bhI vinAza ho jAtA hai aura AtmA nirdehI bana jAtA hai / isI ko nirguNa brahma kI saMjJA dI gaI hai| uttarakAlIna jaina kaviyoM ne AtmA kI sakala aura niSkala avasthA kI bhAvavibhora hokara bhakti pradarzita kI hai aura bhaktibhAva meM pravAhita hokara dAmpatyamUlaka ahetuka prema kA citraNa kiyA hai, jisameM AtmA paramAtmA se milane ke lie viraha meM tar3apatI hai, samarasa hone kA prayatna karatI hai / samarasa ho jAne para vaha usa anubhUtigata Ananda ko cidAnanda caitanya rasa kA pAna karatI hai| rahasyabhAvanA ke pramukha tattva rahasyavAda kA kSetra asIma hai / usa anantazakti ke srota ko pAnA sasIma zakti ke sAmarthya ke bAhara hai| ataH sasImatA se asImatA aura parama vizuddhatA taka pahu~ca pAnA tathA cidAnanda caitanyarasa kA pAna karanA sAdhaka kA mUla uddezya rahatA hai / isa avasthA kI prApti kA mArga atyanta rahasya athavA guhya hai isalie sAdhaka meM viSaya ke prati jijJAsA aura autsukya jitanA adhika jAgrata hogA utanA hI usakA sAdhya samIpa hotA calA jaayegaa| rahasya ko samajhane aura anubhUti meM lAne ke lie nimnalikhita pramukha tattvoM kA AdhAra liyA jA sakatA hai 1. jijJAsA aura autsukya / 2. saMsAracakra meM bhramaNa karane vAle AtmA kA svarUpa / 3. saMsAra kA svruup| 4. saMsAra se mukta hone kA upAya (bhedvijnyaan)| 5. mukta avasthA kI parikalpanA (nirvaann)| rahasyabhAvanA kA sAdhya, sAdhana aura sAdhaka rahasyabhAvanA kA pramukha sAdhya, paramAtmapada kI prApti karanA hai, jisake mUla sAdhana haiM-svAnubhUti aura bhedavijJAna / kisI viSaya vastu kA jaba kisI prakAra se sAkSAtkAra ho jAtA hai tava sAdhana ke antaraMga meM tadviSayaka viziSTa anubhUti jAgarita ho jAtI hai / sAdhanA kI suptAvasthA meM carAcara jagat sAdhaka ko yathAvat dikhAI detA hai / usake prati usake mana meM mohagarbhita AkarSaNa bhI banA rahatA hai| para sAdhaka ke mana meM jaba rahasya kI yaha gutthi samajha meM A jAtI hai ki saMsAra kA pratyeka padArtha azAzvata hai, kSaNabhaMgura hai kintu yaha sat-cit rUpa AtmA usakA apanA hI svarUpa hai, taba usake mana meM eka apUrva AnandAnubhUti hotI hai| ise hama zAstrIya paribhASA meM bhedavijJAna kaha sakate haiN| sAdhaka ko bhedavijJAna kI yathArtha anubhUti ho jAnA hI rahasyavAdI sAdhanA kA sAdhya hai| zAstrIya paribhASA meM ise hama nirvANa kaha sakate haiN| sAdhya sadaiva rahasya kI sthiti meM rahatA hai| siddha ho jAne para phira vaha rahasyavAdI ke lie ajJAta athavA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa rahasya nahIM raha jAtA / sAdhaka ke lie bhale hI vaha rahasya banA rhe| isalie tIrthakara RSabhadeva, mahAvIra, rAma, kRSNa Adi kI parama sthiti sAdhya hai| ise hama jJeya athavA prameya bhI kaha sakate haiN| isa sAdhya, jJeya athavA prameya kI prApti meM jijJAsA mUla kAraNa hai| jijJAsA hI prameya athavA rahasya tattva ke antastala taka pahu~cane kA prayatna karatI hai / tadartha sAdhya ke sandarbha meM sAdhaka ke mana meM prazna-pratiprazna uThate rahate haiN| 'athAto brahma jijJAsA' isI kA sUcaka hai| 'neti-neti' ke mAdhyama se sAdhaka kI rahasyabhAvanA pavitratama hotI jAtI hai aura vaha rahasya ke samIpa pahu~catA calA jAtA hai / phira eka samaya vaha anirvacanIya sthiti ko prApta kara letA hai| 'yato vAcA nivartante aprApya manasA saha' / yaha anubhUtiparaka jijJAsA hI abhivyakti ke kSetra meM kAvya banakara utaratI hai| isI kAvya ke mAdhyama se sahRdaya vyakti sAdhAraNIkaraNa prApta karatA hai aura zanai:-zanaiH brahma dazA taka bar3hatA calA jAtA hai| ataeva isa prakAra ke kAvya meM vyakta rahasyabhAvanA kI gahanatA aura saghanatA ko hI yathArtha meM kAvya kI vidheyAvasthA kA kendra-bindu samajhanA caahie| parama guhya tattvarUpa rahasyabhAvanA ke vAstavika tathya taka pahu~cane ke lie sAdhaka ko kucha aise zAzvata sAdhanoM kA upayoga karanA par3atA hai jinake mAdhyama se vaha cirantana satya ko samajha sake / aise sAdhanoM meM AtmA aura paramAtmA ke vizuddha svarUpa para cintana aura manana karanA vizeSa mahattvapUrNa hai| jaina dharma meM to isI ko kendrabindu ke rUpa meM pratiSThita kiyA gayA hai / isI ko kucha vistAra se samajhAne ke lie yahA~ samUce tattvoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai-jIva aura ajIva / jIva kA artha AtmA hai aura ajIva kA vizeSa sambandha una paudgalika karmoM se hai jinake kAraNa yaha AtmA saMsAra meM bArambAra janma grahaNa karatA rahatA hai| ina karmoM kA sambandha AtmA se kaise hotA hai, isake lie Asrava aura bandha tattva Aye haiM tathA unase AtmA kaise vimukta hotA hai, isake lie saMvara aura nirjarA tattvoM ko rakhA gayA hai / AtmA kA karmoM se sambandha jaba pUrNata: dUra ho jAtA hai taba usakA vizuddha aura mUla rUpa sAmane AtA hai| isI ko mokSa kahA gayA hai| . isa prakAra rahasyabhAvanA kA sIdhA sambandha jaina saMskRti meM ukta sapta tattvoM para nirbhara karatA hai| ina sapta tattvoM kI samucita vivecanA hI jainagranthoM kI mUla bhAvanA hai| AcArazAstra aura vicArazAstra inhIM tattvoM kA vizleSaNa karate hue dikhAI dete haiN| adhyAtmavAdI RSi-maharSiyoM aura vidvAn AcAryoM ne rahasyabhAvanA kI sAdhanA meM anubhUti ke sAtha vipula sAhitya kA sRjana kiyA hai| 'eka hi sad viprAH bahudhA vadanti' ke anusAra eka hI parama satya ko vividha prakAra se anubhava meM lAte haiM aura use abhivyakta karate haiN| unakI rahasyAnubhUtiyoM kA dharAtala pavitra Atma-sAdhanA se maNDita rahatA hai| yahI sAdhaka tattvadarzI aura kavi banakara sAhitya jagat meM utaratA hai| usakA kAvyabhAva saundarya se nikharakara svAbhAvika bhASA meM ni:mRta hotA hai| phira bhI pUrNa abhivyakti meM asamartha hokara vaha pratIkAtmaka DhaMga se bhI apanI rahasyabhAvanA ko vyakta karane kA prayatna karatA hai| usakI abhivyakti ke sAdhana svarUpa bhAva aura bhASA meM zraddhA, premAbhakti, upAlambha, pazcAttApa, dAsyabhAva Adi jaise bhAva samAhita hote haiN| sAdhaka kI dRSTi satsaMgati aura sadguru mahimA kI ora AkRSTa hokara Atma-sAdhanA ke mArga se paramAtmapada kI prApti kI ora mur3a jAtI hai / rahasyabhAvanA kI sAdhanA meM sAdhaka pUre AtmavizvAsa ke sAtha Atma-zakti kA dRr3hatApUrvaka upayoga karatA hai / tadartha use kisI bAhya zakti kI bhI prArambhika avasthA meM AvazyakatA hotI hai jise vaha apane preraka tattva ke rUpa meM sthira rakhatA hai| sAdhanA meM prakarSatA aura sthiratA lAne ke lie sAdhaka bhakti, jJAna aura karma ke samanvita rUpa kA Azraya lekara sAdhya ko prApta karane kA lakSya banAtA hai| bhaktiparaka sAdhanA meM zraddhA aura vizvAsa, jJAnaparaka sAdhanA meM tarka-vitarka kI pratiSThA aura karmaparaka sAdhanA meM yathAvidhi AcAra kA paripAlana hotA hai| rahasyavAdI tAdhaka bhakti, jJAna aura karma ko samAna rUpa se aMgIkAra karatA hai| dArzanika paribhASA meM ise - 00
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rahasyavAda 19. kramazaH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA paripAlana kahA jA sakatA hai| sAdhanAvasthA meM ina tInoM kA samyak milana nirvANa kI prApti ke liye apekSita hai| __ sAdhaka aura kavi kI rahasyabhAvanA meM kiMcit antara hai| sAdhaka rahasya kA svayaM sAkSAtkAra karatA hai para kavi usakI bhAvAtmaka bhAvanA karatA hai / yaha Avazyaka nahIM ki yogI kavi nahIM ho sakatA athavA kavi yogI nahIM ho sktaa| kAvya kA to sambandha bhAva se vizeSataH hotA hai aura sAdhaka kI rahasyAnubhUti bhI vahIM se jur3I huI hotI hai / ata: itihAsa ke panne isa bAta ke sAkSI haiM ki ukta donoM vyaktitva samarasa hokara AdhyAtmika sAdhanA karate rahe haiM / yahI kAraNa hai ki yogI kavi huA hai aura kavi yogI huA hai| donoM ne rahasyabhAvanA kI bhAvAtmaka anubhUti ko apanA svara diyA hai / bhAvanA anubhUtiparaka hotI hai aura vAda kisI dharma, sampradAya athavA sAhitya se sambaddha hokara sasImita ho jAtA hai| isa antara ke hote hue bhI rahasyabhAvanA kA sambandha antatogatvA cU~ki kisI sAdhanA vizeSa se sambaddha rahatA hai isalie vaha bhI kAlAMtara meM anubhUti ke mAdhyama se eka vAda bana jAtA hai| adhyAtmavAda aura darzana jahA~ taka adhyAtmavAda aura darzana ke sambandha kA prazna hai, vaha parasparAzrita hai| adhyAtmavAda yoga sAdhanA hai jo sAkSAtkAra karane ke eka sAdhana kA bauddhika vivecana hai| adhyAtmavAda anubhUti para AdhArita hai jaba ki darzana jJAna para AdhArita hai / adhyAtmavAda tattvajJAna pradhAna hai aura darzana usakI paddhati aura vivecana karatA hai| isa prakAra darzana kI pRSThabhUmi meM hI donoM kA saMgama saMbhava ho pAtA hai| donoM ke antara ko samajhane ke lie hama darzana ke do bheda kara sakate haiM-AdhyAtmika rahasyavAda aura dArzanika rahasyavAda / AdhyAtmika rahasyavAda AcArapradhAna hotA hai aura dArzanika rahasyavAda jJAnapradhAna / ataH AcAra aura jJAna kI samanvayAvasthA hI saccA adhyAtmavAda athavA rahasyavAda hai| rahasyabhAvanA kisI na kisI siddhAnta athavA vicAra-pakSa para AdhArita rahatI hai aura vahI jaba tarka para AdhArita ho jAtI hai to usakA dArzanika pakSa prArambha ho jAtA hai| darzana ko na to jIvana se pRthak kiyA jA sakatA hai aura na adhyAtma se / isI prakAra kAvya kA sambandha bhI darzana se bilkula tor3A nahIM jA sktaa| dUsare zabdoM meM hama kaha sakate haiM ki pratyeka AdhyAtmavAdI athavA rahasyavAdI kAvya ke kSetra meM Ane para dArzanika sAhityakAra ho jAtA hai| yahI usakI rahasyabhAvanA kI abhivyakti vividha kSetroM meM vividha rUpa se hotI hai| Adi kavi vAlmIki bhI kAlAMtara meM dArzanika bana gaye / vedoM aura AgamoM ke rahasya kA udghATana karane vAle RSi-maharSi bhI dArzanika banane se nahIM baca ske| vastutaH yahIM unake jIvanta-darzana kA sAkSAtkAra hotA hai aura yahIM unake kavitva rUpa kA udghATana bhii| kAvya kI bhASA meM ise hama rahasyabhAvanA kA sAdhAraNIkaraNa kaha sakate haiN| paramatattva kI guhyatA ko samajhane kA isase adhika acchA aura kauna-sA sAdhana ho sakatA hai ? rahasyavAda aura adhyAtmavAda adhyAtma antastattva kI nizcala gati vadhi kA rUpAntara hai| usakA sAdhya paramAtmA kA sAkSAtkAra aura usase eka rUpatA kI pratIti hai| yaha pratIti kisI na kisI sAdhanApatha athavA dharma para AdhArita hue binA saMbhava nhiiN| sAdhAraNataH vidvAnoM kA yaha mata hai ki dharma yA sampradAya ko rahasyavAda ke antargata nahIM rakhA jA sakatA kyoMki dharma yA sampradAya IzvarIya zAstra (Theology) ke sAtha jur3A rahatA hai| isameM viziSTa-AcAra, bAhyapUjana paddhati, sAmpradAyika vyavasthA Adi jaisI bAtoM kI ora vizeSa dhyAna diyA jAtA hai jo rahasyavAda ke lie utane Avazyaka nhiiN| para yaha tathya saMgata nhiiN| prathama to yaha ki IzvarIzAstra kA sambandha pratyeka dharma athavA sampradAya meM usa rUpa meM nahIM jisa rUpa meM vaidika athavA IsAIdharma meM hai| jaina aura bauddha darzana meM Izvara ko sRSTi kA kartA-hartA nahIM mAnA 1. AcArya parazurAma caturvedI, rahasyavAda, pR0 6.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa gyaa| dUsarI bAta, bAhya-pUjana paddhati karmakANDa Adi kA sambandha bhI jainadharma aura bauddhadharma ke mUla rUpoM meM nahIM miltaa| ye tattva to zraddhA aura bhakti ke vikAsa ke sUcaka haiM / ukta dharmoM kA mUla tattva to saMsaraNa ke kAraNoM ko dUrakara nirvANa kI prApti karanA hai / yahI mArga usa dharmo kA vAstavika adhyAtma mArga hai / isI ko hama tadtad dharmo kA rahasya bhI kaha sakate haiM / rahasyavAda kA sambandha jaisA hama pahale kaha cuke haiM kisI na kisI dharma vizeSa se avazya rhegaa| aisA lagatA hai, abhI taka rahasyavAda kI vyAkhyA aura usakI paribhASA mAtra vaidika darzana aura saMskRti ko mAnadaNDa mAnakara kI jAtI rahI hai / IsAI dharma bhI isa sImA se bAhara nahIM hai| ina dharmoM meM Izvara kI sRSTi kA kartA Adi svIkAra kiyA gayA hai aura isIlie rahasyavAda ko usa ora adhika mur3a jAnA par3A / parantu jahA~ taka zramaNa saMskRti aura darzana kA prazna hai vahA~ to isa rUpa meM Izvara kA koI astitva hai hI nahIM / vahA~ to AtmA hI paramAtmapada prApta kara tIrthaMkara athavA buddha bana sakatA hai| use apane andhakArAcchanna mArga ko prazasta karane ke lie eka pradIpa kI AvazyakatA avazya rahatI hai jo use prAcIna AcAryoM dvArA nirdiSTa mArga para calakara prApta ho jAtA hai / rahasyabhAvanA ke prakAra rahasyavAda ke prakAra sAdhanAoM ke prakAroM para avalambita hai| vizva meM jitanI sAdhanAyeM hoMgI, rahasyavAda ke bhI utane bheda hoNge| una bhedoM ke bhI prabheda mileNge| sabhI bhedoM- prabhedoM ko sAmAnyataH do bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiM--bhAvanAtmaka rahasyavAda aura dUsarA sAdhanAtmaka rahasyavAda / bhAvanAtmaka rahasyavAda anubhUti para AdhArita hai aura sAdhanAtmaka rahasyavAda samyak AcAra-vicArayukta yoga sAdhanA para donoM kA lakSya eka hI hai-paramAtmapada athavA brahmajJAna kI prApti / sAdhanA antarmukhI aura bahirmukhI donoM hI hotI hai / antarmukhI sAdhanA meM sAdhaka azuddha ke mUla svarUpa vizuddhAtmA ko priyatama athavA priyatamA ke rUpa meM svIkAra kara use yogAdi ke mAdhyama se khojane kA yatna karatA hai tathA bahirmukhI sAdhanA meM vividha AdhyAtmika tathyoM ko spaSTa karane kA prayatna karatA hai / rahasyabhAvanA kA sambandha caramatattva ko prApta karane se rahA hai aura caramatattva kA sambandha kisI eka dharma athavA yoga sAdhanA vizeSa se rahanA sambhava nahIM isalie rahasyabhAvanA kI pRSThabhUmi meM sAdhaka kI jijJAsA aura usakA Acarita sampradAya vizeSa mahattva rakhatA hai / sampradAyoM aura unake AcAroM kA vaibhintya sambhavataH vicAroM aura sAdhanAoM meM vaividhya sthApita kara detA hai isalie sAdhAraNa taura para Aja jo vaha mAnyatA hai ki rahasyavAda kA sambandha bhAratIya sAdhanAoM meM mAtra vaidika sAdhanA se hI hai, mAtra bhrama hai Apta puruSa meM adbhuta tattva kI sthApanA karane kI dRSTi se unake hI kika svasaMvedya anubhavoM aura rahasyabhAvoM ko pratIka Adi ke mAdhyama se abhivyakta karane kA prayatna karatA hai| yahI kAraNa hai ki Adhunika rahasyavAda kI paribhASA meM bhI mata-vaibhinaya dekhA jAtA hai| / pratyeka sampradAya kA sAdhaka apane kisI na kisI dvArA nirdiSTa patha anugamana karatA hai aura alau isake bAvajUda adhikAMza sAdhanAoM meM itanI samAnatA dikhAI detI hai ki jaise ve hInAdhika rUpa se kisI eka hI sampradAya se sambaddha hoM / yaha asvAbhAvika bhI nahIM, kyoMki pratyeka sAdhaka kA mUla lakSya usa adRSTa zaktivizeSa ko AtmasAta karanA hai| usakI prApti ke lie darzana, jJAna aura cAritra kI triveNI-dhArA kA pavitra pravAha apekSita hai / rahasyabhAvanA kI bhUmikA ina tInoM kI sundara saMgama sthalI hai, parama satya yA paramAtmA ke Atma-sAkSAtkAra ke svarUpa kA varNana sabhI sAdhaka eka jaisA nahIM kara sake kyoMki vaha anAdi, ananta aura sarvavyApaka hai aura usakI prApti ke mArga bhI ananta haiM / ataH aneka kathanoM se use vyaMjita kiyA jAnA svAbhAvika hai| unameM jaina darzana ke syAdvAda aura anekAntavAda ke anusAra kisI kA bhI kathana galata nahIM kahA jA sktaa| rahasyabhAvanA meM vaibhinnya pAye jAne kA yahI kAraNa hai| saMbhavataH padmAvata meM jAyasI ne nimna chanda se isI bhAva ko darzAyA hai vidhanA ke mAraga haiM tete / saraga nakhata tana rovAM jete / .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa vaibhinnya ke hote hue bhI sabhI kA lakSya eka hI rahA hai- parama satya kI prApti aura paramAtmA se Atma-sAkSAtkAra / sAdhAraNata: jaina dharma se rahasyabhAvanA athavA rahasyavAda kA sambandha sthApita karane para usake sAmane Astika-nAstika hone kA prazna khar3A ho jAtA hai / paripUrNa jAnakArI ke binA jaina dharma ko kucha vidvAnoM ne nAstika darzanoM kI zreNI meM baiThA diyA hai / yaha Azcarya kA viSaya hai| isI kalpanA para yaha mantavya vyakta kiyA jAtA hai ki jainadharma rahasyavAdI ho hI nahIM sakatA kyoMki vaha veda aura Izvara ko svIkAra nahIM karatA / yahI mUla meM bhUla hai / jaina rahasyavAda prAcInakAla meM jaba vaidika saMskRti kA prAbalya thA, usa samaya nAstika kI paribhASA veda- nindakoM ke rUpa meM kara dI gayI / paribhASA ke rUpa nirdhAraNa meM tatkAlIna paristhiti kA vizeSa hAtha thA / veda-nindaka athavA Izvara ko sRSTi kA kartA hartA, dhartA ke rUpa meM svIkAra na karane vAle sampradAyoM meM pramukha sampradAya the jaina aura bauddha; isalie unako nAstika kaha diyaa| itanA hI nahIM, nirIzvaravAdI mImAMsaka aura sAMkhya jaise vaidika darzana bhI nAstika kahe jAne lage 1 , 166 siddhAntataH nAstika kI yaha paribhASA nitAnta asaMgata hai| pAralaukika astitva kI svIkRti aura asvIkRti para nirbhara karatI hai| karane vAlA Astika aura use asvIkAra karane vAlA nAstika kahA jAnA cAhie thA / pANinisUtra "asti nAsti diSTaM mati ( 4 4 60 ) se bhI yaha bAta puSTa ho jAtI hai| jaina saMskRti ke anusAra AtmA apanI vizuddhatam avasthA meM svayaM hI paramAtmA kA rUpa grahaNa kara letI hai, daihika aura mAnasika vikAroM se dUra hokara paramapada kI prApti kara letI hai / isa prakAra yahA~ svarga, naraka, mokSa Adi kI vyavasthA svayaM ke karmoM para AdhArita hai / ataH jainadarzana kI gaNanA nAstika darzanoM meM karanA nitAnta asaMgata hai / jaina rahasyabhAvanA bhI zramaNa saMskRti ke antargata AtI hai| bauddha sAdhanA ne jaina sAdhanA se bhI bahuta kucha grahaNa kiyA hai| jaina sAdhakoM ne AtmA ko kendra ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| yahI AtmA taba saMsAra meM janmamaraNa ke cakkara se chUTa jAtA hai, taba use vizuddha athavA vimukta vahA jAtA hai| AtmA kI isI vizuddhAvasthA ko paramAtmA kahA gayA hai| paramAtmapada kI prApti sva-para-vivekarUpa bhedavijJAna ke hone para hI hotI hai| bhedavijJAna kI prApti miyA-darzana mithyAjJAna aura miyA cAritra ke sthAna para samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAriSa ke samanvita AcaraNa se ho jAtI hai / isa prakAra AtmA dvArA paramAtmapada kI prApti hI jaina rahasyabhAvanA kI abhivyakti hai / 1. svAnubhUti rahasyabhAvanA ke lie pramukha tasya svAnubhUti hai| anubhUti kA artha hai anubhava banArasIdAsa ne zuddha nizcaya naya, zuddha vyavahAra naya aura AtmAnubhava ko mukti kA mArga batAyA hai| unhoMne anubhava kA artha batAte hue kahA hai ki Atma-padArtha kA vicAra aura dhyAna karane se citta ko jo zAnti milatI hai tathA Atmika rasa kA AsvAdana karane se jo Ananda milatA hai, usI ko anubhava kahA jAtA hai nATaka samayasAra, 17. nAstika aura astika kI paribhASA vastutaH AtmA aura paraloka ke astitva ko svIkAra vastu vicArata dhyAvate, mana pAvai vizrAma / rasasvAdata sukha apane anubho yAko nAma // kavi banArasIdAsa ne isa anubhava ko cintAmaNi ratna, zAntirasa kA kUpa, mukti kA mArga aura mukti kA svarUpa mAnA hai / isI kA vizleSaNa karate hue Age unhoMne kahA hai ki anubhava ke rasa ko jagata ke jJAnI loga rasAyana .
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate haiM / isakA Ananda kAmadhenu citrAvelI ke samAna hai| isakA svAda paMcAmRta bhojana ke samAna hai| yaha karmoM kA kSaya karatA hai aura paramapada se prema jor3atA hai| isake samAna anya koI dharma nahIM hai-- karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa 1. anubhava citAmabhi ratana, anubhava hai rasa kUpa anubhava mAraga mokSa ko, anubhava mokha svarUpa // 18 // anubho ke rasa kI, rasAyana kahata jaga / anubhau abhyAsa yaha tIratha kI Thaura hai // rUpacaMda pAMDe ne isa anubhUti ko Atma brahma kI anubhUti kahakara use divyabodha kI prApti kA sAdhana batAyA hai| cetana isI se ananta darzana- jJAna- sukha-vIrya prApta karatA hai aura svataH usakA sAkSAtkAra kara cidAnanda caitanya kA rasapAna karatA hai-- 2. 3. anubho kI keli anubhau ko svAda anubhau karama tore anubhau samAna na yaha kAmadhenu viSA / paMca amRta ko kaura hai // sau parama prIti jore / dharama koU aura hai // 16 // 1 jisa prakAra vaidika saMskRti meM brahmavAda athavA AtmavAda ko adhyAtmaniSTha mAnA hai usI prakAra jaina saMskRti meM bhI rahasyavAda ko adhyAtmavAda ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| paM0 AzAdhara ne apane yoga viSayaka grantha ko 'adhyAtma rahasya' ullikhita kiyA hai| isase yaha spaSTa hai ki jainAcArya adhyAtma ko rahasya mAnate the / banArasIdAsa ne isa adhyAtmarahasya ko abhivyakti kA sAdhana apanAyA hai isa hI surasa ke savAdI bhaye tai tau sunau tIrthaMkara pati zailI adhyAtma kii| bala vAsudeva prati vAsudeva vidyAdhara, cAraNa munindra indra chedI buddhi bhrama kI // 3 anubhau abhyAsa meM nivAsa sukha cetana ko, anubhau sarUpa sudha bodha ko prakAsa hai / anubhI apAra uparahata anantajJAna, anubhau anIta tyAga jJAna sukharAsa hai / anubhau apAra sAra Apa hI ko Apa jAne, Apa hI meM vyApta dIsa, jAmeM jar3a nAsa hai / adhyAtmavAda kA tAtparya hai Atmacintana / AtmA ke do bhAva haiM - Agama rUpa aura adhyAtmarUpa / Agama kA tAtparya hai vastu kA svabhAva aura adhyAtma kA tAtparya AtmA adhikAra arthAt Atma dravya / saMsAra meM jIvana ke do bhAva vidyamAna rahate haiM- - Agama rUpa karma paddhati aura adhyAtmarUpa zuddhacetanapaddhati / karmapaddhati meM dravyarUpa aura bhAvarUpa karma Ate haiM / dravyarUpakarma pudgala pariNAma kahalAte haiM aura bhAvarUpakarma pudgalAkAra AtmA kI vizuddha pariNati rUpa pariNAma kahalAte haiM / zuddha cetanA paddhati kA tAtparya hai zuddhAtma pariNAma / vaha bhI dravyarUpa aura bhAvarUpa do prakAra kA hai / anubhau arUpa hai sarUpa cidAnaMda caMda anubhau atIta ATha karma syo akAsa hai // nATaka samayasAra 18-16. adhyAtma savaiyA, 1. banArasIdAsa, jJAnabAvanI, pR0 8. .
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyarUpa pariNAma vaha hai jise hama jIva kahate haiM aura bhAvarUpa pariNAma meM ananta catuSTya - anantajJAna, darzana, vIrya kI prApti mAnI jAtI hai| isa prakAra adhyAtma se sIdhA sambandha AtmA kA hai| adhyAtmazailI kA mUla uddezya AtmA ko karmajAla se mukta karanA hai / pramAda ke kAraNa vyakti upedazAdi to detA hai para svayaM kA hita nahIM kara paataa| vaha vaisA hI rahatA hai jaisA dUsaroM ke paMkayukta pairoM ko dhone vAlA svayaM apane pairoM ko nahIM dhotaa| yahI bAta kalAkAra banArasIdAsa ne adhyAtmazailI ko viparIta rIti ko bar3e hI sundara DhaMga se prastuta kiyA hai| isa adhyAtmazailI ko jJAtA sAdhaka kI sudRSTi hI samajha pAtI haiadhyAtama zailI anya zailI ko vicAra taiso, mAtA kI sudRSTi mAMhi lage kavivara ne spaSTa kiyA hai ki jina-vANI ko samajhane ke samyak viveka aura vicAra se mithyAjJAna naSTa ho jAtA hai| ho jAtA hai aura AtmA adhyAtmazailI ke mAdhyama se mokSa rUpI prAsAda meM praveza kara jAtA hai| to aMtarI // 4 eka aura rUpaka ke mAdhyama se AtmajJAna kA anubhava Avazyaka hai| jina vANI dudha mAhi nija svAda kaMda viveka vicAra upacAra e 'mithyA sophI' mihi gaye 'zIraNI' zukala dhyAna anahada 'gAna' guNamAna kareM 'banArasIdAsa' madhya nAyaka sabhA adhyAtama zailI calI mokSa ke meM // vijayA sumatihAra, bUMda cahalapahala meM kaMsUbhau kInhoM, jJAna kI gahala nAda' tAna, sujasa sahala meM / samUha meM, mahala meM " 1. banArasIvilAsa, pR0 210. 2. banArasIvilAsa jJAnabAvanI, pR0 26. 3. vahI, pR0 13. 4. vahI, pR0 38. 5. vahI, pR0 45. 6. banArasIvilAsa adhyAtmaphAga, pR0 1 18. jaina rahasyavAda 201 sukha banArasIdAsa ko adhyAtma ke binA parama puruSa kA rUpa hI nahIM dikhAI detA / usakI mahimA agama aura anupama hai / basanta kA rUpaka lekara kavivara ne pUrA adhyAtma phAga likhA hai / kumati-rUpI rajanI kA sthitikAla kama ho gayA, moha-paMka ghaTa gayA, saMzaya-rUpI zizira samApta ho gayA, zubha dala pallava lahalahA rahe haiM, azubha- patajhara ho rahI hai, viSayarati mAlatI malina ho gaI, virati veli phaila gaI, vivekazazi nirmala huA, Atmazakti sucaMdrikA vistRta huI. surati agni jvAlA jAga uThI, samyaktva-sUrya udita ho gayA, hRdaya kamala vikasita ho gayA, kaSAya-himagiri gala gayA, nirjarA nadI meM pravAha A gayA, dhAraNA-dhAra ziva-sAgara kI ora baha calI, saMvarabhAva-gulAla ur3A, dayAmiThAI, tapa-meva zIla-jala saMyamatAmbUla kA sevana huA, parama jyoti prakaTa huI holikA meM Aga lagI, ATha kATha karma jalakara bujha gaye aura vizuddhAvasthA prApta ho gii| aura adhyAtmarasika banArasIdAsa Adi mahAnubhAvoM ke uparyukta gambhIra vivecana se yaha bAta chipI nahIM rahI ki unhoMne adhyAtmavAda aura rahasyavAda ko eka mAnA hai| donoM kA prasthAna bindu lakSya prApti tathA usake sAdhana samAna haiM / donoM zAntarasa ke pravAhaka haiM / lie sumati aura zukladhyAna prakaTa .
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa .-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.. gUMge kA sA gur3a kI isa rahasyAnubhUti meM tarka apratiSThita ho jAtA hai- "kahata kabIra taraha dui sAdhe tinakI mati hai moTI" aura vAda-vivAda kI ora se mana dUra hokara bhagavadbhakti meM lIna ho jAtA hai| usakI anubhUti sAdhaka kI AtmA hI kara sakatI hai| rUpacaMda ne isI ko 'cetana anubhava ghaTa pratibhAso, cetana anubhava ghana mana bhAvo' Adi zabdoM se abhivyakta kiyA hai / saMta sundaradAsa ne brahmasAkSAtkAra kA sAdhana anubhava ko hI mAnA hai| banArasIdAsa ke samAna hI saMta suMdaradAsa ne bhI usake Ananda ko anirvacanIya kahA hai| unhoMne use sAkSAt jJAna aura pralaya kI agni mAnA hai jisameM sabhI dvaita, dvandva aura prapaMca vilIna ho jAte haiM / 5 sundaradAsa ne 'apahu Apa hi jAna' svIkAra kiyA hai / bhaiyA bhagavatIdAsa ne isI ko zuddhAtmA kA anubhava kahA hai| banArasIdAsa ne paMcAmRta-pAna ko bhI anubhava ke samakSa tuccha mAnA hai aura isalie unhoMne kaha diyA--'anubhau samAna dharama koU aura na' / anubhava ke AdhAra-stambha jJAna, zraddhA aura samatA Adi jaise guNa hote haiN| kabIra aura sundaradAsa jaise saMta bhI zraddhA kI AvazyakatA para bala dete haiN| isa prakAra adhyAtma kiMvA rahasyasAdhanA meM jaina aura jainetara sAdhakoM ne samAna rUpa se svAnubhUti kI prakarSatA para bala diyA hai| isa anubhUtikAla meM AtmA ko paramAtmA athavA brahma ke sAtha ekAkAratA kI pratIti hone lagatI hai| yahIM samatA aura samarasatA kA bhAva jAgarita hotA hai| isake lie santoM aura AcAryoM ko zAstroM aura AgamoM kI apekSA svAnubhUti aura cintanazIlatA kA AdhAra adhika rahatA hai / DA0 rAjakumAra varmA ne saMtoM ke sandarbha meM sahI likhA hai- ye tattva sIdhe zAstra se nahIM Aye, varan zatAbdiyoM kI anubhUti tulA para tulakara, mahAtmAoM kI vyAvahArika jJAna kI kasauTI para kase jAkara satsaMga aura guru ke upadezoM se saMgRhIta hue| yaha darzana svAjita anubhUti hai| jaise sahasroM puSpoM kI sugandhi madhu kI eka bUMda meM samAhita hai, kisI eka phUla kI sugandhi madhu meM nahIM hai, usa madhu ke nirmANa meM bhramara kI aneka puNya-tIrthoM kI yAtrAyeM sanniviSTa haiM, aneka puSpoM kI kyAriyA~ madhu ke eka-eka kaNa meM nivAsa karatI haiN| usI prakAra saMta-sampradAya kA darzana aneka yugoM aura sAdhakoM kI anubhUtiyoM kA sammuccaya hai| jaina aura jainetara rahasyabhAvanA meM antara 1. jaina rahasyavAda AtmA aura paramAtmA ke milana kI bAta avazya karatA hai para vahA~ AtmA se paramAtmA mUlataH pRthaka nhiiN| AtmA kI vizuddhAvasthA ko hI paramAtmA kahA jAtA hai jaba ki anya sAdhanAoM meM anta taka AtmA aura paramAtmA donoM pRthak rahate haiN| AtmA aura paramAtmA ke ekAkAra hone para bhI AtmA paramAtmA nahIM bana pAtA / jaina sAdhanA ananta AtmAoM ke astitva ko mAnatA hai para jainetara sAdhanAoM meM pratyeka AtmA ko paramAtmA kA aMza mAnA gayA hai| -dAdUdayAla kI vAnI, bhAga-2, pR026. ---saMta sudhAsAra, pR0 586. 1. vAdavivAda kAhU soM nAhoM mAhi jagata the nyArA, 2. hindI pada saMgraha, pR0 36-37. 3. anubhava vinA nahIM jAna sake nirasaMdha niraMtara nUra hai re / upamA usakI aba kauna kahai nahiM sudara caMdana sUra hai re / / 4. saMta caranadAsa kI vAnI, bhAga 2, pR0 45. 5. sundaravilAsa, pR0 164. 6. vahI, pR0 156. 7. brahmavilAsa, zata aSTottarI, pR068. 8. nATaka samayasAra, utthAnikA, 16, pR0 14. 6. banArasIvilAsa, jJAnabAvanI 10. DA0 rAjakumAra varmA : anuzIlana, pR0 77.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana rahasyavAda 203 . ........................................................................... 2. jaina rahasyavAda meM Izvara ko sukha-duHkha dAtA nahIM mAnA gyaa| vahA~ tIrthaMkara kI parikalpanA milatI hai jo pUrNataH vItarAgI aura Apta ho / ataH use prasAda-dAyaka nahIM mAnA gyaa| vaha to mAtra dIpaka meM rUpa meM pathadarzaka svIkAra kiyA gayA hai| uttarakAla meM bhakti Andolana hue aura unakA prabhAva jaina sAdhanA para bhI par3A / phalataH unheM bhaktivaza duHkhahAraka aura sukhadAyaka ke rUpa meM smaraNa kiyA gayA hai| premAbhivyakti bhI huI hai para usameM bhI vItarAgatA ke bhAva adhika nihita haiM / 3. jaina sAdhanA ahiMsA para pratiSThita hai| ataH usakI rahasyabhAvanA bhI ahiMsAmUlaka rhii| SaTcakra, kuNDalinI Adi jaisI tAMtrika sAdhanAoM kA jora utanA adhika nahIM ho pAyA jitanA anya sAdhanAoM meM huaa| 4. jaina rahasyabhAvanA kA hara patha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke samanvita rUpa para AdhArita hai| 5. sva-para-viveka rUpa bhedavijJAna usakA kendra hai| 6. pratyeka vicAra nizcaya aura paramArtha naya para AdhArita hai| jaina rahasyabhAvanA kI paramparA jaina aura jainetara rahasyabhAvanA meM antara samajhane ke bAda hamAre sAmane jaina sAdhakoM kI lambI paramparA A jAtI hai| unakI sAdhanA ko hama AdikAla, madhyakAla aura uttarakAla ke rUpa meM vibhAjita kara sakate haiN| ina kAloM meM jaina sAdhanA kA kramika vikAsa bhI dRSTigocara hotA hai| jaina rahasyavAda tIrthaMkara RSabhadeva se prArambha hokara pArzvanAtha aura mahAvIra taka pahu~cI / mahAvIra se AcArya kundakunda, umAsvAmi, samantabhadra, siddhasena divAkara, muni kArtikeya, akalaMka, vidyAnandi, prabhAcandra, muni yogIndu deva, muni rAmasiMha, Anandatilaka, banAsIdAsa, bhagavatIdAsa, Anandaghana, bhUdharadAsa, dyAnatarAya, daulatarAma prabhRti jaina rahasyasAdhakoM ke mAdhyama se rahasyabhAvanA kI uttarottara vikAsa hotA gayA / AdikAla jaina paramparA ke anusAra AdinAtha ne hameM sAdhanA-paddhati kA svarUpa diyaa| usI ke AdhAra para uttarakAlIna tIrthakara aura AcAryoM ne apanI sAdhanA kii| isa sandarbha meM hamAre sAmane do prakAra kI sAdhanAe~ sAhitya meM upalabdha hotI haiN| pArzvanAtha paramparA kI rahasyabhAvanA bhagavAna pArzvanAtha jaina paramparA ke 23veM tIrthakara kahe jAte haiN| ve bhagavAna mahAvIra se, jinheM pAlisAhitya meM nigaNThanAthaputta ke nAma se smaraNa kiyA gayA hai, lagabhaga 250 varSa pUrva avatarita hue the| tripiTaka meM unake sAdhanAtmaka rahasyavAda ko cAturyAma saMvara ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| ye cAra saMvara-ahiMsA, satya, acaurya aura aparigraha haiM / uttarAdhyayana Adi granthoM meM bhI inakA vivaraNa milatA hai| pArzvanAtha ke ina vratoM meM se caturtha vrata meM brahmacarya vrata antarbhUta thaa| pArzvanAtha ke parinirvANa ke bAda ina vratoM ke AcaraNa meM zaithilya AyA aura phalataH samAja brahmacarya vrata se patita hone lgaa| pArzvanAtha kI isa paramparA ko jaina paramparA meM 'pArzvastha' athavA 'pAsattha' kahA gayA hai| nigaMThanAthaputta paramparA kI rahasyasAdhanA nigaMThanAthaputta athavA mahAvIra ke Ane para isa AcAra zaithilya ko parakhA gyaa| use dUra karane ke lie mahAvIra ne aparigraha kA vibhAjana kara nimnAMkita paMcavratoM ko svIkAra kiyA-1. ahiMsA 2. satya, 3. acaurya 4. brahmacarya aura 5. aparigraha / mahAvIra ke ina paMcavratoM kA ullekha jaina Agama sAhitya meM to AtA hI hai para unakI sAdhanA ke jo ullekha pAli-sAhitya meM milate haiM, ve aitihAsika dRSTi se vizeSa mahattvapUrNa haiN|' 1. vizeSa dekhie---DA0 bhAgacandra jaina bhAskara kA grantha 'jainijma ina buddhisTa liTarecara'-tRtIya adhyAya-jaina Ithiksa. tion International
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa ........................................................................... mahAvIra kI rahasyavAdI paramparA apane mUlarUpa meM lagabhaga prathama sadI taka calatI rhii| usameM kucha vikAsa avazya huA, para vaha bahuta adhika nahIM / yahA~ taka Ate-Ate AtmA ke tIna svarUpa ho gaye---bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / sAdhaka bahirAtmA ko chor3akara antarAtmA ke mAdhyama se paramAtmapada ko prApta karatA hai| dUsare zabdoM meM AtmA aura paramAtmA meM ekAkAratA ho jAtI hai tipayAro so appA paramaMtarabAhiro hu dehINaM / tattha paro jhAijjai, aMtovAeNa caehi bahirappA / / 2 __ isa dRSTi se kundakundAcArya ni:sandeha prathama rahasyavAdI kavi kahe jA sakate haiN| unhoMne samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, niyamasAra Adi granthoM meM isakA sundara vizleSaNa kiyA hai| madhyakAla kundakundAcArya ke bAda unake hI padacihnoM para AcArya umAsvAmi, samantabhadra, siddhasena divAkara, muni kArtikeya, akalaMka, vidyAnandi, anantavIrya, prabhAcaMdra, muni yogIndu Adi AcAryoM ne rahasyavAda kA apanI sAmayika paristhitiyoM ke anusAra vizleSaNa kiyaa| yaha dArzanika yuga thaa| umAsvAmi ne isakA sUtrapAta kiyA thA aura mANikyanaMdi ne use carama vikAsa para pahu~cAyA thaa| isa bIca jaina rahasyavAda dArzanika sImA meM baddha ho gyaa| ise hama jaina-dArzanika rahasyavAda bhI kaha sakate haiN| dArzanika siddhAntoM ke anya vikAsa ke sAtha eka ullekhanIya vikAsa yaha thA ki AdikAla meM jisa Atmika pratyakSa ko pratyakSa kahA gayA thA aura indriyapratyakSa ko parokSa kahA gayA thA, usa para isa kAla meM prazna-pratiprazna khar3e hue| unheM sulajhAne kI dRSTi se pratyakSa ke do bheda kiye gaye--paMvyAvahArika pratyakSa aura pAramArthika pratyakSa / yahA~ nizcayanaya aura vyavahAranaya kI dRSTi se vizleSaNa kiyA gyaa| sAdhanA ke svarUpa meM bhI kucha parivartana huaa| isa yuga meM muni yogIndu kA bhI yogadAna ullekhanIya hai| inakA samaya yadyapi vivAdAspada hai phira bhI hama lagabhaga 8vIM, havIM zatAbdI taka nizcita kara sakate haiN| inake do mahattvapUrNa grantha nirvivAda rUpa se hamAre sAmane haiM - 1. paramAtmaprakAza aura 2. yogsaar| ina granthoM meM kavi ne niraMjana Adi kucha aise zabda die haiM jo uttarakAlIna rahasyavAda ke abhivyaMjaka kahe jA sakate haiM / ina granthoM meM anubhUti kA prAdhAnya hai / paramezvara se mana kA milana hone para pUjA Adi nirarthaka ho jAtI haiM, kyoMki donoM ekAkAra hokara samarasa ho jAte haiM maNu piliya uparamesarahaM, paramesaru vimaNassa / bIhi vi samarasi hUvAhi, pujja caDAvauM kassa // ' uttarakAla uttarakAla meM rahasyavAda kI AdhAragata zAkhA meM samayAnukUla parivartana huaa| isa samaya taka jaina saMskRti para vaidika sAdhakoM, rAjAoM aura musalamAnoM AkramaNakAriyoM dvArA ghanaghora vipadAoM ke bAdala chA gaye the| unase bacane ke lie AcArya jinasena ne manusmRti ke AcAra ko jainIkRta kara diyA, jisakA virodha dasavIM zatAbdI ke AcArya somadeva ne apane yazastilaka campU meM manda svara meM kiyaa| lagatA hai, tatkAlIna samAja usa vyavasthA ko svIkAra kara cukI thii| jaina rahasyavAda kI yaha eka aura sIr3hI thI, jisane use vaidika saMskRti ke najadIka lA diyaa| jinasena aura somadeva ke bAda rahasyavAdI kaviyoM meM muni rAmasiMha kA nAma vizeSa rUpa se liyA jA sakatA 2. mokkha pAhuDa-kundakundAcArya, 4. 1. yogasAra, 12.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rahasyavAda 205 - . - . -. - . -. -. hai| unakA 'dohApAhuDa' rahasyavAda kI paribhASAoM se bharA par3A hai| ziva-zakti kA milana hone para addhatabhAva kI sthiti A jAtI hai aura moha-vilIna ho jAtA hai| siva viNu satti Na vAvarai siu puNu satti vihINu / do hi mi jANahi sayalu-jagu vujjhai moha vilINu // 55 // ' muni rAmasiMha ke bAda rahasNatmaka pravRttiyoM kA kucha aura vikAsa hotA gyaa| isa vikAsa kA mUla kAraNa bhakti kA udreka thaa| isa bhakti kA carama utkarSa mahAkavi banArasIdAsa jaise hindI jaina kaviyoM meM dekhA jA sakatA hainATaka samayasAra, moha-viveka-yuddha, banArasIvilAsa Adi granthoM meM unhoMne bhakti-prema aura zraddhA ke jisa samanvita rUpa ko prastuta kiyA hai vaha dekhate hI banatA hai| sumati ko patnI aura cetana ko pati banAkara jisa AdhyAtmika-viraha ko ukerA hai, vaha spRhaNIya hai / AtmArUpI patnI aura paramAtmArUpI pati ke viyoga kA bhI varNana atyanta mArmika bana par3A hai| anta meM AtmA ko usakA pati usake ghaTa (antarAtmA) meM hI mila jAtA hai| isa ekatva kI anubhUti ko mahAkavi banArasIdAsa ne isa prakAra vaNita kiyA hai piya more ghaTa maiM piya mAhiM / jala taraMga jyoM duvidhA nAhiM / / piya bhI karatA maiM karatUti / piya jJAnI meM jJAna vibhUti / / piya sukha sAgara maiM sukha sIMva / piya sukha maMdira maiM ziva-nIMva / piya brahmA maiM sarasvati nAma / piya mAdhava mo kamalA nAma / / piya zaMkara maiM devi bhavAni / piya jinavara maiM kevalavAni // 2 brahma sAkSAtkAra rahasyavAdAtmaka pravRttiyoM meM anyatama hai| jaina sAdhanA meM paramAtmA ko brahma kaha diyA hai| banArasIdAsa ne tAdAtmya anubhUti ke sandarbha meM apane bhAvoM ko nimna prakAra se vyakta kiyA hai bAlama tuhaM tana citavana gAgari phUTi / aMcarA go phaharAya sarama ge phuTi, bAlama // 1 // piya sudhi pAvata vana meM pesiu peli, jhAr3ata rAja DagariyA bhayau akeli, bAlama // 2 // 3 rahasyabhAvanAtmaka ina pravRttiyoM meM bhAvanAtmaka aura sAdhanAtmaka donoM prakAra ke rahasyavAda upalabdha hote haiN| moha-rAga-dveSa Adi ko dUra karane ke lie sadguru aura satsaMga kI AvazyakatA tathA mukti prApta karane ke lie samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI samanvita sAdhanA kI abhivyakti hindI jaina rahasyavAdI kaviyoM ko lekhanI se bar3I hI sundara, sarala aura sarasa bhASA meM prasphuTita huI hai| isa dRSTi se sakalakIrti kA ArAdhanA pratibodhasAra, jinadAsa kA cetanagIta, jagatarAma kA AgamavilAsa, bhavAnIdAsa kA cetanasumatisajjhAya, bhagavatIdAsa kA yogIrAsA, rUpacanda kA paramAthaMgIta, dyAnatarAya kA dyAnatavilAsa, Anandavana kA Anandavana bahottarI, bhUdharadAsa kA bhUdharavilAsa Adi grantha vizeSa ullekhanIya haiN| jaina rahasyabhAvanA ina paramparAoM meM ulajhatI-sulajhatI AdhunikakAla taka vAda kI sthiti meM pahu~ca gyii| phira bhI svarUpa aura vizleSaNa karane ke uparAnta yaha pratIta hotA hai ki vizuddha sAdhanoM para AdhArita sAdhya kI prApti ke lie jaina sAdhaka parAmAnavatAvAdI bana jAtA hai aura Atmadarzana ke mAdhyama se caramatattva ko prApta karatA hai| isa prApti meM usakI AdAna zakti nimita kAraNoM kA Azraya pAkara balavatI ho jAtI hai| usakA svayaM kA puruSArtha isameM kAraNabhUta hotA hai, Izvara-kRpA nahIM / yahI jaina rahasyavAda hai| 1. yogasAra, 55. 2. banArasI vilAsa, adhyAtmagIta, 16. 3. vahI, pR0 228.