Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI Ananda antha Anandatra grantha 99 l m zrImatI puSpalatA jena, ema. e. (hindI, bhASAvijJAna ) ( nAgapura ) jaina rahasyavAda banAma adhyAtmavAda sRSTi ke sarjaka tattva anAdi aura ananta haiN| unakI sarjanazIlatA prAkRtika zaktiyoM ke saMgaThita rUpa para nirbhara karatI hai / para use hama prAyaH kisI ajJAta zakti vizeSa se sambaddha kara dete haiM, jisakA mUla kAraNa mAnasika dRSTi se svayaM ko asamartha svIkAra karanA hai / isI asAmarthya meM sAmarthya paidA karane vAle 'satyaM zivaM sundaraM ' tattva kI gaveSaNA aura svAnubhUti kI prApti ke pIche hamArI rahasyabhAvanA eka bahuta bar3A sambala hai / yahI rahasya - bhAvanA eka guhya tattva hai / dharma aura rahasyabhAvanA guhya tattvoM kA sambandha parAbauddhika RSi maharSiyoM kI guhya sAdhanA kI parAkASThA aura usakI vizuddha tapasyA se jur3A huA hai| pratyeka dRSTA ke sAkSAtkAra kI dizA, anubhUti aura abhivyakti samAna nahIM ho sakatI / anya pratyakSa darziyoM kI apekSA pRthak hone kI hI sambhAvanA adhika rahA karatI hai / phira bhI lagabhaga samAna mArgoM ko kisI eka pantha yA sampradAya se jor3A jAnA bhI asvAbhAvika nahIM / jisa mArga ko koI cumbakIya vyaktitva prastuta kara detA hai, usase usakA cirantana sambandha jur3a jAtA hai / AgAmI ziSya paramparA usI mArga kA anusaraNa karatI rahatI hai / yathAsamaya isI mArga ko apanI paramparA ke anukUla koI nAma de diyA jAtA hai aura anta meM hama apanI bhASA meM dharma bhI kahane lagate haiM / isI prakAra rahasyabhAvanA ke sAtha dharma kA avinAbhAva sambandha sthApita kara kAlAntara meM use bhinna-bhinna dharmoM kI sImA meM bA~dha diyA jAtA hai / rahasya zabda kA artha tyAgArthaka dhAtu meM asun pratyaya 'rahasya' zabda 'rahas' para AdhArita hai| 'rahas' zabda 'rah' lagAne para banatA hai / tadanantara yat pratyaya jor3ane para rahasya zabda nirmita hotA hai, jisakA vigraha hogA - rahasi bhavaM rahasyam / arthAt rahasya eka aisI mAnasika pratIti athavA anubhUti hai jisameM sAdhaka jJeya vastu ke atirikta jJeyAntara vastuoM kI vAsanA se asaMpRkta ho jAtA hai / 'rahas' zabda kA dvitIya artha vivikta, vijana, channa, niHzalAka, rahaH, upAMzu aura ekAnta hai / u vijana meM hone vAle ko rahasya kahate haiM ( rahasi bhavaM rahasyam) / guhya artha meM bhI rahasya zabda 1 sarvadhAtubhyo'suna ( uNAdisUtra - caturthapAda) / 2 tatra bhavaH digAdibhyo yat ( pANini sUtra 4.3.53,54) / 3 vivikta vijanaH channAniH zalAkAstathA rahaH / rahasyopAMzu cAliMge rahasyaM tadbhave triSu // - amarakoza, 2.8, 22-23, abhidhAna cintAmaNi koza, 741 /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rahasyavAda banAma adhyAtmavAda 331 kA prayoga huA hai| zrImadbhagavadgItA aura upaniSadoM meM rahasya zabda kA vizeSa prayoga dikhAI detA hai| vahAM ekAnta artha meM "yogI yujIta satatamAtmAnaM rahasi sthita: (6.10) tathA marma artha meM "bhakto'si me sakhA ceti rahasyaM hyetadamuttanam" aura guhyArtha meM "guhyAd guhyataraM (18.63) paramaguhya (18.38) Adi kI abhivyakti huI hai| isI rahasya ko AdhyAtmika kSetra meM anubhUti ke rUpa meM prasphuTita kiyA gayA hai aura kAvyAtmaka kSetra meM rasa ke rUpa meM / rahasya ke anta meM donoM kSetroM ke marmajJoM ne svAnubhUti ko cidAnanda caitanya athavA brahmAnanda sahodara nAma samarpita kiyA hai| sAdhaka aura kavi kI rahasyabhAvanA sAdhaka aura kavi kI rahasya-bhAvanA meM kiJcit antara hai| sAdhaka rahasya kA svayaM sAkSAtkAra karatA hai, para kavi usakI bhAvAtmaka bhAvanA karatA hai| yaha Avazyaka nahIM ki yogI kavi nahIM ho sakatA athavA kavi yogI nahIM ho sakatA / kAvya kA sambandha bhAva se vizeSa hotA hai aura sAdhaka kI rahasyAnubhUti bhI vahIM se jur3I huI hai / ataH yaha prAyaH dekhA jAtA hai ki ukta donoM vyaktitva samarasa hokara AdhyAtmika sAdhanA karate rahe haiN| yahI kAraNa hai ki yogI kavi huA hai aura kavi yogI huA hai| donoM ne rahasyabhAvanA kI bhAvAtmaka anubhUti ko apanA svara diyA hai| prastuta nibandha meM hamane ukta donoM vyaktitvoM kI sajagatA ko parakhane kA prayatna kiyA hai / isalie rahasyavAda ke sthAna para hamane rahasyabhAvanA zabda ko adhika upayukta mAnA hai| bhAvanA anubhUtiparaka hotI hai aura vAda kA sambandha abhivyakti aura darzana se adhika hotA hai| anubhUti asImita hotI hai aura vAda kisI dharma, sampradAya athavA sAhitya se sambaddha hokara sasImita ho jAtA hai / isa antara ke hote hue bhI rahasya-bhAvanA kA sambandha antatogatvA cUki kisI sAdhanAvizeSa se sambaddha rahatA hai isalie vaha bhI kAlAntara meM anubhUti ke mAdhyama se eka vAda bana jAtA hai| rahasyavAda : abhivyakti aura prayoga rahasyavAda ko aMgrejI meM Mysticism kahA jAtA hai| yaha zabda grIka ke Mystikas zabda se udbhUta huA hai, jisakA artha hai-kisI guhya jJAna kI prApti karane ke lie dIkSita ziSya / usa dIkSita ziSya dvArA vyakta udgAra athavA siddhAnta ko Mystesism kahA gayA hai| isa zabda kA prayoga aMgrejI sAhitya meM san 1600 ke AsapAsa huA hai / jahA~ taka hindI sAhitya kA prazna hai, rahasyavAda zabda kA prayoga usameM pAzcAtya sAhitya ke isI aMgrejI zabda Mysticism ke rUpAntara ke rUpa meM prayukta huA hai| isakA sarvaprathama prayoga AcArya mahAvIraprasAda dvivedI ne san 1927 meM sarasvatI patrikA ke maI aMka meM kiyA thaa| lagabhaga isI samaya avadha upAdhyAya tathA AcArya rAmacandra zukla ne bhI isa zabda kA upayoga kiyA thaa| jaisA Upara hama dekha cuke haiM prAcInakAla meM 'rahasya' jaise zabda sAhityika kSetra meM A cuke the para usake pIche adhikAMzataH adhyAtmarasa meM sikta sAdhanApatha jur3A huA thaa| usakI abhivyakti 4 guhya rahasya..." -abhidhAna cintAmaNi koza, 742 / 5 The concise Oxford Dictionary, p.782. (word-Mystic.) Oxford 1961. anandela kA aMgrejI zabdakoza bhI dekhie| 6 Bonquet, p.c. Comperative Religion (Petiean series, 1953) p. 286. ansanimaAANANJAAAAAJAKAJALAN O RAMAmwwwAAWHAMAARAAAAAAAAAAAAAJn AcAryapravara Ani AcAryapravara abhiH zrIAnanda anyazrIAnandamanthara
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAya pravala abhinaMdana zrI Ananda OM 571 DaoN. Le AcArya pravara abhinaMdana antha zrI Ananda antha dharma aura darzana 332 bhale hI kisI bhAva aura bhASA meM hotI rahI ho para unakI sahajAnubhUti sArvabhaumika rahI hai| jahA~ taka usakI abhivyakti kA prazna hai, use nizcita hI sAkSAtkAra kartA gUMge ke gur3a kI bhAMti pUrNata: vyakta nahIM kara pAtA / apanI abhivyakti meM sAmarthyaM lAne ke lie yaha taraha-taraha ke sAdhana avazya khojatA hai| una sAdhanoM meM hama vizeSa rUpa se saMketamayI aura pratIkAtmaka bhASA ko le sakate haiM / ye donoM sAdhana sAhitya meM bhI mila jAte haiM / yadyapi rahasyavAda jaisA zabda prAcIna bhAratIya yogasAdhanAoM meM upalabdha nahIM hotA, para rahasya zabda kA prayoga athavA usakI bhUmikA kA viniyoga vahA~ sadaiva se hotA rahA hai / isalie bhAratIya sAhitya ke lie yaha koI navIna tathya nahIM rahA / ataH prAcIna bhAratIya kAvya meM pAzcAtya rahasyavAda kI paribhASA ko zabdazaH khojanA upayukta nahIM hai usakA tadrUpa meM pAyA jAnA yahA~ sambhava bhI nahIM jisa rahasyavAda zabda kA prayoga 12vIM zatAbdI meM prArambha meM huA, usakI bhAvadhArA ko usake pUrva usI rUpa meM kaise prApta kiyA jA sakatA hai? aura phira yadi sAMskRtika aura bhaugolika bhinnatA ho, taba to aura bhI kaThina ho jAtA hai / sAdhAraNa samAnatAyeM milanA dUsarI bAta hai aura unhIM ko AdhAra banA lenA dUsarI bAta hai| ataH pAzcAtya rahasyavAda ko bhAratIya adhyAtmavAda meM DhUMr3hanA ucita nahIM kahA jA sakatA / rahasyabhAvanA kA vaibhinya rahasyabhAvanA kA sambandha carama tattva ko prApta karane se rahA hai aura carama tattva kA sambandha kisI eka dharma athavA yogasAdhanA vizeSa se rahanA sambhava nahIM isalie rahasyabhAvanA kI pRSThabhUmi meM sAdhaka kI jijJAsA aura usakA Acarita sampradAya vizeSa mahattva rakhatA hai / sampradAyoM aura unake AcAroM kA vaiginya svabhAvataH vicAroM aura sAdhanAoM meM vibhinnatA paidA kara detA hai / isalie sAdhAraNa taura para Aja jo yaha mAnyatA hai ki rahasyavAda kA sambandha bhAratIya sAdhanAoM meM mAtra vaidika-sAdhanA meM hI hai. galata hai| pratyeka sampradAya kA sAdhaka apane kisI-nakisI AptapuruSa meM advaita tattva kI sthApanA karane kI dRSTi se unake hI dvArA nirdiSTa patha kA anugamana karatA hai aura alaukika svasaMvedya anubhavoM aura rahasya bhAvoM ko pratIka Adi mAdhyama se abhivyakta karane kA prayatna karatA hai| yahI kAraNa hai ki Adhunika rahasyavAda kI paribhASA meM bhI matavaibhinnya dekhA jAtA hai / jJAna isake bAvajUda adhikAMza sAdhanAoM meM itanI samAnatA dikhAI detI hai ki jaise ve hInAdhika rUpa se kisI eka kI sampradAya se sambaddha hoN| yaha asvAbhAvika bhI nahIM, kyoMki pratyeka sAdhaka kA mUla lakSya usa adRSTa zaktivizeSa ko AtmasAta karanA hai| usakI prApti meM darzana, aura cAritra kI samanvita triveNI dhArA kA pavitra pravAha apekSita hai| rahasyabhAvanA kI bhUmikA meM ina tInoM kA saMgama hai| parama satya yA paramAtmA se AtmasAkSAtkAra ke svarUpa kA varNana sabhI sAdhaka eka jaisA nahIM kara sake, kyoMki vaha anAdi, ananta aura sarvavyApaka hai aura usakI prApti ke mArga bhI ananta haiM / ataH aneka kathanoM se use vyaMjita kiyA jAnA svAbhAvika hai / unameM jainadarzana ke anusAra kisI kA bhI kathana galata nahIM kahA jA sktaa| rahasyabhAvanA meM vaibhiranya chanda se isI bhAva ko pAye jAne kA yahI kAraNa hai| saMbhavataH padamAvata meM jAyasI ne nimna darzAyA hai "vidhanA ke mAraga haiM tete / saraga nakhata tana rovAM jete / / " isa vaibhinya ke hote hue bhI sabhI kA lakSya eka hI rahA hai--parama- satya kI prApti aura paramAtmA se AtmasAkSAtkAra /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rahasyavAda banAma adhyAtmavAda 333 rahasyavAda kI paribhASA jahA~ vAda hotA hai vahA~ vivAda kI zRMkhalA taiyAra ho jAtI hai| AtmasAkSAtkAra se kI gaI yogasAdhanA ke sAtha bhI vAda jur3A aura rahasyavAda kI paribhASA meM anekarUpatA aaii| isalie sAhityakAroM ne rahasyabhAvanA ko kahIM darzanaparaka mAnA aura kahIM sAdhanAparaka / kahIM bhAvAtmaka (premapradhAna) to kahIM prakRtimUlaka, kahIM yaugika to kahIM abhivyaktimUlaka / paribhASAoM kA yaha vaividhya usakI anubhUti kI vibhinnatA para hI AdhArita rahA hai| itanA hI nahIM, kucha vidvAnoM ne to rahasyabhAvanA kA sambandha cetanA, saMvedana, manovRtti aura camatkAritA se bhI jor3ane kA prayatna kiyA hai| isalie Aja taka rahasyavAda kI paribhASA sarvasammata nahIM ho skii| bhAratIya aura bhAratIyetara vidvAnoM dvArA prastuta rahasyavAda kI vividha paribhASAoM kA ullekha karanA, yahA~ vistAra ke bhaya se saMbhava nahIM hai / mAtra hama unakA nAmollekha kara sakate haiN| pAzcAtya vidvAnoM meM Albert Forges, Nettleship, walter Stace, Pfleiderer,10 * Pringle Panthison,11 E. Caird,12 W. E. Hocking,13 William James,14 Von Hastman,15 Ku. Underhill,16 Frank Gayner 17 prabhRti vidvAnoM ke nAma ullekhanIya haiN| inameM aMDarahila, hAkiMga aura phreMka gainAra ko chor3akara zeSa sabhI vidvAnoM kI paribhASAyeM manodazA se vizeSa sambaddha haiN| unhoMne svAnubhUti ko kisI sAdhanA-vizeSa se nahIM jodd'aa| aMDarahila, hAkiMga aura phreMka gainAra kI paribhASAyeM rahasyavAda kI sahI sthiti para vicAra karatI huI dikhAI detI haiM / rahasyavAda ko hama kevala manodazA se hI nahIM jor3a sakate, vaha to vastutaH kisI eka sAdhanApatha para Acarita hokara AtmasAkSAtkAra karane kA eka mArga hai| bhAratIya vidvAnoM meM rAdhAkRSNanana, 8 mahendranAtha sarakAra,16 rAdhAkamala mukarjI,20 vAsudeva jagannAtha kIrtikara,21 rAnADe,22 rAmacandra zukla, jayazaMkara prasAda,24 rAmakumAra varmA,25 mahAdevI mA 7 Mystical Phenomena (London, 1926.) p. 3. Mysticism in Religion by Dr. W. R. Inge (Newyark) p. 25. E The teachings of the mystics (Newyark, 1960) p. 238. 10 Mysticism in Religion by Dean. Inge. p. 25. 11 Mysticism in Religion by Inge. p. 25. 12 vahI p. 25. 13 'rahasyavAda', parazurAma caturvedI se uddhata, pR0 20 14 The Varieties of Religious Experience a study in Human Nature (Long mans 1929) p. p. 379. 429 15 bhaktikAvya meM rahasyavAda, pR0 12. 16 vahI pR0 13 (Practical Mysticism by Under Hill. p. 3) 17 'Mysticism Dictionaries' by Frank Gayner. 18 Eastern Religion and western thoughts., p. 61. 16 Mysticism in Bhagavad Gita (Calcutta 1944) p. 1 (Preface) 20 Mysticism theory and Art, P.XII. 21 Studies in Vedanta. Bombay. 1924. p. p. 150-160. 22 Mysticism in Maharashtra, p. p. 1. 2. 23 kAvya meM rahasyavAda (A0 rAmacandra zukla) 24 kAvya, kalA tathA anya nibandha-prasAda 25 kabIra kA rahasyavAda, pR0 6 (DA. rAmakumAra varmA) caya zAcAprAcArya AnakA grantha zrIAnandantha wwwvieomara mewwwammam mama
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya pravara abhinandana AAnanda AyAma pravara zrI Ananda Ju ' 334 dharma aura darzana varmA, 26 parazurAma caturvedI, 27 hajArIprasAda dvivedI, 28 premasAgara jaina, 26 nemicandra zAstrI, kastUracandra kAsalIvAla, 31 triguNAyata, 32 rUpanArAyaNa pANDeya, 33 vAsudevasiMha 34 Adi vidvAnoM ke nAma ullekhanIya haiN| inameM katipaya paribhASAoM ko chor3akara zeSa paribhASAoM meM vidvAnoM ne rahasyavAda ko kisI eka dRSTikoNa ko lekara vicAra kiyA hai| kisI ne use samAjaparaka mAnA hai| to kisI ne vicAraparaka, kisI ne anubhUtijanya mAnA hai to kisI ne jJAnajanya / kisI ne AcArapradhAna mAnA hai to kisI ne adhyAtmapradhAna, kisI ne usakI paribhASA ko vizuddha manovijJAna para AdhArita kiyA hai to kisI ne darzana para, kisI ne use jIvanadarzana mAnA hai to kisI ne use vyavahArapradhAna batAyA hai| ataH paribhASA ko ekAGgitA ke saMkIrNa dAyare se haTAkara use sarvAGgINa na kI dRSTi se hama apanI paribhASA prastuta karane kA prayatna karate haiM / "rahasyabhAvanA eka aisA AdhyAtmika sAdhana hai jisake mAdhyama se sAdhaka svAnubhUtipUrvaka Atmatattva se paramatattva meM lIna ho jAtA hai / " yahI rahasyabhAvanA abhivyakti ke kSetra meM Akara 'rahasyavAda' kahI jA sakatI hai| dUsare zabdoM meM hama kaha sakate haiM ki adhyAtma kI caramotkarSa avasthA kI abhivyakti kA nAma rahasyavAda hai / paribhASA kA vizleSaNa isa paribhASA meM hama rahasyavAda kI pramukha vizeSatAoM ko isa prakAra prastuta kara sakate haiM 1. rahasyabhAvanA eka AdhyAtmika sAdhana hai / adhyAtma se tAtparya tattvacintana hai, jisameM vyakti samyakcAritra kA paripAlana karatA huA samyagdarzana aura samyagjJAna kI ArAdhanA karatA hai / ^ abhinaMdana zra 2. svAnubhUti - rahasyavAda kI anyatama vizeSatA hai svAnubhUti / binA svayaM kI pratyakSa anubhUti ke sAdhaka sAdhya ko prApta nahIM kara sktaa| isI ko hama zAstrIya bhASA meM samyagdarzana kaha sakate haiM / anubhUti ke uparAnta hI zraddhA dRr3hatara hotI calI jAtI hai / . 3. Atmatattva - AdhyAtmika sAdhanA kA kendra hai / saMsaraNa kA mUlakAraNa hai Atmatattva para samyak vicAra kA abhAva / AtmA kA mUla svabhAva kyA hai ? aura vaha mohAdi vikAroM se kisa prakAra janmAntaroM meM bhaTakatA hai ? ityAdi jaise praznoM kA samAdhAna khojane kA prayatna kiyA jAtA hai / 4. paramapada meM vilIna ho jAnA rahasyavAda kI pramukha abhivyakti hai / isameM sAdhaka AtmA kI itanI pavitra avasthA taka pahu~ca jAtA hai ki vaha svayaM paramAtmA bana jAtA hai / AtmA aura paramAtmA kA ekAkAratva eka aisI avasthA hai, jahA~ sAdhaka samasta duHkhoM se vimukta hokara 26 mahAdevI kA vivecanAtmaka gadya 27 rahasyavAda, pR. 25. 28 hindI sAhitya kI pravRttiyA~, pR. 438 / 29 hindI jaina bhakti kAvya aura kavi, pR. 4 ( bhAga 2 ) / 30 hindI sAhitya : eka parizIlana 31 hindI pada-saMgraha, prastAvanA, pR. 20 32 kabIra kI vicAradhArA 33 bhaktikAvya meM rahasyavAda, pR. 346 34 apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda, pR. 13
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rahasyavAda banAma adhyAtmavAda 335 CBAD ADHA anirvacanIya zAzvata cidAnanda caitanyarasa kA pAna karane lagatA hai| isIko zAstrIya paribhASA meM hama nirvANa athavA mokSa kahate haiN| rahasyavAda kI ukta paribhASA meM adhyAtma aura darzana vizeSa mahattva rakhatA hai| adhyAtmatattva svayaM meM eka guhya tattva hai, jisake nirAvRta hone para apavarga kI prApti ho jAtI hai / isa gRhya tattva kA sambandha samUcI sRSTiprakriyA se hai, jo anAdi aura ananta hai aura jisakA kartA-hartAdhartA Izvara jaisA koI vyakti nahIM hai, usakA kartRtva aura jIvana-saMcAlana bhI rahasya banA huA hai| rahasyavAda aura adhyAtmavAda adhyAtma antastattva kI nizchala gati-vidhi kA rUpAntara hai| usakA sAdhya paramAtmA kA sAkSAtkAra aura usase ekarUpatA kI pratIti hai| yaha pratIti kisI-na-kisI sAdhanAphtha athavA dharma para AdhArita hue binA sambhava nhiiN| sAdhAraNataH vidvAnoM kA yaha mata hai ki dharma yA sampradAya ko rahasyavAda ke antargata nahIM rakhA jA sakatA, kyoMki dharma aura sampradAya IzvarIyazAstra (Beology) ke sAtha jur3A rahatA hai| isameM viziSTa AcAra, bAhya pUjana-paddhati, sAmpradAyika vyavasthA Adi jaisI bAtoM kI ora vizeSa dhyAna diyA jAtA hai, jo rahasyavAda ke lie utane Avazyaka nhiiN| 35 caturvedIjI kA yaha kathana tathyasaMgata pratIti nahIM hotaa| IzvarIya zAstra kA sambandha pratyeka dharma athavA sampradAya se usa rUpa meM nahIM, jisa rUpa meM vaidika tathA IsAI dharma meM hai / jaina tathA bauddha darzana meM Izvara ko sRSTi kA kartA-hartA-dhartA nahIM mAnA gyaa| sAtha hI bAhya pUjanapaddhati, karmakANDa Adi kA sambandha bhI jaina, bauddha dharmoM ke mUla rUpoM meM nahIM miltaa| ye tattva to zraddhA aura bhakti ke vikAsa ke sUcaka haiN| ukta dharmoM kA mUla tattva to saMsaraNa ke kAraNoM ko dUra kara nirvANa kI prApti karanA hai| isI ko hama tattad dharmoM kA rahasyavAda bhI kaha sakate haiN| rahasyavAda kA sambandha, jaisA hama pahale kaha cuke haiM, kisI-na-kisI dharma-vizeSa se avazya rhegaa| aisA lagatA hai, abhI taka bhAratIya rahasyavAda kI vyavasthA aura usakI paribhASA mAtra vaidika darzana aura saMskRti ko mAnadaNDa mAnakara kI jAtI rahI hai| IsAI dharma bhI isa sImA se bAhara nahIM hai| ina dharmoM meM Izvara ko kartA Adi svIkAra kiyA gayA hai aura isIlie rahasyavAda ko usa ora adhika mur3a jAnA par3A / parantu jahAM taka zramaNa saMskRti aura darzana kA prazna hai, vahA~ to isa rUpa meM Izvara kA koI astitva nhiiN| AtmA hI paramAtmapada prApta kara tIrthaMkara athavA buddha bana sakatA hai| jainadharma nAstika nahIM jaina dharma aura darzana ko kucha vidvAnoM ne nAstika darzanoM kI zreNI meM baiThA diyA hai, yaha Azcarya kA viSaya hai| isI kalpanA para yaha mantavya vyakta kiyA jAtA hai ki jainadharma aura sAhitya meM rahasyavAda ho hI nahIM sakatA, kyoMki yaha veda aura Izvara ko svIkAra nahIM krtaa| yahI mUla meM bhUla hai| prAcInakAla meM jaba vaidika saMskRti kA prAbalya thA taba nAstika kI paribhASA "veda nindako nAstikaH" ke rUpa meM nizcita kI gii| paribhASA ke isa nirdhAraNa meM tatkAlIna paristhitiyoM kA vizeSa hAtha thaa| vedanindaka athavA Izvara ko sRSTi kA kartA-dhartA ke rUpa meM svIkAra na karane vAle sampradAyoM meM pramukha sampradAya the-cArvAka, jaina aura bauddha / isalie unako nAstika kaha diyA gyaa| itanA hI nahIM, nirIzvaravAdI mImAMsA aura sAMkhya jaise vaidika darzanoM ko bhI nAstika ho jAnA pdd'aa| yAlA vaTA 4AAD Minariandainaireranaina auruaamatamanndansranama 35 rahasyavAda, (A. parazurAma caturvedI) pR0 6 / AcAryapravabhinApAryapravara abhiH zrAAnanda an zrIAnandana wwwnewsvacawpearanaaranimuvecarnive
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ va manAcAryapravara AbhAra pAvabhAAnanda anya zrIAnandA anya 336 dharma aura darzana siddhAntataH nAstika kI vaha paribhASA nitAnta asaMgata hai| nAstika aura Astika kI paribhASA vastutaH pAralaukika astitva kI svIkRti aura asvIkRti para nirbhara karatI hai| AtmA aura paraloka ke astitva ko svIkAra karane vAlA Astika aura use asvIkAra karane vAlA nAstika kahA jAnA cAhie thaa| pANini sUtra "astinAsti diSTaM mtiH|" (4.4-60) se bhI yaha bAta puSTa ho jAtI hai| jainasaMskRti ke anusAra AtmA apanI vizuddhatama avasthA meM svayaM hI paramAtmA kA rUpa grahaNa kara letA hai| daihika aura mAnasika vikAroM se vaha dUra hokara paramapada ko prApta kara letA hai| isa prakAra yahAM svarga, naraka, mokSa Adi kI vyavasthA svayaM ke karmoM para AdhArita hai / ataH jainadarzana kI gaNanA nAstika darzanoM meM karanA nitAnta asaMgata hai| adhyAtmavAda aura darzana jahAM taka adhyAtmavAda aura darzana ke sambandha kA prazna hai, vaha parasparAzrita hai| adhyAtmavAda yogasAdhanA hai jo sAkSAtkAra karane kA eka sAdhana hai aura darzana usa yoga-sAdhanA kA bauddhika vivecana hai| adhyAtmavAda tattvajJAna pradhAna hai aura darzana usakI paddhati aura vivecana karatA hai| adhyAtmavAda anubhUti para AdhArita hai jabaki darzana jJAna para AdhArita hai| isa prakAra darzana adhyAtmavAda se bhinna nahIM ho sktaa| adhyAtmavAda kI vyAkhyA aura vizleSaNa darzana kI pRSThabhUmi meM hI saMbhava ho pAtA hai| donoM ke aMtara ko samajhane ke lie hama darzana ke do bheda kara sakate haiMAdhyAtmika rahasyavAda aura dArzanika rahasyavAda / AdhyAtmika rahasyavAda AcAra-pradhAna hotA hai aura dArzanika rahasyavAda jJAnapradhAna / ataH AcAra aura jJAna kI samanvayAvasthA hI saccA adhyAtmavAda athavA rahasyavAda hai| rahasyabhAvanA kisI-na-kisI siddhAnta athavA vicArapakSa para AdhArita rahatI hai aura usa 'vicArapakSa kA aTUTa sambandha jIvana-darzana se jur3A rahatA hai, jo eka niyamita AcAra aura darzana para pratiSThita rahatA hai| sAdhaka usI ke mAdhyama se rahasya kA sAkSAtkAra karatA hai| vahI rahasya jaba abhivyakti ke kSetra meM AtA hai to kAvya bana jAtA hai aura jaba vicAra ke kSetra meM AtA hai to darzana bana jAtA hai| kAvya meM anubhUti kI abhivyakti kA prayatna kiyA jAtA hai aura usa abhivyakti meM svabhAvataH zraddhA-bhakti kA Adhikya ho jAtA hai| dhIra-dhIre aMdha-vizvAsa, rUr3hiyAM, camatkAra, pratIka, maMtra-taMtra Adi jaise tattva bar3hane aura jur3ane lagate haiN| adhyAtmavAda banAma rahasyavAda ke pramukha tattva rahasyavAda kA kSetra asIma hai, usa ananta zakti ke srota ko khojanA sasIma zakti ke sAmarthya ke bAhara hai| ataH sasImatA se asImatA aura parama vizuddhatA taka pahuMca jAnA tathA cidAnaMda caitanyarasa kA pAna karanA sAdhaka kA mUla uddezya rahatA hai| isalie rahasyavAda kA prasthAnabindu saMsAra hai, jahAM prAtyAkSika aura aprAtyAkSika sukha-duHkha kA anubhava hotA hai aura parama vizuddhAvasthA rUpa carama lakSya ko prApta karatA hai| vahAM pahuMcakara sAdhaka kRta-kRtya ho jAtA hai aura usakA bhavacaka sadaiva ke lie samApta ho jAtA hai| isa avasthA kI prApti kA mArga atyanta rahasya athavA guhya hai| isalie sAdhaka meM viSaya ke prati jijJAsA aura autsukya jitanA adhika jAgarita hogA, utanA hI usakA sAdhya samIpa hotA calA jaaygaa| rahasya ko samajhane aura anubhUti meM lAne ke lie nimnalikhita pramukha tattvoM kA AdhAra liyA jA sakatA hai 1. jijJAsA aura autsukya, 2. saMsArI AtmA kA svarUpa,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. 4. 5. saMsAra kA svarUpa, saMsAra se mukta hone kA upAya ( bhedavijJAna) aura muktAvasthA kI parikalpanA nirvANa / jaina rahasyavAda banAma adhyAtmavAda 337 rahasyabhAvanA kA sAdhya rahasyabhAvanA kA pramukha sAdhya paramAtmapada kI prApti karanA hai, jisake mUla sAdhana haiM svAnubhUti aura bhedavijJAna kisI viSayavastu kA jaba kisI prakAra se sAkSAtkAra ho jAtA hai taba sAdhaka ke antaraMga meM tadviSayaka viziSTa anubhUti jAgarita ho jAtI hai| sAdhanA kI suptAvasthA meM carAcara jagata sAdhaka ko yathAvat dikhAI dene lagatA hai| usake mana meM rahasya kI yaha guthi jaba samajha meM A jAtI hai ki saMsAra kA pratyeka padArtha azAzvata hai, kSaNabhaMgura hai, aura yaha sat, cit rUpa AtmA usa padArtha se pRthak hai, ye padArtha hamAre nahIM ho sakate aura na hama kabhI ina padArthoM ke ho sakate haiM taba usake mana meM eka apUrva AnandAnubhUti hotI hai| ise hama jaina zAstrIya paribhASA meM bhedavijJAna kaha sakate haiN| sAdhaka ko bhedavijJAna kI yathArtha anubhUti ho jAnA hI rahasyavAdI sAdhanA kA sAdhya kahA jA sakatA hai| vizva satya kA samucita prakAzana isI avasthA meM ho pAtA hai| bhedavijJAna kI pratIti kAlAntara meM haqatara hotI calI jAtI hai aura AtmA bhI usI rUpa meM parama vizuddha avasthA ko prApta ho jAtA hai| isa avasthA meM pahu~cakara sAdhaka anirvacanIya anubhUti kA AsvAdana karatA hai| AtmA kI yaha avasthA zAzvata aura cirantana sukhada hotI hai / rahasyavAdI kA yahI sAdhya hai / zAstrIya paribhASA meM ise hama nirvANa kaha sakate haiN| sAdhya sadaiva rahasya kI sthiti meM rahatA hai / siddha ho jAne para phira vaha rahasyavAdI ke lie ajJAta athavA rahasya nahIM raha jAtA / sAdhaka ke lie vaha bhale hI rahasya banA rahe / isalie tIrthaMkara RSabhadeva, mahAvIra, rAma, kRSNa Adi kI parama sthiti sAdhya hai| ise hama jJeya athavA prameya bhI kaha sakate haiM / isa sAdhya, geya athavA prameya kI prApti meM jijJAsA mUla kAraNa hai| jijJAsA hI prameSa athavA rahasya tattva ke antastala taka pahu~cAne kA prayatna karatI hai / tadartha sAdhya ke sandarbha meM sAdhaka ke mana meM prazna, pratiprazna uThate rahate haiM, "athAto brahmajijJAsA" isI kA sUcaka hai / "neti neti" ke mAdhyama se sAdhaka kI rahasyabhAvanA pavitratama hotI jAtI hai aura vaha rahasya ke samIpa calA jAtA hai| phira eka samaya vaha anirvacanIya sthiti ko prApta kara letA hai-yato vAcA nivartante aprApya manasA saha / isa anubhUtiparaka jijJAsA kI abhivyakti ke rUpa meM sRjita hone vAle kAvya ke mAdhyama se sahRdaya vyakti sAdhAraNIkaraNa prApta karatA hai aura zanaiH-zanaiH sAdhya dazA taka bar3hatA calA jAtA hai / ataeva isa prakAra ke kAvya meM vyakta rahasyabhAvanA kI gahanatA aura saghanatA yathArtha meM kAvya kI vidheyAvasthA kA kendrabindu samajhanA caahie| rahasyabhAvanA kA sAdhana parama guhya tattva rUpa rahasyabhAvanA ke vAstavika tathya taka pahu~cane ke lie sAdhaka ko kucha aise zAzvata sAdhanoM kA upayoga karanA par3atA hai jinake mAdhyama se vaha cirantana satya ko samajha ske| aise sAdhanoM meM AtmA aura paramAtmA ke vizuddha svarUpa para cintana-manana karanA vizeSa mahattvapUrNa hai| jainadharma meM to Atmatattva isI kendra bindu ke rUpa meM pratiSThita kiyA gayA hai| isI ko kucha vistAra se samajhane ke lie vahA~ samUce tattvoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai-- jIva aura ajIva jIva kA artha hai AtmA aura ajIva kA vizeSaNa sambandha una paudgalika 1 AcArya prava zrI Ananda abha antha " phra Dun S KRIS AcArya pravara abhinaMdana
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAnika prAAvAda 338 dharma aura darzana karmoM se hai jinake kAraNa yaha AtmA saMsAra meM bArambAra janma-grahaNa karatA rahatA hai| ina karmoM __kA sambandha AtmA se kaise hotA hai, isake lie Asrava aura bandha zabda Aye haiM tathA unase AtmA kaise vimukta hotA hai, isake lie saMvara aura nirjarA tattvoM ko rakhA gayA hai| AtmA kA karmoM se sambandha jaba pUrNataH dUra ho jAtA hai taba usakA vizuddha aura mUla rUpa sAmane AtA hai| isI ko mokSa kahA gayA hai| isa prakAra rahasyabhAvanA kA sIdhA sambandha jaina-saMskRti meM ukta sapta tattvoM para nirbhara karatA hai / ina sapta tattvoM kI samucita vivecanA hI jaina granthoM kI mUla bhAvanA hai / AcArazAstra, vicArazAstra inhIM tattvoM kA vizleSaNa karate hue dikhAI dete haiM, adhyAtmavAdI RSi-maharSiyoM aura vidvAnoM-AcAryoM ne rahasyabhAvanA kI sAdhanA meM svAnubhUti ke sAtha vipula sAhitya sRjana kiyA hai| rahasyabhAvanA kA sAdhaka 'ekaM hi sad viprA bahudhA vadanti' ke anusAra sAdhaka eka hI parama satya ko vividha prakAra se anubhava meM lAte haiM aura use abhivyakta karate haiN| unakI rahasyAnubhUtiyoM kA dharAtala pavitra AtmasAdhanA se maNDita rahatA hai| yahI sAdhaka tattvadarzI aura kavi banakara sAhitya-jagata meM utaratA hai| usakA kAvya bhAvasaundarya se nikharakara svAbhAvika bhASA meM nisRta hotA hai| phira bhI pUrNa abhivyakti meM asamartha hokara vaha pratIkAtmaka DhaMga se bhI apanI rahasyabhAvanA ko vyakta karane kA prayatna karatA hai| usakI abhivyakti ke sAdhana bhAva aura bhASA meM zraddhA, prema, bhakti, upAlambha jaise bhAva samAhita hote haiN| sAdhaka kI dRSTi satsaMgati aura gurumahimA kI ora jAkara AtmasAdhanA ke mAdhyama se paramAtmapada kI prApti kI ora mur3a jAtI hai / adhyAtmavAda banAma rahasyavAda : eka vizleSaNa ukta sabhI tattvoM para AdhyAtmika sAdhakoM ne sAhityika rUpa meM paryApta vivecana kiyA hai| ina adhyAtmavAdI sAdhakoM kI eka lambI paramparA hai / jisameM AcArya kundakunda, muni kArtikeya, pUjyapAda, yogIndu muni, muni rAmasiMha, lakSmIcanda, Anandatilaka, mahayaMriNa, chIhala, banArasIdAsa, bhagavatIdAsa, rUpacandra, brahmadIpa, Anandaghana, yazovijaya, bhaiyA bhagavatIdAsa, pAMDe hemarAja, dyAnatarAya, bhUdharadAsa, daulatarAma, budhajana, bhAgacanda Adi kA nAma ullekhanIya hai| unhoMne AtmA ke bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ke rUpoM para anubhUtimizrita samyak vivecana prastuta kiyA hai| ina sAdhakoM ke adhyAtmavAdI sAhitya kA paryavekSaNa karane para pAThaka ko yaha anubhUti hue binA nahIM rahegI ki ve paramAtmA ke sAkSAtkAra ke lie kitane Atura rahe haiN| isa sandarbha se unhoMne apane ArAdhya tIrthaMkaroM aura parameSThiyoM kI stutiyAM kI haiM, bhakti ke pravAha meM Akara apanA dAsyabhAva pradarzita kiyA hai tathA nAmasmaraNa, satgurudarzana Adi kI mahimA kA vyAkhyAna kiyA hai| ina sabhI prasaMgoM meM sAdhakoM kI gahana anubhUti kA patA calatA hai| ise hama samAsataH isa prakAra dekha sakate haiM--- kundakunda kA sAhitya, vizeSataH pAhur3a sAhitya rahasyavAda kI paramparA kA saMsthApaka kahA jA sakatA hai| yogIndu, rAmasiMha, banArasIdAsa, dyAnatarAya Adi kaviyoM ke lie vaha upajIvaka rahA hai| sakala-nikala paramAtmA kA nirUpaNa, sAkAra-nirAkAra kI bhakti tathA saguNa-nirguNa brahma kI upAsanA jaina sAdhakoM ne apane DhaMga se kI hai| phAgu, veli, rAsA, stotra, caupAI, bArahamAsA, caritra, AyaNa Adi aise hI mAdhyama haiM jahAM unakI anubhUti kA svara gaharA huA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rahasyavAda banAma adhyAtmavAda 'niraMjana' pada prApta karane ke lie mana kisa prakAra se paramezvara meM ekAkAra aura samarasa ho jAtA hai, yaha yogIndu muni dvArA prastuta varNana meM dRSTavya hai maNu miliyau paramesarahaM paramesaru vi maNassa / bIhi vi samarasi hUvaha pujja caDAvaDaM kassa // 36 isI prakAra muni rAmasiMha ke lie yaha samasyA khar3I ho jAtI hai ki AtmA aura paramAtmA ke milana para kise namaskAra kiyA jAye ?37 zArIrika duHkhoM kA AbhAsa tabhI taka hotA hai, jaba taka yaha samarasatA nahIM AtI dehamahelo eha baDha tau sattAbai tAma / cittu NiraMjaNu pariNi siMha samarasi hoi Na jAma // 38 chohala to nizcayanaya ke rasa meM itane sarAvora ho gaye ki unheM AtmA ke vizuddha svarUpa kA AbhAsa -sA ho gayA / phalataH ve kahane lage ki maiM darzana - jJAna cAritra hUM, dehapramANa hUM, akhaNDa hUM, paramAnanda meM vilAsa karane vAlA hUM, haMsa hUM, ziva hUM, buddha hUM, vAsudeva hUM, kAmadeva hUM hauM baMsaNa NANa carita suddha / haraM deha paramANu vi guNa samiddha // hauM paramANadaM akhaNDa desu / hauM NANa sarovara hauM rayaNattaya caviha jiNaMdu / paramahaMsu // ha bAraha cakkesara raMdu // hauM Nava paDihara Nava vAsudeva / ha Nava haladhara puNu kAmadeva // banArasIdAsa kahIM 'mhAre pragaTe devaniraMjana' kahate haiM to kabhI 'dekho bhAI mahAvikala saMsArI' ko socate hue 'mana kI duvidhA kaba jAyegI' isakI cintA unheM ghara kara jAtI hai duvidhA kaba jaihai yA mana kI / kaba nijanAtha niraMjana sumiroM, taja sevA jana-jana kI / duvidhA0 // 1 // kaba ruci sauM poveM haga cAtaka, bUMda akhayapada dhana kI / kaba subha dhyAna dharoM samatA gahi, karU na mamatA tana kI // 2 // kaba ghaTa antara rahe nirantara, diDhatA suguru vacana kI / paramAratha, miTe dhAranA dhana kI // 3 // ekAkI, lie lAlasA vana kI / mero, hoM bali-bali vA chana kI // 4 // kaba sukha lahauM bheda kaba ghara chAMr3i hohuM aisI dazA hoya kaba 36 paramAtmaprakAza, 12 37 dohApAhur3a, 46 38 vahI, 64 336 banArasIdAsa bhAva-vibhora hokara dvaita se advaita kI ora pahu~ca jAte haiN| unheM AtmA rUpI patnI kA paramAtmA rUpI pati se viyoga duHsahya ho uThatA hai / patnI "jala binu machalI " jaisI tar3apatI hai, phira 'samatA' sakhI se apane bhAvI milana kI bAta kahakara Anandita ho jAtI hai / anta meM use AcArya pravara za Ji abhindana havAmAnAvarupa abhinaMdana T62
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ LARKALANKAJAvasna NSINIcAra AgAmapravabhina zrAAnanda zrAAnanda abhina 4 . 2 wwwrawi 340 dharma aura darzana vATA apanA pati ghara meM hI mila jAtA hai| milane para ve donoM kisa prakAra ekAkAra aura samarasa ho jAte haiM, yaha nimna padyoM se dekhiye piya more ghaTa maiM piya mAhi, jalataraMga jyoM duvidhA nAhiM / piya mo karatA maiM karatUti, piya jJAnI maiM jJAnavibhUti / / piya sukhasAgara maiM sukha-sIMva, piya ziva mandira maiM siva-nIMva / piya brahmA maiM sarasvati nAma, piya mAdhava mo kamalA nAma // piya zaMkara maiM devi bhavAni, piya jinavara maiM kevalavAni / piya bhogI maiM bhuktivizeSa, piya jogI maiM mudrAbheSa // 38 rUpacanda ne paramAtmA kI mahimA ko jAnane kA athaka prayatna kiyA, para jAna nahIM sake / taba kaha uThe prabhu terI mahimA jAni na jaaii|| naya vibhAga vina moha mUDha jana, marata bahirmukha dhAI // 1 // vividha rUpa tava rUpa nirUpata, bahutai jugati bnaaii| kalapi kalapi gaja rUpa aMdha, jyoM jhagarata mata samudAI // 2 // vizvarUpa cidrUpa eka rasa, ghaTa ghaTa rahyau smaaii| bhinna bhAva vyApaka jala thala, jyauM apanI duti dinarAI // 3 // mArayau mana jAraya u manamathu, aru prati pAle khaTukAI / binu prasAda vina sAsati, suranara phaNiyata sevata pAI // 4 // mana vaca karana alakha niraMjana, guNa sAgara ati saaii| rUpacanda anubhava kari dekha huM, gagana maMDala manu lAI // 5 // dyAnatarAya sAdhanA karate-karate jaba thaka gaye to dInadayAla ko ulAhanA dete hue kahate haiM ki tuma to mukti meM jAkara baiTha gaye aura hama abhI saMsAra meM hI bhaTaka rahe haiM / tInoM kAla tumhArA nAma japane para bhI tuma hamako kucha nahIM dete aura kucha nahIM to kama-se-kama hamAre rAga-dveSa ko to TAla do tuma prabhu kahiyata dInadayAla / / Apana jAya mukati meM baiThe, hama ju rulata jaga jAla // 1 // tumarI nAma japeM hama nIke, mana vaca tInoM kAla / tuma to hamako kachu deta nahiM, hamaro kauna havAla // 2 // bure bhale hama bhagata tihAre, jAnata ho hama caal|| aura kachunahiM yaha cAhata haiM, rAga-doSa ko TAla // 3 // hama sauM cUka parI so bakaso, tuma to kRpA vizAla / dyAnata eka bAra prabhu jagate, hamako leha nikAla // 4 // isa prakAra jaina kaviyoM ne 'AtamarAma' kI bAta kahakara 'paramAtama' kI anubhUti ko vividha rUpa se nihArA hai| unhoMne jainetara devoM ko bhI namaskAra karane meM hicaka nahIM dikhAI, bazarte ki ve vItarAgI haiM / vItarAgI paramAtmA kI stuti meM unhoMne kahIM dAsyabhAva ukerA hai to kahIM dAmpatya ( VARI 36 banArasIvilAsa, pR0 161
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rahasyavAda banAma adhyAtmavAda 341 bhAva, kahIM sakhibhAva se bAta kI hai to kahIM upAlambha se| yahIM unakI bhAvAtmaka anubhUti aura adhyAtmavAda athavA rahasyavAda kI svIkRti milatI hai| adhyAtmavAdI jaina sAdhakoM kI tulanA jainetara sAdhakoM se karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki prArambha meM jainetara sAdhakoM aura saMtoM ne jaina sAdhakoM se bahuta kucha liyA hai| kabIra Adi santa to nizcita hI unase bahuta prabhAvita rahe haiN| muni yogIndu aura rAmasiMha kabIra se zatAbdiyoM pUrva hae the| kabIra ne unake bhAvoM ko grahaNa kara apane kAvya meM unheM khUba gaMthA hai| bAhyADambara kA khaNDana-maNDana, dAsyabhAva kI anubhUti Adi kucha aise tattva haiM jo kabIra ne jaina sAdhakoM se grahaNa kiye haiN| jAyasI ke rUpakatattva, mIrA kI rahasyabhAvanA, tulasI kI bhakti-sAdhanA aura sUradAsa kA vAtsalyarasa rahasyavAda ke nizcita hI amUlya rUpa haiN| para unake mUla meM bhI jaina kaviyoM kI bhAvapreraNA dRSTavya hai| nibandha ke vistArabhaya se use hama yahAM prastuta nahIM karanA caaheNge| yaha tulanAtmaka adhyayana apekSita hai| isa prakAra jaina adhyAtmavAda apane vividha rUpoM meM Adhunika rahasyavAda taka A pahuMcA hai| usameM vikAsa ke aneka caraNa dekhe jA sakate haiN| zraddhA-bhakti aura prema kI triveNI ke saMgama se jo bhAvadhArA yahAM kaviyoM meM phUTI hai, vaha anya kaviyoM ko preraka to banI hI hai, sAtha hI sUkSma bhAvoM kI prastuti kA eka mAnadaNDa bhI prasthApita ho gayA hai / prAnanda-vacanAmRta maNakA viveka hI vaha saMjIvanI auSadhi hai jo kRti (karma meM satkRti, saMskRti aura zukRti kA prANa saMcAraNa karatA hai| - jaise parvata-zikhara para car3hane ke lie car3hAI kI, zrama aura dRr3ha abhyAsa Avazyaka hai vaise hI unnati evaM abhyudaya ke lie kaSTa bhoga kI anivAryatA hai| - svArtha se parArtha aura parArtha kI ora bar3hate jAnA jIvana kA AdhyAtmikatA ArohaNa hai| tIvra zArIrika vedanA ke kSaNoM meM bhI mAnasika zAMti kI anubhUti karane kA eka sarala upAya hai-deha ke sAtha AtmA kI bhinnatA kA anubhava karanA / deha ko nazvara jAnakara amara AtmA kA darzana karanevAlA kisI bhI pIr3A-vedanA evaM vyathA se usI prakAra bhubdha nahIM hotA jaise vAtAnukUla (eyarakaMDIsana) bhavana meM baiThane vAlA bAhara kI sardI-garmI se| jisa prakAra puNya salilA gaMgA kA pavitra jala cAhe miTTI ke ghaTa meM bharA ho, yA svarNa-pAtra meM, vaha to sadA hI abhiSekAha mAnA jAtA hai| usI prakAra mahApuruSa kA jIvana caritra cAhe lalita kAvyAtmaka bhASA meM likhA ho, athavA sAmAnya zabdAvalI meM vaha sadA hI paThanIya evaM vaMdanIya hotA hai| AGAn i malaswatarnamaAALANATANJANAaw.AAAAJAmmunanaGOOK pAsapravabhiAcAryapravara abhI mAnanda zrIAnandana puranamamme