Book Title: Jain Dharm me Shramaniyo ki Gauravmayui Parampara
Author(s): Ratanmuni
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211024/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM zramaNiyoM kI gauravamayI parampararA vidarbha kesarI vANibhUSaNa zrI ratanamuni sadA se hI nArI kA svarUpa sukhiyoM meM rahA hai / para usakI kamanIyatA ke kAraNa use dUsare darje kA sthAna milaa| usakA mahattva kama grAMkA gayA / jaina tIrthaMkaroM kA cintana bar3A spaSTa tathA mahattvapUrNa rahA hai / RSabhadeva ne brAhmI va sundarI nAma kI apanI do putriyoM kA yogya mArgadarzana kara unakI sampUrNa pratibhA kA upayoga bar3e hI zreSTha DhaMga se kiyA / bhagavAn mahAvIra kA yaha kathana bar3A hI sArapUrNa hai ki"AtmA, AtmA hI hai, vaha na strI na puruSa haiM, na kucha anya / " RSabhadeva ke pUrva kisI ne socA bhI na thA ki nArI ko itanA apUrva sammAna mila sakegA / mAtA marudevI prathama siddha hogI aura jIvana kI liptatA se pare bAhmI tathA sundarI kramaza: prathama va dvitIya zramaNI banAI jAvegI / sabhI tIrthaMkaroM meM sabase mahattvapUrNa tIna lAkha zramaNiyoM kA astitva prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke samaya huA / yadyapi usake bAda vAle tIrthaMkaroM meM adhika zramaNiyA~ bhI rahIM para eka prAraMbha kI dRSTi se yaha parimANa vismaya paidA karane vAlA hai / zramaNaparamparA kI donoM zAkhAnoM-jaina va bauddha meM strI ko dharmAcaraNa kA adhikAra rahA jaba ki anya dharmoM meM nArI kA dharma ke aneka kSetroM meM praveza niSiddha thA / bauddhoM meM to nArI kA zramaNI rUpa jaina paramparA ke bahuta bAda kA para buddha ne sarvathA patita nAriyoM ko apane dharma meM dIkSita kara nArI ko jo mahattva diyA vaha ullekhanIya hai / bhagavAn mahAvIra ne bhI nicale se nicale tabake ko protsAhana diyA / candanA jaisI vikrIta dAsI ko unhoMne na kevala pravrajyA dI varan use 36000 sAdhviyoM kI pramukha banAyA / nArI kA vilAsamaya rUpa zramaNaparamparA meM abhISTa nahIM thA / yaha eka virAga paramparA rahI hai / isameM yadi ujAgara huA hai to vaha hai nArI kA mAtRrUpa / isa saMdarbha meM nArI puruSa se kaI gunA zreSTha siddha huI hai| hajAroM pitA se eka mAtA gaurava meM zreSTha hotI hai, isa tathya ko pramANita kiyA gayA / mAtRrUpA nArI ke upadeza va dharmajJAna kI gUr3ha bAtoM ko sabane apanAyA / yadyapi puruSapradhAna samAja ne kaI kuThArAghAta bhI kiye va nArI ko samagrataH ubharane nahIM diyA, phira bhI nArI ne zreSThatA kI patAkA phaharAkara dharmasaMgha ko ujjvalatA pradAna kI hai / vibhinna tIrthaMkaroM ke kAla meM zramaNiyoM kA parimANa bahuta adhika rahA / zramaNoM se ve dugunI tigunI taka rhiiN| isase siddha hotA hai ki nArI kI zreSThatA se yaha dharma, yaha darzana abhiSikta rahA / 24 tIrthaMkaroM ke dharmaparivAra meM zramaNiyoM kI saMkhyA isa prakAra hai - dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai ary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 144 RSabhadeva-tIna lAkha, ajitanAtha-tIna lAkha tIsa hajAra, saMbhavanAtha-tIna lAkha chattIsa hajAra, abhinandana svAmI-chaha lAkha tIsa hajAra, sumatinAtha-pA~ca lAkha tIsa hajAra, padmaprabha-cAra lAkha bIsa hajAra, supArzvanAtha-cAra lAkha tIsa hajAra, candraprabha svAmI-tIna lAkha assI hajAra, suvidhinAtha-eka lAkha bIsa hajAra, zItalanAtha-eka lAkha chaha hajAra, zreyAMsanAtha-eka lAkha tIna hajAra, vAsupUjyajI-eka lAkha, vimalanAtha-eka lAkha ATha sau, anaMtanAtha-bAsaTha hajAra, dharmanAtha-bAsaTha hajAra cAra sau, zAMtinAtha-- ikasaTha hajAra chaha sau, kuMthunAtha-sATha hajAra chaha so, aranAtha-sATha hajAra, mallinAthapacapana hajAra / mallinAtha cUMki svayaM strI rUpa the, unakI prAbhyantara pariSad kI sAdhviyoM ko unake samavasaraNa meM agrasthAna prApta thaa| mallikumArI ne nArI zreSThatA kA pramANa isa rUpa meM diyA ki ve hI ekamAtra aisI tIrthaMkara haiM jinheM dIkSAgrahaNa ke dina hI kevalajJAna prApta ho gyaa| unakA prathama pAraNA bhI kevalajJAna meM hI huaa| munisuvrata-pacAsa hajAra, naminAtha cAlIsa hajAra, ariSTanemi-cAlIsa hajAra / inake dharmasaMgha meM inakI vAgdattA rAjImatI kI pravrajyA svayaM prabhu ke dvArA honA eka advitIya prasaMga hai| rAjImatI dvArA rathanemi ko pravajita rUpa meM pratibodha denA bhI eka vilakSaNa prasaMga hai| pArzvanAtha -ar3atIsa hajAra, bhagavAn mahAvIra-chattIsa hajAra / ukta AMkar3oM se spaSTa hai ki bAda meM calakara zramaNiyoM kI saMkhyA meM nyUnatA AI, para isakA kAraNa aura bhI dharmadarzanoM kA udaya ho sakatA hai| usa samaya yaha saMkhyA bhI bar3e mahattva kI saMkhyA thii| Aja kA bhI AMkar3A hameM "jaina jagata" maI 1982 ke aMka meM prakAzita sva. zrI agaracandajI nAhaTA ke eka lekha se milatA hai, jo unhoMne bhAvanagara ke zrI mahendra jaina dvArA sampAdita 'dharmalAbha' nAmaka patrikA se uddhata kiyA hai| 1981 meM jo saMkhyA thI vaha usa patrikA ke anusAra isa prakAra thI zvetAmbara mUrtipUjaka 3590 zramaNI, sthAnakavAsI 1765, terApaMthI 531, digaMbara prAyikAe~ 168 / isa prakAra kula 6054 sAdhviyoM kI gaNanA kI gaI thii| abhI bhI lagabhaga itanA parimANa to hai hii| hAlAMki vigata varSoM meM bar3ha rahe guNDA tattvoM se vihAra karatI sAdhviyoM ko pratAr3anA dI gaI aura samAja ke sAmane unakI surakSA kA prazna bhI khar3A huA hai para phira bhI nArIvarga meM dharma ke prati sammAna va pravrajyA grahaNa kI pravRtti adhika hI pAI jAtI hai| zramaNiyoM kI avamAnanA kI sthiti meM samAja meM tAtkAlika roSa bhI upajatA hai| para isakA sthAyI hala khojane kA prayAsa nahIM kiyA jA rahA hai| kahIM prayAsa meM zithilatA barata kara vAhana kA upayoga karane kA sujhAva hai to kahIM sAtha meM gArDa bhejane kI bAta hai| jo bhI ho, eka yogya hala khojA jAnA jarUrI hai| striyoM kI mukti para prAcIna kAla meM prazna-cihna lagA hai| parantu mukti ko prApta striyoM va zramaNiyoM ke udAharaNa se hamArA dharma-itihAsa paripUrNa hai| ratnatraya kI prApti striyoM ke lie saMbhava hai| kisI bhI prAgama meM striyoM ke ratnatrayaprApti kA niSedha nahIM hai| puruSa ke samAna strI bhI mukti kI hakadAra hai| zramaNiyoM meM parimANa ke uparokta AMkar3oM para dRSTipAta karane se bhale hI unakI saMkhyA meM nyUnatA pAne kA tathya ujAgara huA ho para usase unakI divyatA meM koI kamI nahIM aaii| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM zramaNiyoM kI gauravamayI paramparA / 145 1 dharma tIrtha sthApaka tIrthaMkaroM ne dharma ko dhAraNa karane vAle zramaNa, zramaNI zrAvaka, zrAvikA kisI ko kama yA adhika nahIM / yaha suvyavasthA kevala ko samAna rUpa se mahattva diyA hai| jainadarzana meM hI dekhane meM AtI hai / zramaNIvarga ne sadA hI samAja meM vyApta vikRtiyoM para spaSTa iMgita kiye haiM aura mAnavIya pakSa ko jIvaMta rakhA hai| zramaNI varga ne samAja ko saMjIvanI pradAna kI hai, yadi aisA kahA jAe to atizayokti nahIM hogI / zramaNiyoM ko lekara sAdhvI kI vaMdanIyatA kA prazna bhI uThA hai| dharmadAsa gaNiracita upadezamAlA meM kahA gayA hai "mahAsatI candanabAlA ne jaise sadyaH pravajita muni ko jo sammAna diyA, abhyutthAna aura namana kiyA vaise hI hara zramaNI ko karanA caahie|" aura vahI paramparA calI thA rahI hai| para sadyaH dIkSita muni ko bhI dIkSAparyAya va jJAna meM bar3I sAdhvI dvArA namana Aja ke yuga meM kucha ajIba sA lagatA hai| kahIM-kahIM ise naye rUpa se cintana karane kI bAta uThI hai| jJAnaguNasampanna kA mAna honA hI caahie| kahA nahIM jA sakatA yaha pravRtti kaba aura kaise praveza kara gii| samAja meM puruSa kI pradhAnatA zAyada isakA kAraNa rahI ho| AgamoM taka meM isI kAraNa puruSa kI jyeSThatA darzAyI gayI hai| se jaina Agama sthAnAMgasUtra meM dasa kalpoM meM 'purisajeTThe' kA ullekha hai| yadyapi isa kathana kucha loga prakSipta mAna rahe haiN| mAMga hai ki Agama kI sahI vyAkhyA ho / ko yaha to nahIM kahA jA sakatA hai ki dhamaNiyoM kI zreSThatA kI ghora kisI kA dhyAna nahIM hai para abhI bhI aisI krAMtikArI dRSTi kA udaya nahIM huA hai ki saMzodhana, parivartana yA parivardhana kA koI bahuta bar3A kadama uThAyA jA ske| nirantara prayAsa kie jAeM to isa sandarbha meM kucha AzAjanaka pariNAma zrA sakate haiM / Aja bhI jaina sAdhvI saMgha unnata aura sazakta hai / vaha dUra-dUra taka padayAtrAeM kara dharmapracAra meM udyata hai| kyA uttara kyA dakSiNa, kyA pUrva, kyA pazcima, sAdhvI samudAya ne saba ora apane yAyAvarI kadama bar3hAye haiN| unhoMne dharma kI alakha jagAI hai| zramaNIvarga eka taraha se jUjha rahA hai| athaka prayAsa samAja kI jAgRti ke ho rahe haiN| vizeSakara nArIsamudAya para zramaNiyoM kA vyApaka prabhAva hai / parivAra kI dhurI nArI kI jAgRti yadi sahI DhaMga se ho sake to bar3A kalyANa hogA / zramaNiyoM ne isa bhrama ko tor3A hai ki strI sAdhyikA pUrvazruta kA adhyayana nahIM kara sktii| use manaH paryavajJAna kI upalabdhi nahIM ho sakatI yA use viziSTa yogaja vibhUtiyA~ prApta nahIM hotIM / yaha saba cintanIya evaM khoja kA viSaya hai| nArI ko AcArya nahIM to pravartanI jaisA pada sauMpA jAe to usameM bhI niHsaMdeha vaha saMghasevA meM saphalatA prApta kara skegii| kahA jAtA hai ki sAdhvI caudaha pUrvo kA adhyayana isalie nahIM kara sakatI ki usakI pravidhiyAM yA prakriyAeM usakI zarIrika sthiti ke kAraNa saMbhava nhiiN| para yahA~ yaha socanA cAhie ki ve tathya use jJAta to haiN| jo jJAta haiM usakI vyAkhyA karane meM bhalA kauna sI bAdhA hai ? dhammo brsii ttii dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 146 aba hama jaina dharma meM yatra-tatra vaNita viziSTa zramaNiyoM kI carcA kareM tAki yaha jAnA jA sake ki zramaNIrUpa meM usane kaisI anupama ujjvalatA pAI hai aura kina sthitiyoM meM dhairya aura sahiSNutA kA paricaya dete hue aise pramANa prastuta kiye haiM jo nArI kI zreSThatA, pUjyatA, vaMdanIyatA ke ujjvalatama pramANa haiN| ise hama aitihAsika evaM paurANika pariveza meM prkheNge| zramaNiyoM ke kAraNa hI dharmapracAra meM suvidhA rhii| kaI zramaNiyAM to mahAsatiyoM ke rUpa meM pUjya haiN| pArzvanAtha kI kaI ziSyAeM to viziSTa deviyoM ke rUpa meM bhI sthApita huii| prathama zramaNI brAhmI tIna lAkha zramaNiyoM kI pramukhA thii| sundarI ke zramaNI hone ke pUrva cakravartI bharata dvArA vyavadhAna hone para bhI usane vinamra rUpa se AjJAprApti kI sthiti nirmita kii| yaha eka sarjakavatti kA pramANa hai| usane spaSTa virodha yA roSa vyakta karane kI bajAya prAyambila tapAdi dvArA apane zarIra ko kRza kara liyaa| apanI rUpa-sampadA ko virUpatA kA svarUpa dekara AkhirakAra pravrajyA kI AjJA pA hI lii| brAhmI aura sundarI dvArA garvamaNDita bhrAtA bAhubali ko jisa anUThI zailI meM pratibodha diyA gayA yaha bhI eka anukaraNIya udAharaNa hai| unhoMne bAhubali kI bhartsanA nahIM kI varan 'gaja se utaro' isa vAkya se eka vyaMjanA dvArA svayaM bAhabali ko prAtmacintana ke lie pravRtta kiyaa| kyA aisA anupama udAharaNa anyatra upalabdha hai ? ariSTanemi kI vAgdattA rAjImatI dvArA prabhu dvArA pravRtta patha ko hI apane lie aMgIkAra karane kI bhAvanA ne usakI cAritrika ujjvalatA ko ujAgara kiyA hai| revatAcala parvata para varSA se bhIgI sAdhvI rAjImatI para zramaNa rathanemi kI vikRta dRSTi par3I to use saMyama meM sthira karane kI jo saMvidhi sAdhvI rAjImatI dvArA apanAI gaI, apane Apa meM vaha bejor3a hai| puSpacUlA kA apane bhrAtA puSpacUla se vizeSa anurAga rahA / sthitivaza unheM hI paraspara byAha diyA gyaa| para vyAvahArika buddhi ke vaza isa dampatI ne brahmacarya kAyama rakhA / pravrajyA kI anumati bhI bhAI dvArA usI nagara meM rahane kI zarta para dI gaI jise prAcArya ne unakI sneha bhAvanA kI ujjvalatA ke kAraNa svIkRta kiyaa| usI puSpacalA ne mokSa prApta kiyaa| kyA yaha usa zramaNI kI AtmojjvalatA kA pramANa nahIM ? damayantI, kauzalyA, sItA, kuntI, draupadI, aJjanA jaisI satiyAM jinhoMne pravrajyA bhI grahaNa kI, itara dharmoM meM bhI pUjya huiiN| inameM se kuntI ne to mokSa bhI paayaa| udAyana tApasa-paramparA ko mAnatA thaa| usakI patnI prabhAvatI ne mahAvIra para niSThA rkhii| pati kI kAmanAnusAra vaha svarga se apane pati ko pratibodha dene deva rUpa meM AyI / usane pati ko pratibodha dekara use bha. mahAvIra ke prati zraddhAlu bnaayaa| pati ke prati pativratA kA apUrva pramANa prastuta kiyaa| nirvANa bhI prApta kiyaa| mRgAvatI dIkSita hokara prAryA candanabAlA ke saMrakSaNa meM dharmasAdhanA karane lgii| usakI saMyamasAdhanA aisI anupama thI ki usane candanabAlA se pUrva kaivalya prApta kara liyA / candanabAlA ne mRgAvatI kI vaMdanA kI aura usI rAtri usane bhI kaivalya pA liyaa| divyatA kA yaha udAharaNa kitanA anUThA hai ! mRgAvatI ne pazcAt nirvANa prApta kiyaa| bar3e aTapaTe prasaMga bhI zramaNiyoM meM paaye| padmAvatI ke mana meM jaba vairAgya utpanna hA taba vaha garbhavatI thii| dIkSA ke uparAMta garbhavaddhi se bheda khalane lagA to vizeSa sthiti meM guruNI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM zramaNiyoM kI gauravamayI paramparA | 147 ne pracchanna rUpa se putrajanma ko saphala bnaayaa| vRkSa tale rakhe jAne para niHsantAna vyakti ne use grahaNa kiyaa| vaha putra karakaNDa Age calakara rAjA banA va apane hI pitA rAjA dadhivAhana se prasaMgavaza yuddharata huaaa| bhayaMkara janahatyA ko rokane ke lie padmAvatI ne rahasyodghATana kiyaa| apavAda kA Dara tyaagaa| yuddha ruka gyaa| eka zramaNI dvArA isa prakAra kA rahasyodghATana kitane bar3e sAhasa kI bAta hai| avaMtI nareza caNDapradyotana kI patnI zivA ne prAryA candanA ke prAzraya meM rahakara mokSa prApta kiyaa| prabhu mahAvIra ke abhigraha kI pUrti karane meM candanA kA cAritya bhI anupama divyatA lie hue thaa| __ madanarekhA ne apane pati yugabAhu ko bhrAtA rAjA maNiratha dvArA talavAra ke vAra se mAra diye jAne para bhI pati kA paraloka sudhArane ke liye NavakAra mantra kA jApa karavAyA / phalata: vaha devarUpa huA / hatyArA maNiratha mArA gayA va usake sthAna para madanarekhA kA putra gaddI para baiThA / dUsarA putra mithilAnareza padmaratha ke yahA~ palA, kyoMki madanarekhA hAthI dvArA sUNDa se uchAla diye jAne para vidyAdhara maNiprabha dvArA vimAna meM jhela lI gyii| kAlAMtara meM eka gaja ko lekara donoM bhAiyoM meM yUddha hyaa| madanarekhA ne, jo aba eka zramaNI thI, sunA to donoM putroM ko prabodha dekara yuddha rokaa| jaina zAsana meM atyadhika prasiddha cAra calikAnoM kI upalabdhi sAdhvI yakSA ko bhI sImaMdhara svAmI ke dvArA huii| vaha bhrAtA muni zrIyaka ko mRtyu se saMtapta thii| do cUlikAoM kA saMyojana dazavaikAlika sUtra ke sAtha va do kA prAcArAMga sUtra ke sAtha huA hai / ye cUlikAe~ pAgama kA abhinna aMga banI huI haiN| prArya sthalibhadra bhI unhIM ke bhrAtA the jo muni zrIyaka se sAta varSa pUrva dIkSita hue the| jambU kumAra dvArA apane saha pAThoM patniyoM ko prathama rAtri meM hI virAgamaya patha para agrasara kiyA jAnA bhI eka virala ghaTanA hai| putra avaMti sukumAla kA munirUpa meM jambukI dvArA bhakSaNa kiye jAne para vilApa karatI mAtA bhadrA kA va eka gabhiNI vadhu ko chor3a anya putravadhuoM kA prAcArya suhastI se dIkSA prApta karanA bhI marmasparzI prasaMga hai| AcArya haribhadra ne, preraNA dene vAlI sAdhvI yAkinI mahattarA ko dharmajananI ke rUpa meM hRdaya meM sthAna diyaa| unakI prasiddhi yAkinIsUnu arthAt yAkinIputra ke nAma se hai| mallikumArI ke sAtha tIna sau striyoM ne saMyama grahaNa kiyaa| bha. ariSTanemi se yakSiNI Adi aneka rAjaputriyoM ne dIkSA prApta kii| yakSiNI zramaNIsaMgha kI pravartinI niyukta huii| padmAvatI prAdi aneka rAjakUmAriyoM ne dIkSA grahaNa kii| bhagavAna mahAvIra se devAnandA (pUrvamAtA) ne dIkSA grahaNa kii| kSatriyakuNDa ke rAjakumAra jamAli saha usakI patnI priyadarzanA va chaha hajAra striyoM ne dIkSA grahaNa kii| AryA candanA kI sevA meM kAlI, sukAlI, mahAkAlI, kRSNA, sukRSNA, mahAkRSNA, rAmakRSNA, pitRsenakRSNA, mahAsenakRSNA Adi campAnagarI kI rAjarAniyoM ne dIkSA grahaNa kI va kaThoratara tapazcaryA karake nirvANa prApta kiyaa| dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 148 isa taraha hamane dekhA ki eka Azcaryajanaka samatA ke bhAva se jainadharma samRddha hai| isI kAraNa yahA~ puruSa ke sAtha nArI, zramaNa ke sAtha zramaNI ko bhI pUrA-pUrA avasara milA hai| kisI bhI paMtha kI zramaNI kI banisbata jaina saMgha kI zramaNI kI sthiti bar3I garimAmayI hai| ikkIsavIM sadI kI ora jA rahe vizva meM jaina samAja kA nArIvarga Adhunika bhale na ho . para AdhyAtmika rUpa se samRddha avazya hogaa| anukaraNIya udAharaNa vahI prastuta kara skegaa| 00