Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-dharma meM pUjA-vidhAna aura dhArmika anuSThAna pUjAvidhAna, anuSThAna aura karmakANDaparaka sAdhanAe~ pratyeka isase spaSTa hai ki jaina-paramparA ne prArambha meM dharma ke nAma para tAMtrika upAsanA-paddhati ke anivArya aMga haiN| karmakANDaparaka anuSThAna kiye jAne vAle karmakANDoM kA virodha kiyA aura apane upAsakoM aura pUjA vidhAna usakA zarIra hai, to AdhyAtma-sAdhanA usakA prANa hai| tathA sAdhakoM ko dhyAna, tapa Adi kI adhyAtmika sAdhanA ke lie bhAratIya dharmoM meM prAcInakAla se hI hameM ye donoM prakAra kI pravRttiyA~ spaSTa prerita kiyaa| sAtha hI sAdhanA ke kSetra meM kisI devI-devatA kI rUpa se dRSTigocara hotI haiN| jahA~ prArambhika vaidika dharma karmakANDAtmaka upAsanA evaM usase kisI prakAra kI sahAyatA yA kRpA kI apekSA ko adhika rahA hai, vahIM prAcIna zramaNa-paramparAe~ AdhyAtmika sAdhanAtmaka anucita hI maanaa| jaina-dharma ke prAcInatama graMthoM meM hameM dhArmika adhika rahIM haiN| karmakANDoM evaM vidhi-vidhAnoM ke sambandha meM kevala tapa evaM dhyAna kI jaina-paramparA mUlata: zramaNa paramparA kA hI eka aMga hai aura vidhiyoM ke atirikta anya koI ullekha nahIM milatA hai| pArzvanAtha ne isalie yaha bhI apane prArambhika rUpa meM karmakANDa kI virodhI evaM to tapa ke karmakANDAtmaka svarUpa kA bhI virodha kiyA thaa| AcArAMgasUtra AdhyAtmika sAdhanA-pradhAna rahI hai mAtra yahI nahIM uttarAdhyayanasUtra jaise ke prathama zrutaskandha kA navA~ adhyayana mahAvIra kI jIvanacaryA ke prAcIna jaina-granthoM meM snAna, havana, yajJa Adi karmakANDa kA virodha hI prasaMga meM unakI dhyAna evaM tapa-sAdhanA kI paddhati kA ullekha karatA parilakSita hotA hai| uttarAdhyayanasUtra kI yaha vizeSatA hai ki usane dharma ke hai| isake pazcAt AcArAMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha, dazavaikAlika nAma para kiye jAne vAle ina karmakANDoM evaM anuSThAnoM ko eka AdhyAtmika sUtra, uttarAdhyayanasUtra, Adi graMthoM meM hameM muni-jIvana se sambandhita svarUpa pradAna kiyA hai| tatkAlIna brAhmaNa-varga ne yajJa, zrAddha aura tarpaNa bhikSA, AhAra, nivAsa evaM vihAra sambandhI vidhi-vidhAna milate haiN| ke nAma para karmakANDoM evaM anuSThAnoM ke mAdhyama se sAmAjika zoSaNa uttarAdhyayanasUtra ke tIsaveM adhyAya meM tapasyA ke vividha rUpoM kI kI jo prakriyA prArambha kI thI, jaina aura bauddha paramparAoM ne unakA khulA carcA bhI hameM upalabdha hotI hai| isI prakAra kI tapasyAoM kI vividha virodha kiyA aura isa virodha meM unhoMne ina sabako eka nayA artha pradAna carcA hameM antakRtdazA meM bhI upalabdha hotI hai, jo ki uttarAdhyayanasUtra kiyaa| bhAratIya anuSThAnoM aura karmakANDoM meM yajJa, snAna Adi ati ke tapa sambandhI ullekhoM kI apekSA paravartI evaM anuSThAnaparaka hai| prAcInakAla se pracalita rahe haiN| uttarAdhyayanasUtra meM yajJa ke AdhyAtmika yahA~ hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki aMtagaDadasAo (aMtakRtdazA) svarUpa kA vivecana upalabdha hotA hai usameM kahA gayA hai ki "jo pA~ca kA vartamAna svarUpa IsA kI 5vIM zatAbdI ke pazcAt kA hI hai| usameM saMvaroM se pUrNatayA susaMvRta haiM arthAt indriyajayI haiM jo jIvana ke prati AThaveM varga meM guNaratnasaMvatsaratapa, ratnAvalItapa, laghusiMhakrIr3Atapa, anAsakta haiM, jinheM zarIra ke prati mamatvabhAva nahIM hai, jo pavitra haiM aura kanakAvalItapa, muktAvalItapa, mahAsiMhaniSkrIDitatapa, sarvatobhadratapa, jo videha bhAva meM rahate haiM, ve AtmajayI maharSi hI zreSTha yajJa karate haiN| bhadrottaratapa, mahAsarvatobhadratapa aura AyambilavardhamAnatapa Adi ke unake lie tapa hI agni hai, jIvAtmA agnikuNDa hai| mana, vacana aura ullekha milate haiN| haribhadra ne tapa-paMcAzaka meM AgamAnukUla uparyukta kAya kI pravRttiyA~ hI kalachI (cammaca) haiM aura karmoM (pApoM) kA naSTa tapoM kI carcA ke sAtha hI kucha laukika vratoM evaM tapoM kI bhI carcA karanA hI Ahuti hai| yahI yajJa saMyama se yukta hone ke kAraNa zAntidAyaka kI hai jo tAMtrika sAdhanoM ke prabhAva se jainadharma meM vikasita hue the| aura sukhakAraka hai| RSiyoM ne aise hI yajJoM kI prazaMsA kI hai|" snAna ke AdhyAtmika svarUpa ko spaSTa karate hue usameM kahA gayA hai- dharma hI ghaDAvazyakoM kA vikAsa hrada (tAlAba) hai, brahmacarya tIrtha (ghATa) hai aura anAkula dazArUpa Atma jahA~ taka jaina zramaNa sAdhakoM ke nityaprati ke dhArmika kRtyoM prasannatA hI jala hai, jisameM snAna karane se sAdhaka doSarahita hokara vimala kA sambandha hai, hameM dhyAna evaM svAdhyAya, ke hI ullekha milate haiN| * evaM vizuddha ho jAtA hai| uttarAdhyayana ke anusAra muni dina ke prathama prahara meM svAdhyAya, dvitIya meM buddha ne bhI aMguttaranikAya ke suttanipAta meM yajJa ke AdhyAtmika dhyAna, tRtIya meM bhikSAcaryA aura caturtha meM puna: svAdhyAya kre| isI prakAra svarUpa kA vivecana kiyA hai| usameM unhoMne batAyA hai ki kauna sI rAtri ke cAra praharoM meM bhI prathama meM svAdhyAya, dvitIya meM dhyAna, tRtIya meM agniyA~ tyAga karane yogya haiM aura kauna sI agniyA~ satkAra karane yogya nidrA aura caturtha meM punaH svAdhyAya kre| nitya-karma ke sambandha meM haiN| ve kahate haiM ki "kAmAgni, dveSAgni aura mohAgni tyAga karane yogya prAcInatama ullekha 'pratikramaNa' arthAt-apane duSkarmoM kI samAlocanA hai aura AhvanIyAgni, gArhapatyAgni aura dakSiNAgni arthAt mAtA-pitA aura prAyazcitta ke milate haiN| pArzvanAtha aura mahAvIra kI dharmadezanA kA kI sevA, patnI aura santAna kI sevA tathA zramaNa-brAhmaNoM kI sevA karane eka mukhya antara pratikramaNa kI anivAryatA rahI hai| mahAvIra ke dharma ko yogya hai| mahAbhArata ke zAntiparva aura gItA meM bhI yajJoM ke aise hI sapratikramaNa dharma kahA gayA hai| mahAvIra ke dharmasaMgha ke sarvaprathama pratikramaNa AdhyAtmika aura sevAparaka artha kiye gaye haiN| eka dainika anuSThana bnaa| isI se SaDAvazyakoM kI avadhAraNA kA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ -yatIndrasUri smAraka grantha- jaina sAdhanA evaM AcAra vikAsa huaa| Aja bhI pratikramaNa SaDAvazyakoM ke sAtha kiyA jAtA hai| zvetAmbara - paramparA ke AvazyakasUtra evaM digambara aura yApanIya paramparA ke mUlAcAra meM ina SaDAvazyakoM ke ullekha haiN| ye SaDAvazyaka karma haiMsAmAyika, caturviMzatistava, guruvaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga (dhyAna) aura pratyAkhyAna / yadyapi prArambha meM ina SaDAvazyakoM kA sambandha muni jIvana se hI thA, kintu Age calakara unako gRhastha upAsakoM ke lie bhI Avazyaka mAnA gyaa| Avazyakanirmukti" meM vaMdana kAyotsarga Adi kI vidhi evaM doSoM kI jo carcA hai, usase itanA avazya phalita hotA hai ki kramazaH ina dainandina kriyAoM ko bhI anuSThAnaparaka banAyA gayA thaa| Aja bhI eka rUr3ha kriyA ke rUpa meM hI SaDAvazyakoM ko sampanna kiyA jAtA hai| jahA~ taka gRhastha upAsakoM ke dhArmika kRtyoM yA anuSThAnoM kA prazna hai, hameM unake sambandha meM bhI dhyAna evaM upoSatha yA prauSadha vidhi ke hI prAcIna ullekha upalabdha hote haiM upAsakadazAsUtra meM zakaDAlaputra evaM kuNDakaulika ke dvArA madhyAhna meM azokavana meM zilApaTTa para baiThakara uttarIya vastra evaM AbhUSaNa utArakara mahAvIra kI dharmaprajJapti kI sAdhanA arthAt sAmAyika evaM dhyAna karane kA ullekha hai| bauddha- tripiTaka sAhitya se yaha jJAta hotA hai ki nigraMtha zramaNa apane upAsakoM ko mamatvabhAva kA visarjanakara kucha samaya ke lie samabhAva evaM dhyAna kI sAdhanA karavAte the| isI prakAra bhagavatIsUtra meM bhojanoparAnta athavA nirAhAra rahakara zrAvakoM ke dvArA prauSadha karane ke ullekha milate haiN| tripiTaka meM bauddhoM ne nirmayoM ke upoSatha kI AlocanA bhI kI hai| isase yaha bAta puSTa hotI hai ki sAmAyika, pratikramaNa evaM prauSadha kI paramparA mahAvIrakAlIna to hai hii| sUtrakRtAMgasUtra meM mahAvIra kI jo stuti upalabdha hotI hai, vaha sambhavata: jaina paramparA meM tIrthaMkaroM ke stavana kA prAcInatama rUpa hai| usake bAda kalpasUtra, bhagavatIsUtra evaM rAjapraznIyasUtra meM hameM vIrAsana ke zakrastava (namotthuNaM) kA pATha karane kA ullekha prApta hotA hai| digambaraparamparA meM Aja vaMdana ke avasara para jo 'namo'stu' kahane kI paramparA hai yaha isI 'namotyurNa' kA saMskRta rUpa hai durbhAgya se digambara- paramparA meM yaha prAkRta kA sampUrNa pATha surakSita nahIM raha skaa| caturviMzatistava / kA eka rUpa AvazyakasUtra meM upalabdha hai, ise 'logassa' kA pATha bhI kahate haiN| yaha pATha kucha parivartana ke sAtha digambara- paramparA ke graMtha tiloyapaNNAti meM bhI upalabdha hai| tIna AyatoM ke dvArA 'tikkhutto' ke pATha se tIrthaMkara guru evaM muni vaMdana kI prakriyA bhI prAcInakAla meM pracalita rahI hai| aneka AgamoM meM tatsambandhI ullekha haiN| zvetAmbara paramparA meM pracalita 'tikhutto ke pATha kA bhI eka parivartita rUpa hameM SaTkhaNDAgama ke karma anuyogadvAra ke 28veM sUtra meM milatA hai| tulanAtmaka adhyayana ke lie donoM pATha vicAraNIya haiN| guruvaMdana ke lie 'khamAsamanA' ke pATha kI prakriyA usakI apekSA paravartIIM hai| yadyapi yaha pATha AvazyakasUtra jaise apekSAkRta prAcIna Agama meM milatA hai, phira bhI isameM prayukta kSamAzramaNa yA kSapakazramaNa (khamAsamaNo) zabda ke AdhAra para ise cauthI, pA~cavIM zatI ke lagabhaga kA mAnA jAtA hai kyoMki taba se jainAcAryoM ke lie 'kSamAzramaNa' pada kA prayoga hone lagA thaa| guruvaMdana pAThoM se hI caityoM kA nirmANa hone para caityavaMdana kA vikAsa huA aura caityavaMdana kI vidhi ko lekara aneka svataMtra graMtha bhI likhe gaye hai| jinapUjA vidhi kA vikAsa isI stavana evaM vaMdana kI prakriyA kA vikasita rUpa jinapUjA meM upalabdha hotA hai, jo ki jaina-anuSThAna kA mahattvapUrNa evaM apekSAkRta prAcIna aMga hai| vastutaH vaidika yajJa-yAgaparaka karmakANDa kI virodhI janajAtiyoM evaM bhaktimArgI paramparAoM meM dhArmika anuSThAna ke rUpa meM pUjA-vidhi kA vikAsa huA thA aura zramaNa paramparA meM tapasyA aura dhyAna kaa| yakSapUjA ke prAcInatama ullekha jainAgamoM meM upalabdha haiN| phira isI bhaktimArgIdhArA kA prabhAva jaina aura bauddha dharmoM para bhI par3A aura unameM tapa, saMyama evaM dhyAna ke sAtha jina evaM buddha kI pUjA kI bhAvanA vikasita huii| pariNAmataH sarvaprathama stUpa, caityavRkSa Adi ke rUpa meM pratIka pUjA prArambha huI, phira siddhAyatana (jinamandira) Adi bane aura buddha evaM jina pratimAoM kI pUjA hone lgii| phalataH jina pUjA evaM dAna ko gRhastha kA mukhya kartavya mAnA gyaa| digambara- paramparA meM to gRhastha ke lie prAcIna SaDAvazyakoM ke sthAna para nimna SaT dainika kRtyoM kI kalpanA kI gayI jina pUjA, guru sevA, svAdhyAya, tapa, saMyama evaM dAna | - - hameM AcArAMgasUtra, sUtrakRtAMgasUtra, uttarAdhyayanasUtra, bhagavatIsUtra, Adi prAcIna AgamoM meM jina pUjA kI vidhi kA spaSTa ullekha nahIM milatA hai| apekSAkRta paravartI AgamoM sthAnAMga Adi meM jina - pratimA evaM jinamandira (siddhAyatana) ke ullekha to haiM, kintu unameM bhI pUjA sambandhI kisI anuSThAna kI carcA nahIM hai| jabaki 'rAjapraznIyasUtra' meM sUryAbhadeva aura jJAtAdharmakathA meM draupadI ke dvArA jina pratimAoM ke pUjana ke ullekha haiN| rAjapraznIya ke ve aMza jisameM sUryAmadeva ke dvArA jinapratimA pUjana evaM jina ke samakSa nRtya, nATaka, gAna Adi ke jo ullekha hai, ve jJAtAdharmakayA se paravartI haiM aura guptakAla ke pUrva ke nahIM hai| cAhe 'rAjapraznIyasUtra kA prasenajita sambandhI kathA purAnI ho, kintu sUryAbhadeva sambandhI kathA-prasaMga meM jinamandira ke pUrNataH vikasita sthApatya ke jo saMketa haiM, ve use guptakAla se pUrva kA siddha nahIM karate haiN| phira bhI yaha satya hai ki jina-pUjA-vidhi kA isase vikasita evaM prAcIna ullekha ve0 paramparA ke Agama sAhitya meM anyatra nahIM hai| digambara - paramparA meM AcArya kundakunda ne bhI rayaNasAra meM dAna aura pUjA ko gRhastha kA mukhya kartavya mAnA hai, ve likhate haiM dANaM pUjA mukkha sAvayadhammeNa sAvayA teNa viNA / jhANajjhayaNaM mukkha jai dhammeNa taM viNA so vi|| arthAt gRhastha ke kartavyoM meM dAna aura pUjA mukhya aura yati / zramaNa ke kartavyoM meM dhyAna aura svAdhyAya mukhya haiN| isa prakAra usameM bhI pUjA sambandhI anuSThAnoM ko gRhastha ke kartavya ke rUpa meM pradhAnatA milii| pariNAmataH gRhasthoM ke lie ahiMsAdi aNuvratoM kA pAlana utanA mahattvapUrNa [ 108 ]
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha- jaina sAdhanA evaM AcAra. jAtI thI, phira kramaza: dhUpa, caMdana ora naivedya Adi pUjA- dravyoM kA vikAsa huaa| padmapurANa, harivaMzapurANa evaM jaTAsiMhanandi ke varAMgacarita se bhI hamAre ukta kathana kA samyak samarthana hotA hai| nahIM raha gayA, jitanA pUjA Adi ke vidhi-vidhAnoM ko sampanna karanA / prathama to pUjA ko kRtikarma (sevA) kA eka rUpa mAnA gayA, kintu Age calakara use atithisaMvibhAga kA aMga banA diyA gyaa| 2 digambara paramparA meM bhI jaina anuSThAnoM kA ullekha sarvaprathama hameM kundakunda-racita 'dasa bhaktiyoM' meM evaM yApanIya paramparA meM mUlAcAra ke SaDAvazyaka adhyayana meM milatA hai| jaina zaurasenI meM racita ina sabhI bhaktiyoM ke praNetA kundakunda haiM yaha kahanA kaThina hai, phira bhI kundakunda ke nAma se upalabdha bhaktiyoM meM se pA~ca para prabhAcandra kI kriyAkalApa' nAmaka TIkA hai| ataH kisI sImA taka inameM se kucha ke kartA ke rUpa meM kundakunda (lagabhaga pA~cavIM zatI) ko svIkAra kiyA jA sakatA hai| digambara-paramparA meM saMskRta bhASA meM racita 'bAraha bhaktiyA~ bhI milatI haiN| ina saba bhaktiyoM ke mukhyataH paMcaparameSThi- tIrthaMkara, siddha, AcArya muni evaM zruta Adi kI stutiyA~ haiN| zvetAmbara - paramparA meM jisa prakAra namotthuNaM ( zakrastava), logassa (caturviMzatistava), caityavaMdana Adi upalabdha haiM, usI prakAra digambara- paramparA meM bhI ye bhaktiyA~ upalabdha haiN| inake AdhAra para aisA lagatA hai ki prAcInakAla meM jina - pratimAoM ke sammukha kevala stavana Adi karane kI paramparA rahI hogii| vaise mathurA se prApta kuSANakAlIna purAtattvIya avazeSoM meM kamala ke dvArA jina pratimA ke arcana ke pramANa milate haiM, isakI puSTi 'rAjapraznIyasUtra' se bhI hotI hai| yadyapi bhAvapUjA ke rUpa meM stavana kI yaha paramparA jo ki jaina-anuSThAna - vidhi kA saralatama evaM prAcInarUpa hai, Aja bhI nirvivAda rUpa se calI A rahI hai| zvetAmbara aura digambara donoM paramparAeM muniyoM ke lie to kevala bhAvapUjA arthAt stavana kA hI vidhAna karatI hai, dravyapUjA kA vidhAna to mAtra gRhasthoM ke lie hI hai| mathurA ke kuSANakAlIna jaina aMkanoM meM muni ko stuti karate hue evaM gRhasthoM ko kamalapuSpa se pUjA karate hue pradarzita kiyA gayA hai| yadyapi puSpa-jaise sacina dravya se pUjA karanA jaina dharma ke sUkSma ahiMsA siddhAnta ke pratikUla kahA jA sakatA hai, kintu dUsarI zatI se yaha pracalita rahI isase iMkAra nahIM kiyA jA sktaa| pA~cavIM zatI yA usake bAda ke sabhI zvetAmbara evaM digambara anthoM meM isake ullekha upalabdha haiN| isa sambandha meM vizeSa carcA Age kI gaI hai| dravyapUjA ke sambandha meM rAjapraznIyasUtra meM varNita sUryAbhadeva dvArA kI jAne vAlI pUjA-vidhi Aja bhI (vetAmbara paramparA meM usI rUpa meM pracalita hai| usameM pratimA ke pramArjana, snAna, aMgaprocchana, gaMdha vilepana, athavA gaMdha, mAlya, vastra Adi ke arpaNa ke ullekha haiN| rAjapraznIyasUtra meM ullikhita pUjA vidhi bhI jaina paramparA meM ekadama vikasita nahIM huI hai| stavana se caityavaMdana aura caityavaMdana se puSpa Adi se dravya arcA prArambha huI yaha sambhava hai ki jinamandiroM aura jinabimboM ke nirmANa ke sAtha hI hindU-paramparA ke prabhAva se jainoM meM bhI dravyapUjA pracalita huI hogii| phira kramazaH pUjA kI sAmagrI meM vRddhi hotI gaI aura aSTadravyoM se pUjA hone lgii| DaoN0 nemicanda zAstrI ke zabdoM meM- "pUjanasAmagrI ke vikAsa kI eka sunizcita paramparA hameM jaina vAGmaya meM upalabdha hotI hai| Arambha meM pUjana vidhi kevala puSpoM dvArA sampanna kI - [10] yApanIya paramparA ke grantha varAMgacarita' (lagabhaga chaThI sAtavIM zatI) meM nAnA prakAra ke puSpa, dhUpa aura manohArI gaMdha se bhagavAn kI pUjA karane kA ullekha hai| jJAtavya hai ki isa grantha meM pUjA meM vastrAbhUSaNa samarpita karane kA ullekha bhI hai| isI prakAra dUsare yApanIya-dhanya padmapurANa meM ullikhita hai ki rAvaNa snAna kara dhautavastra pahana, svarNa aura ratnanirmita jinabimboM kI nadI ke taTa para pUjA karane lgaa| usake dvArA prayukta pUjA sAmagrI meM dhUpa, caMdana, puSpa aura naivedya kA hI ullekha AyA hai, anya dravyoM kA nahIM dekheM sthApayitvA ghanAmodasamAkRSTamadhuvrataiH dhUpairAlepanaiH puSpairmanojJairbahubhaktibhiH / / 1 ataH spaSTa hai ki pracalita aSTadravyoM dvArA pUjana karane kI prathA yApanIya evaM digambara paramparA meM zvetAmbaroM kI apekSA kucha samaya ke pazcAt hI pracalita huI hogii| digambara-paramparA meM sarvaprathama harivaMzapurANa meM jinasena ne pUjA sAmagrI meM caMdana, akSata, puSpa, dhUpa, dIpa aura naivedha kA ullekha kiyA hai| isa ullekha meM bhI aSTadravyoM kA krama yathAvat nahIM hai aura na jala kA pRthak nirdeza hI hai| abhiSeka meM dugdha, ikSurasa, ghRta, dadhi evaM jala kA nirdeza hai, para pUjana sAmagrI meM jala kA kathana nahIM AyA hai| smaraNa rahe ki prakSAlana kI prakriyA kA agrima vikAsa abhiSeka hai, jo apekSAkRta paravartI hai| pUjA ke aSTadravyoM kA vikAsa bhI zanai: zanai: huA hai, isa kathana kI puSTi amitagati zrAvakAcAra se bhI hotI hai, kyoMki isameM gaMdha, puSpa, naivedha, dIpa, dhUpa, aura akSata ina chaH dravyoM kA hI ullekha upalabdha hotA hai| varAMgacarita, padmapurANa, padmanandikRta paMcaviMzati, AdipurANa, harivaMzapurANa, vasunandizrAvakAcAra Adi graMthoM meM ina pUjA dravyoM kA phalAdeza bhI hai| yaha mAnA gayA hai ki aSTadravyoM dvArA pUjA karane se aihika aura pAralaukika abhyudayoM kI prApti hotI hai| isI prakAra bhAvasaMgraha meM bhI aSTadravyoM kA pRthak-pRthak phalAdeza batAyA gayA hai| DaoN0 nemicandajI zAstrI evaM mere dvArA prastuta yaha vivaraNa zvetAmbara digambara paramparAoM meM pUjA dravyoM ke kramika vikAsa ko spaSTa kara detA hai| zvetAmbara- paramparA meM paMcopacArI pUjA se aSTaprakArI pUjA aura usI se sarvopacArI yA satra habhedI pUjA vikasita huii| yaha sarvopacArI pUjA vaiSNavoM kI SoDazopacArapUjA kA hI rUpa hai| bahuta kucha rUpa meM isakA ullekha rAjapraznIya evaM varAMgacarita 10 meM upalabdha hai| rAjapraznIyasUtra meM varNita pUjA-vidhAna rAjapraznIyasUtra - 11 meM sUryAbhadeva dvArA kI gaI jina pUjA kA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ -yatIndrasUri smAraka grantha- jaina sAdhanA evaM AcAra varNana isa prakAra hai| - "sUryAbhadeva ne vyavasAya-sabhA meM rakhe hue pustakaratna ko apane hAtha meM liyA, hAtha meM lekara use kholA, kholakara use par3A aura par3akara dhArmika kriyA karane kA nizcaya kiyA, nizcaya karake pustakaratna ko vApasa rakhA, rakhakara siMhAsana se uThA aura nandA nAmaka puSkariNI para aayaa| nandA puSkariNI meM praviSTa hokara usane apane hAtha-pairoM kA prakSAlana kiyA tathA Acamana kara pUrNarUpa se svaccha aura zucibhUta hokara svaccha zveta jala se bharI huI bhRMgAra (jhArI) tathA usa puSkariNI meM utpanna zatapatra evaM sahasrapatra kamaloM ko grahaNa kiyA, phira vahA~ se calakara jahA~ siddhAyatana (jinamaMdira) thA, vahA~ AyA usameM pUrvadvAra se praveza karake jahA~ devachandaka aura jina pratimA thI vahA~ Akara jina pratimAoM ko milate haiMpraNAma kiyaa| praNAma karake lomamayI pramArjanI hAtha meM lI, pramArjanI se jina - pratimA ko pramArjita kiyaa| pramArjita karake sugandhita jala se una jina - pratimAoM kA prakSAlana kiyaa| prakSAlana karake una para gozIrSa caMdana kA lepa kiyaa| gozIrSa caMdana kA lepa karane ke pazcAt unheM suvAsita vastroM se pauMchA, paiMThakara jina pratimAoM ko akhaNDa devadRSya yugala pahanAyA / devadUSya pahanAkara puSpamAlA, gaMdhacUrNa evaM AbhUSaNa car3hAye / tadanantara nIce laTakI lambI-lambI gola mAlAeM pahanAvIM malAeM, pahanAkara paMcavarNa ke puSpoM kI varSA kii| phira jina pratimAoM ke samakSa vibhinna citrAMkana kiye evaM zveta tanduloM se aSTamaMgala kA Alekhana kiyaa| usake pazcAt jina pratimAoM ke samakSa dhUpakSepa kiyaa| dhUpakSepa karane ke pazcAt vizuddha, apUrva, arthasampanna mahimAzAlI 1008 chandoM jAtI haise bhagavAn kI stuti kI stuti karake sAta-ATha paira pIche httaa| pIche haTakara bA~yA ghuTanA U~cA kiyA tathA dAyA~ ghuTanA jamIna para jhukAkara tIna bAra mastaka pRthvItala para nmaayaa| phira mastaka U~cA kara donoM hAtha jor3akara mastaka para aMjali karake 'namotthurNa arahantANaM......ThANaM saMpattANaM' nAmaka zakrastava kA pATha kiyaa| isa prakAra arhanta aura siddha bhagavAn kI stuti karake phira jinamaMdira ke madhya bhAga meM aayaa| use pramArjita kara divya jaladhArA se siMcita kiyA aura gozIrSa caMdana kA lepa kiyA tathA puSpasamUhoM kI varSA kii| tatpAt usI prakAra usane mayUrapiccha se dvArazAkhAoM, putaliyoM evaM vyAloM ko pramArjita kiyA tathA unakA prakSAlana kara unako caMdana se arcita kiyA tathA dhUpakSepa karake puSpa evaM AbhUSaNa cddh'aaye| isI prakAra usane maNipIThikAoM evaM unakI jinapratimAoM kI caityavRkSa kI tathA mahendra dhvajA kI pUjA-arcanA kii| isase spaSTa hai ki rAjapraznIyasUtra ke kAla meM pUjA sambandhI mantroM ke atirikta jina pUjA kI eka suvyavasthiti prakriyA nirmita ho cukI thii| lagabhaga aisA hI vivaraNa varAMgacarita ke 23 veM sarga meM bhI hai| - jaina tAMtrika pUjA-vidhAnoM kI tulanA iSTa devatA kI pUjA bhaktimArgIya evaM tAMtrika sAdhanA kA bhI Avazyaka aMga haiM- ina sampradAyoM meM sAmAnyatayA pUjA ke tIna rUpa pracalita rahe haiM- 1. pazcopacAra pUjA, 2. dazopacAra pUjA aura 3. SoDazopacAra pUjA paJcopacAra pUjA meM gaMdha, puSpa, dhUpa, dIpa aura naivedya- ye pA~ca vastue~ devatA ko samarpita kI jAtI haiN| dazopacAra pUjA pAdaprakSAlana, arghyasamarpaNa, Acamana, madhuparka, jala, gaMdha, puSpa, dhUpa, dIpa aura naivedyasamarpaNa ina dasa prakriyAoM dvArA pUjA-vidhi sampanna kI jAtI hai| isI prakAra SoDazopacAra pUjA meM 1. AhvAna, 2 Asana pradAna 3, svAgata, 4. pAda prakSAlana, 5. Acamana, 6. arghya, 7. madhuparka, 8. jala, 9. snAna, 10, vastra 11, AbhUSaNa, 12 gandha, 13. puSpa, 14. dhUpa, 15. dIpa aura 16. naivedya se pUjA kI jAtI hai| prakArAntara se gAyatrItaMtra meM SoDaSopacAra pUjA ke nimna aMga bhI 1. AhvAna 2 Asana pradAna, 3 pAda prakSAlana, 4. samarpaNa, 5. Acamana, 6. snAna, 7. vastraarpaNa, 8. lepana 9. yajJopavIta, 10 puSpa, 11. dhUpa, 12. dIpa ( AratI ) 13. naivedyaprasAda 14. pradakSiNA 15. maMtrapuSpa aura 16 zayyA | SoDazopacAra pUjA kI ukta donoM sUciyoM meM mAtra nAma aura krama kA Azika antara hai isa pazcopacAra, dazopacAra aura SoDazopacAra pUjA ke sthAna para jaina-dharma meM aSTaprakArI aura sabAha bhedI pUjA pracalita rahI hai| pUjA-vidhAna ke donoM prakAra pUjA ke dravyoM kI saMkhyA evaM pUjA ke aMgoM ke AdhAra para haiN| siddhAntataH inameM koI mitratA nahIM hai| jainoM kI sahabhedI pUjA meM nimna vidhi se pUjA sampanna kI 1. snAna, 2. vilepana, 3. vastra-yugala samarpaNa 4. vAsakSepa samarpaNa, 5. puSpasamarpaNa, 6. puSpamAlAsamarpaNa, 7. paMcavarNa kI aMgaracanA ( aMgavinyAsa), 8. gandha-samarpaNa, 9. dhvajA samarpaNa, 10. AbhUSaNasamarpaNa, 11. puSpagRharacanA, 12 puSpavRSTi 13. aSTa maMgala- racanA, 14. dhUpa- samarpaNa, 15. stuti 16. nRtya aura 17. vAditra pUjA (vAdya bjnaa)| yahA~ donoM paramparAoM ke pUjA-vidhAnoM meM jo bahuta adhika samarUpatA hai, vaha unake pArasparika prabhAva kI sUcaka hai inameM bhI paca ke sthAna para aSTa aura SoDaza ke sthAna para saptadaza upacAroM ke ullekha yaha batAte haiM ki jainoM ne hindU paramparA se ise grahaNa kiyA hai| isI prakAra jahA~ taka pUjA ke aMgoM kA prazna hai, jaina-paramparA meM bhI hindU tAMtrika paramparAoM ke hI samAna AhvAna, sthApanA, sannidhikaraNa, pUjana aura visarjana kI prakriyA samAna rUpa se sampanna kI jAtI hai| isameM devatA ke nAma ko chor3akara zeSa sampUrNa mantra bhI samAna hI haiN| pUjAvidhAna kI ina samarUpatAoM kA phalitArtha yahI hai ki jaina paramparA ina vidhi-vidhAnoM ke sambandha meM hindU paramparA se prabhAvita huI hai| 'rAjapraznIvasUtra' ke atirikta aSTaprakArI evaM sabaha bhedI pUjA kA ullekha Avazyakaniyukti evaM umAsvAti ke 'pUjAvidhi prakaraNa' - meM bhI upalabdha hai| yadyapi yaha kRti umAsvAti kI hI hai athavA unake nAma se anya kisI kI racanA hai, isakA nirNaya karanA kaThina hai| adhikAMza vicAraka ise anyakRta mAnate haiN| isa pUjAvidhi prakaraNa meM 110
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha yaha batAyA gayA hai ki pazcima dizA meM mukha karake dantadhAvana kareM phira pUrvamukha ho snAnakara zveta vastra dhAraNa kareM aura phira pUrvottara mukha hokara jinabimba kI pUjA kreN| isa prakaraNa meM anya dizAoM aura koNoM meM sthita hokara pUjA karane se kyA hAniyA~ hotI hai, yaha bhI batalAyA gayA hai| pUjAvidhi kI carcA karate hue yaha bhI batAyA gayA hai ki prAtaH kAla vAsakSepa pUjA karanI caahie| isameM pUjA meM jinabimba ke bhAla, kaMTha Adi nava sthAnoM para caMdana ke tilaka karane kA bhI ullekha hai| isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki madhyAhnakAla meM kusuma se tathA saMdhyA ko dhUpa aura dIpa se pUjA kI jAnI caahie| isameM pUjA ke lie kITa Adi se rahita puSpoM ke grahaNa karane kA ullekha hai| sAtha-sAtha yaha bhI batAyA gayA hai ki pUjA ke lie puSpa ke Tukar3e karanA yA unheM chedanA niSiddha hai| isame gaMdha, dhUpa, akSata, dIpa, jala, naivedya phala Adi aSTadravyoM se pUjA kA bhI ullekha hai / isa prakAra yaha graMtha bhI zvetAmbara jaina paramparA kI pUjApaddhati kA prAcInatama AdhAra kahA jA sakatA hai| digambara-paramparA meM jinasena ke mahApurANa meM evaM yativRSabha kI tiloyapaNNatti meM jinapratimA kI pUjA ke ullekha hai| isa samagra carcA meM hameM aisA lagatA hai ki jainaparamparA meM sarvaprathama dhArmika anuSThAna ke rUpa meM SaDAvazyakoM kA vikAsa huaa| unhIM SaDAvazyakoM meM stavana yA stuti kA sthAna bhI thaa| usI se Age calakara bhAvapUjA aura dravyapUjA kI kalpanA sAmane AI usameM bhI dravyapUjA kA vidhAna kevala zrAvakoM ke lie huaa| tatpazcAt cetAmbara aura digambara donoM paraMparAoM meM jina pUjA sambandhI jo jaTila vidhi vidhAnoM kA vistAra huA, vaha bhI brAhmaNa paramparA kA prabhAva thA phira Age calakara jinamaMdira ke nirmANa evaM jinabimboM kI pratiSThA ke sambandha meM aneka prakAra ke vidhi-vidhAna bne| paM0 phUlacaMdajI siddhAntazAstrI jJAnapITha pUjAMjali kI bhUmikA meM aura sva0 DaoN0 nemicaMdajI zAstrI ne apane eka lekha 'puSpakarma devapUjA: vikAsa evaM vidhi' meM isa bAta ko spaSTa rUpa se svIkAra kiyA hai ki jaina-paraMparA meM pUjA- dravyoM kA kramazaH vikAsa huA hai| yadyapi puSpapUjA prAcInakAla se pracalita hai phira bhI yaha jaina paraMparA ke Atyantika ahiMsA siddhAnta se mela nahIM khAtI hai| eka ora to jaina pUjA-vidhAna pATha meM aise haiM, jinameM mArga meM hone vAlI ekendriya jIvoM kI hiMsA kA prAyazcita ho, yathA jainadharma kA anuSThAnaparaka jaina sAhitya anuSThAna sambandhI vidhi-vidhAnoM ko lekara jaina paraMparA ke donoM hI sampradAyoM meM aneka grantha race gaye haiN| inameM zvetAmbara- paraMparA meM umAsvAti kA 'pUjAvidhiprakaraNa', pAdaliptasUri kI 'nirvANakalikA' aparanAma 'pratiSThA vidhAna' evaM haribhadrasUri kA 'paMcAzakaprakaraNa' pramukha prAcIna grantha kahe jAte haiN| haribhadra ke 19 paMcAzakoM meM zrAvakadharma paMcAzaka, dIkSA paMcAzaka, vaMdana paMcAzaka, pUjA paMcAzaka (isameM vistAra se jinapUjA kA ullekha hai), pratyAkhyAna paMcAzaka, stavana paMcAzaka, jinabhavananirmANa paMcAzaka, jinabimbapratiSThA paMcAzaka, jinayAtrA vidhAna paMcAzaka, zramaNopAsakapratimA paMcAzaka, sAdhudharmapaMcAzaka, sAdhusamAcArI paMcAzaka, piNDavizuddhi paMcAzaka, zIla-aMga paMcAzaka, AlocanA paMcAzaka, prAyazcita paMcAzaka, dasakalpa paMcAzaka, bhikSupratimA paMcAzaka, tapa paMcAzaka Adi haiN| pratyeka paMcAzaka 50-50 gAthAoM meM apane-apane viSaya kA vivaraNa prastuta karatA hai| isa para candrakula ke navAMgIvRttikAra abhayadevasUri kA vivaraNa bhI upalabdha hai| jaina dhArmika kriyAoM ke sambandha meM eka dUsarA pramukha anya 'anuSThAnavidhi' hai| yaha dhanezvarasUri ke ziSya candrasUri kI racanA hai| yaha mahArASTrI prAkRta meM racita hai tathA isameM samyaktvaAropaNavidhi vrata AropaNavidhi SANmAsika sAmAyika vidhi, zrAvakapratimAvahanavidhi, upadhAnavidhi, prakaraNavidhi, mAlAvidhi, tapavidhi, ArAdhanAvidhi pravrajyAvidhi upasthApanAvidhi, kezalocavidhi, paMcapratikramaNavidhi, AcArya upAdhyAna evaM mahattarA padapradAnavidhi, poSadhavidhi, dhvajaropaNavidhi, kalazaropaNavidhi Adi ke sAtha AtmarakSA kavaca evaM sakalIkaraNa jaisI tAntrika kriyAoM ke nirdeza milate haiN| isa kRti ke pazcAt tilakAcArya kI 'samAcArI' nAmaka kRti bhI lagabhaga inhIM viSayoM kA vivecana karatI hai| jaina karmakANDoM kA vivecana karane vAle anya granthoM meM somasundarasUri kA 'samAcArI zataka', jinaprabhasUri (vi0saM0 1363) kI vidhimArgaprapA, vardhamAnasUri kA 'AcAradinakara', harSabhUSaNagaNi (vi0saM0 1480) kA zrAddhavidhivinizcaya' tathA samayasundara kA 'samAcArI zataka' bhI mahattvapUrNa hai| inake atirikta pratiSThAkalpa ke nAma se aneka lekhoM kI kRtiyA~ haiM, jinameM jaina paramparA ke anuSThAnoM kI carcA hai| digambara paramparA meM dhArmika kriyAkANDoM ko lekara vasunandi kA - 'pratiSThAsArasaMgraha' (vi0saM0 1150), AzAdhara kA 'jinayajJakalpa' (saM0 1285) evaM mahAbhiSekakalpa, sumatisAgara kA [111] IryApathe pracalatAdya mayA pramAdAt ekendriyapramukhajIvanikAya bAdhA / nidartitA yadi bhaveva yugAntarekSA, mithyA tadastu duritaM gurubhaktito me // smaraNIya hai ki zve0 paramparA meM caityavaMdana meM bhI 'iriyAvihi virAhanAye' nAmaka pATha milatA hai jisakA tAtparya bhI caityavaMdana ke lie jAne meM huI ekendriya jIvoM kI hiMsA kA bhI prAyazcita kiyA jAtA hai to dUsarI ora una pUjA-vidhAnoM meM, pRthvI, vAyu, apa agni aura vanaspatikAyika ekendriya jIvoM kI hiMsA kA vidhAna hai, yaha eka Antarika asaMgati to hai hI yadyapi yaha bhI satya hai ki cauthI pA~cavIM / jaina sAdhanA evaM AcAra zatAbdI se hI jaina graMthoM meM isakA samarthana dekhA jAtA hai / sambhavata: IsA kI chaThI sAtavIM zatI taka jaina dharma meM pUjA-pratiSThA sambandhI aneka karmakANDoM kA praveza ho gayA thaa| yahI kAraNa hai ki AThavIM zatI meM haribhadra ko inameM karmakANDoM kA muniyoM ke lie niSedha karanA pdd'aa| jJAtavya hai ki haribhadra ne sambodhaprakaraNa ke kuguru adhikAra meM caityoM meM nivAsa, jina pratimA kI dravyapUjA, jina pratimA ke samakSa nRtya, gAna, nATaka Adi kA jaina muni ke lie niSedha kiyA hai| yadyapi paMcAzaka meM unhoMne ina pUjA-vidhAnoM ko gRhastha ke lie karaNIya mAnA hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smAraka grantha- jaina sAdhanA evaM AcAra 'dasalAkSaNikavratodyApana', siMhanandI kA ' vratatithinirNaya, jayasAgara kA 'ravivratodyApana', brahmajinadAsa kA 'jambUdvIpapUjana', 'anantavratapUjana', 'meghAmAlodyApanapUjana' (15vIM zatI), vizvasena kA SaNNavatikSetrapAla pUjana (16vIM zatI), budhavIru 'dharmacakrapUjana' evaM 'vRhaddharmacakrapUjana (16vIM zatI), sakalakIrti ke 'paMcaparameSThipUjana', 'SoDazakAraNapUjana' evaM 'gaNadhara valayapUjana' (16vIM zatI) zrIbhUSaNa kA SoDazasAgAtodyApana', nAganandi kA pratiSThAkalpa Adi pramukha kahe jA sakate haiN| jaina pUjA-anuSThAnoM para taMtra kA prabhAva jaina-anuSThAnoM kA uddezya to laukika upalabdhiyoM evaM vighnabAdhAoM kA upazamana na hokara vyakti kA apanA AdhyAtmika vikAsa hI hai| jaina sAdhaka spaSTa rUpa se isa bAta ko dRSTi meM rakhatA hai ki prabhu kI pUjA aura stuti kevala bhakta ke svarUpa yA jinaguNoM kI upalabdhi ke lie hai| AcArya samantabhadra spaSTa rUpa se kahate haiM ki he nAtha! cUMki Apa vItarAga hai, ataH Apa apanI pUjA yA stuti se prasanna hone vAle nahIM haiM aura Apa vivAntavaira haiM isalie nindA karane para bhI Apa aprasanna hone vAle nahIM hai| ApakI stuti kA merA uddezya to kevala apane cittamala ko dUra karanA hai " na pUjayArthastvayi vItarAge, na nindayA nAtha vivAntavaira tathApi te puNyaguNasmRtirnaH punAtu cittaM duritAJjanebhyaH || isI prakAra eka gujarAtI jaina kavi kahatA haiajakulagatakezari lahere nijapada siMha nihAla | tima prabhubhakti bhavi lahere jina Atama saMbhAra / / jaina paramparA kA udghoSa hai 'vande tadguNalabdhaye' arthAt vandana karane kA uddezya prabhu ke guNoM kI upalabdhi karanA hai| jinadeva kI evaM hamArI AtmA tattvata: samAna hai, ataH vItarAga ke guNoM kI upalabdhi kA artha hai svarUpa kI uplbdhi| isa prakAra jaina-anuSThAna mUlataH Atmavizuddhi aura svasvarUpa kI upalabdhi ke lie hai| jaina-anuSThAnoM meM jina gAthAoM yA mantroM kA pATha kiyA jAtA hai, unameM bhI adhikAMzataH jo pUjanIya ke svarUpa kA hI bodha karAte haiM athavA AtmA ke lie patanakArI pravRttiyoM kA anusmaraNa kara unase mukta hone kI preraNA dete haiM, jinapUjA ke vividha prakAroM meM jina pAThoM kA paThana kiyA jAtA hai yA jo stotra Adi prastuta kiye jAte haiM, unakA mukhya uddezya Atmavizuddhi hI hai| sAdhaka AtmA, Atma-vizuddhi meM bAdhaka zaktiyoM ke nivartana ke lie hI dharma-sAdhanA karatA hai| vaha dharma ko iSTa kI prApti aura aniSTa ke zamana kI sAdhanA mAnatA hai| kintu jaisAki hama pUrva meM batA cuke haiM manuSya kI vAsanAtmaka svAbhAvika pravRtti kA yaha pariNAma huA ki jaina paramparA meM bhI anuSThAnoM kA AdhyAtmika svarUpa pUrNatayA sthira na raha sakA, usameM vikRti aayii| jaina dharma kA anuyAyI Akhira vahI manuSya hai, jo bhautika jIvana meM sukha-samRddhi kI kAmanA se mukta nahIM hai| ataH jaina AcAryoM ke lie yaha Avazyaka ho gayA ki ve apane upAsakoM kI jaina dharma meM zraddhA banAye rakhane ke lie jaina-dharma ke sAtha kucha aise anuSThAnoM ko bhI jor3eM jo apane upAsakoM ke bhautika kalyANa meM sahAyaka hoN| nivRttipradhAna adhyAtmavAdI evaM karmasiddhAnta meM aTala vizvAsa rakhane vAle jainadharma ke lie yaha nyAya saMgata to nahIM thA, phira bhI aitihAsika satya hai ki usameM yaha pravRtti vikasita huI hai| yaha hama pUrva meM kaha cuke haiM ki jaina-dharma kA tIrthaMkara vyakti ke bhautika kalyANa meM sAdhaka yA bAdhaka nahIM ho sakatA hai, ata: jainaanuSThAnoM meM jinapUjA ke sAtha yakSa-yakSiyoM ke rUpa meM zAsanadevatA tathA devI kI kalpanA vikasita huI aura yaha mAnA jAne lagA ki apane upAsya tIrthaMkara kI athavA apanI upAsanA se zAsanadevatA ( yakSa-yakSI) prasanna hokara upAsaka kA sabhI prakAra se kalyANa karate haiN| " , zAsanarakSaka devI-devatA ke rUpa meM sarasvatI, ambikA, padmAvatI, cakrezvarI, kAlI Adi aneka deviyoM tathA maNibhadra ghaNTAkarNa mahAvIra, pArzvayakSa Adi yakSoM, navagrahoM, aSTadikpAloM evaM aneka kSetrapAloM (bhairavoM) ke pUjA-vidhAnoM ko jaina paramparA ke sthAna milaa| ina sabakI pUjA ke lie jainoM ne vibhinna anuSThAnoM ko kiMcit parivartana ke sAtha hindU tAMtrika paramparA se grahaNa kara liyaa| bhairavapadmAvatIkalpa Adi granthoM se isakI puSTi hotI hai| jaina pUjA aura pratiSThA kI vidhi meM tAntrika paramparA ke aneka aise tattva bhI jur3a gaye jo jaina paramparA ke mUlabhUta maMtavyoM se bhinna haiN| hama yaha dekhate haiM ki tantra ke prabhAva se jainaparamparA meM cakrezvarI, padmAvatI, ambikA ghaNTAkarNa mahAvIra, nAkor3A bhairava, bhUmiyAjI, dikpAla, kSetrapAla, Adi kI upAsanA pramukha aura tIrthaMkaroM kI upAsanA gauNa hotI gii| hameM aneka aise purAtattvIya sAkSya milate haiM jinake anusAra jina mandiroM meM ina deviyoM kI sthApanA hone lagI thii| jaina-anuSThAnoM kA eka pramukha grantha 'bhairavapadmAvatIkalpa hai, jo mukhyatayA vaiyaktika jIvana kI vighna-bAdhAoM ke upazamana aura bhautika upalabdhiyoM ke lie vividha anuSThAnoM kA pratipAdana karatA hai| isa grantha meM varNita anuSThAnoM para jainettara - tantra kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai| jisakI vistRta carcA Age kI gaI hai| 9 IvI chaThI zatI se lekara Aja taka jaina-paramparA ke aneka AcArya bhI zAsanadeviyoM, kSetrapAloM aura yakSoM kI siddhi ke lie prayatnazIla dekhe jAte haiM aura apane anuyAyiyoM ko bhI aise anuSThAnoM ke lie prerita karate rahe haiN| jaina dharma meM pUjA aura upAsanA kA yaha dUsarA pakSa jo hamAre sAmane AyA, vaha mUlataH tAntrika paramparA kA prabhAva hI hai jinapUjA evaM anuSThAna vidhiyoM meM aneka aise mantra milate haiM, jinheM brAhmaNa- paramparA ke tatsambandhI mantroM kA mAtra jainIkaraNa kahA jA sakatA hai| udAharaNa ke rUpa meM jisa prakAra brAhmaNa-paramparA meM iSTa devatA kI pUjA ke samaya usakA AhvAna, sthApana, visarjana Adi kiyA jAtA hai usI prakAra jaina- paramparA meM bhI pUjA ke samaya jina ke AhvAna aura visarjana ke mantra bole jAte haiM- yathA OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin atra avatara avatara saMvauSaT AhvAnam OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin atra tiSTha tiSTha ThaH ThaH- sthApanam 112 pi
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ -yatIndrasUri smAraka grantha - jaina sAdhanA evaM AcAraOM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin atra mama sannihato bhava bhava vaSaTsavidhAyanam raha pAnA kaThina hai aura isalie yaha svAbhAvika hI thA ki jaina-paramparA OM hrIM Namo siddhANaM siddhaparameSThin svasthAnaM gaccha ja:ja: ja: visrjnm| ko pUjA anuSThAna vidhiyoM meM hindU tAntrika paramparA kA prabhAva aayaa| ye mantra jaina-darzana kI mUlabhUta mAnyatAoM ke pratikUla haiM, kyoMki jahA~ brAhmaNa-paramparA kA yaha vizvAsa hai ki AhvAna karane para jaina-paramparA ke vividha pUjA-vidhAna devatA Ate haiM aura visarjana karane para cale jAte haiN| vahA~ jaina-paramparA meM tantra yuga meM jaina-paramparA ke vividha anuSThAnoM meM gRhastha ke siddhAvasthA ko prApta tIrthakara yA siddha na to AhvAna karane para upasthita nityakarma ke rUpa meM sAmAyika, pratikramaNa Adi SaDAvazyakoM ke sthAna homakate haiM aura na visarjana karane para jAte hI haiN| paM0 phalacandajIne para jinapUjA ko prathama sthAna diyA gyaa| jaina-paramparA meM sthAnakavAsI, 'jJAnapITha pUjAJjali' nAmaka pustaka kI bhUmikA meM vistAra se isakI zvetAmbara-terApaMtha tathA digambara-tAraNapaMtha ko chor3akara zeSa paramparAe~ samIkSA kI hai tathA AhvAna evaM visarjana sambandhI jaina pUjA-mantroM ko jinapratimA ke pUjana ko zrAvaka kA eka Avazyaka kartavya mAnatI haiN| brAhmaNa-mantroM kA anukaraNa mAnA hai| tulanA kIjie zvetAmbara-paramparA meM pUjA sambandhI jo vividha anuSThAna pracalita haiM unameM AvAhanaM naiva jAnAmi naiva jAnAmi pUjanam / pramukha haiM- aSTaprakArIpUjA, snAtrapUjA yA janmakalyANakapUjA, visarjanaM naiva jAnAmi kSamasva paramezvara // 1 // paMcakalyANakapUjA, laghuzAntisnAvapUjA, bRhadazAntisnAvapUjA, namiUNapUjA, mantrahInaM kriyAhInaM dravyahInaM tathaiva c| arhatpUjA, siddhacakrapUjA, navapadapUjA, satahabhedIpUjA, aSTakarma kI tatsarvaM kSamyatAM deva rakSa rakSa jinezvara // 2 // pUjA, antarAyakarma kI pUjA, bhaktAmarapUjA aadi| digambara-paramparA meM -visrjnmNtr| pracalita pUjA anuSThAnoM meM abhiSekapUjA, nityapUjA, devazAstragurupUjA, inake sthAna para hindU dharma meM ye zloka upalabdha hote haiM- jinacaityapUjA, siddhapUjA Adi pracalita haiN| ina sAmAnya pUjAoM ke AvAhanaM na jAnAmi na jAnAmi visrjnm| atirikta parvadinapUjA Adi viziSTa pUjAoM kA bhI ullekha huA hai| pUjanaM naiva jAnAmi kSamasva paramezvaram // 1 // parvapUjAoM meM SoDazakAraNapUjA, paMcamerupUjA, dazalakSaNapUjA,ratnatrayapUjA mantrahInaM kriyAhInaM bhaktihInaM janArdana / Adi kA ullekha kiyA jA sakatA hai| yatpUjitaM mayA deva paripUrNa tadastu me // 2 // digambara-paramparA kI pUjA-paddhati meM bIsapaMtha aura terahapaMtha meM isI prakAra aSTadravyapUjA evaM sannAha bhedI pUjA meM sacitta kucha matabheda hai| jahA~ bIsapaMtha puSpa Adi sacitta dravyoM se jinapajA ko dravyoM kA upayoga, prabhu ko vastrAbhUSaNa, gaMdha, mAlya, Adi kA samarpaNa; svIkAra karatA hai vahA~ terahapaMtha sampradAya meM usakA niSedha kiyA gayA hai| yajJa kA vidhAna, vinAyakayantra-sthApanA, yajJopavItadhAraNa Adi bhI jaina- puSpa ke sthAna para ve loga raMgIna akSatoM (tandaloM) kA upayoga karate haiN| paramparA ke anakala nahIM hai| idhara jaba tAntrika sAdhanA kA prabhAva bar3hane isI prakAra jahA~ bIsapaMtha meM baiThakara vahIM terahapaMtha meM khar3e rahakara pajA lagA, to usameM bhI ina pUjA-vidhiyoM kA praveza haa| dasavIM zatI ke karane kI paramparA hai| anantara ina vidhi-vidhAnoM ko itanA mahattva prApta huA, phalata: pUrva phalataH parva yahA~ vizeSarUpa se ullekhanIya yaha hai ki zvetAmbara aura pracalita AdhyAtmika upAsanA gauNa ho gyii| pratimA ke samakSa rahane para digambara donoM hI paramparAoM ke prAcIna graMthoM meM aSTadravyoM se pUjA ke hI AhvAna, sthApana, sanidhIkaraNa, pUjana aura visarjana kramaza: paMcakalyANako ullekha milate haiN| yApanIya-graMtha vArAMgacarita (trayoviMzasarga) meM jinapajA kI smati ke lie vyavahata hone lge| pUjA ko vaiyAvatya kA aMga mAnA sambandhI jo ullekha haiM ve zvetAmbara-paramparA ke rAjapraznIyasatra ke pUjA eka prakAra se ise AhAradAna kenalya sthAna prApta sambandhI ullekhoM se bahuta kucha milate hai| huaa| pUjA ke samaya sAmAyika yA dhyAna kI mUlabhAvanA meM parivartana huaa| dravyapUjA ko atithi-saMvibhAga vrata kA aMga mAna liyA gyaa| use jaina pUjA-vidhAna kI AdhyAtmika prakRti gRhastha kA eka anivArya kartavya batAyA gyaa| yaha bhI hindU-paramparA kI yaha satya hai ki jaina pUjA-vidhAna aura dhArmika anuSThAnoM para anakati hI thii| jahA~ yaha mAnA jAtA ho ki tIrthaMkaroM ne dIkSA ke samaya bhaktimArga evaM tantra sAdhanA kA vyApaka prabhAva hai aura unameM aneka staroM sacittadravyoM, snAna, vastra, AbhUSaNa, gaMdha, mAlya Adi kA tyAga kara para samarUpatAe~ bhI haiN| kintu yaha bhI satya hai ki ina pUjA-vidhAnoM meM bhI diyA thA, mAtra yahI nahIM jisa jaina-paramparA meM eka varga aisA bhI ho jo jainoM kI AdhyAtmika jIvana-zailI spaSTa rUpa se parilakSita hotI hai. tIrthakara ke kavalAhAra kA bhI niSedha karatA ho, vahI paramparA, tIrthakara kI kyoMki unakA prayojana bhinna hai| yaha unameM bole jAne vAle maMtroM se spaSTa pUjA meM vastra, AbhUSaNa, gaMdha, mAlya, naivedya Adi arpita kare, yaha kyA ho jAtA haisiddhAnta kI viDambanA nahIM hI jAyegI? maMdira evaM jinabimba pratiSThA "OM hrIM parama paramAtmane anantAnantajJAnazaktaye janmajarAmRtyuAdi se sambandhita sampUrNa anuSThAna jaina-paramparA meM brAhmaNa-paramparA kI nivAraNAya zrImajinendrAya jalaM yajAmahe svaahaa|" dena hai aura usakI mUlabhUta prakRti ke pratikUla kahe jA sakate haiN| vastutaH isIprakAracandana Adi ke samarpaNa ke samaya jala ke sthAna para kisI bhI paramparA ke lie apanI sahavartI paramparA se pUrNatayA aprabhAvita candana Adi zabda bole jAte haiM, zeSa maMtra vahI rahatA hai, kintu pUjA ke
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ -yatIndrasUri smAraka grantha- jaina sAdhanA evaM AcAra prayojanabheda se isakA svarUpa badalatA bhI hai| jaise: OM hrIM ahaM paramAtmane antarAyakarma samUlocchedAya zrIvIra jinendrAya jalaM vaSAmahe svaahaa| OM hrIM OM paramAtmane anantAntajJAnazaktaye zrI samakita vratadRDha karaNAya / prANAtipAtaviramaNavratagrahaNAya jalaM yajAmahe svaahaa| isI prakAra aSTadravyoM ke samarpaNa meM bhI prayojana kI bhinnatA parilakSita hotI hai: OM hrIM zrI jinendrAya janmajarAmRtyuvinAzAya jalaM nirvApamiti svaahaa| OM hrIM zrI jinendrAya bhavatApavinAzAya caMdanaM nirvApamiti svaahaa| 36 hrIM zrI jinendrAya akSayapadaprAptaye akSataM nirvApamiti svaahaa| OM hrIM zrI jinendrAya kAmabANavidhvaMsanAya puSpaM nirvApamiti svaahaa| OM hrIM zrI jinendrAya mohAMdhakAravinAzAya dIpaM nirvApamiti svaahaa| OM hrIM zrI jinendrAya aSTakarmadahanAya dhUpaM nirvApamiti svaahaa| OM hrIM zrI jinendrAya mokSaphala prAptaye phalaM nirvApamiti svAhA / ina pUjA mantroM se yaha siddha hotA hai ki jaina paramparA se ina sabhI pUjA-vidhAnoM kA antima prayojana to AdhyAtmika vizuddhi hI mAnA gayA hai| yaha mAnA gayA hai ki jalapUjA Atmavizuddhi ke lie kI jAtI hai| candanapUjA kA prayojana kaSAyarUpI agni ko zAnta karanA athavA samabhAva meM avasthita honA hai| puSpapUjA kA prayojana antaHkaraNa meM sadbhAvoM kA jAgaraNa hai dhUpapUjA karmarUpI indhana ko jalAne ke liye hai, to dIpapUjA kA prayojana jJAna ke prakAza ko prakaTa karanA hai| akSatapUjA kA tAtparya akSatoM ke samAna karma ke AvaraNa se rahita arthAt nirAvaraNa hokara akSaya pada prApta karanA hai| naivedyapUjA kA tAtparya citta meM AkAMkSAoM aura icchAoM kI samApti hai| isI prakAra phalapUjA mokSarUpI phala kI prApti ke liye kI jAtI hai| isa prakAra jaina-pUjA kI vidhi meM aura hindUbhaktimArgIya aura tAMtrikapUjA vidhiyoM meM bahuta kucha samarUpatA hote hue bhI unake prayojana bhinna rUpa meM mAne gaye hai| jahA~ sAmAnyatayA hindU evaM tAMtrikapUjA-vidhiyoM kA prayojana iSTadevatA ko prasanna kara usakI kRpA se apane laukika saMkaToM kA nirAkaraNa karanA rahA hai| yahA~ jaina pUjA-vidhAnoM kA prayojana janma-maraNa rUpa saMsAra se vimukti hI rhaa| dUsare, inameM pUjya se kRpA kI koI AkAMkSA bhI nahIM hotI hai mAtra apanI Atmavizuddhi kI AkAMkSA kI abhivyakti hotI hai, kyoMki daivIyakRpA (grace of God) kA siddhAnta jainoM ke karma siddhAnta ke virodha meM jAtA hai| jaina pUjA-vidhAna aura laukika evaM naitika maMgala kI kAmanA yahA~ bhI jJAtavya hai ki tIrthaMkaroM kI pUjA-upAsanA meM to yaha AtmavizuddhipradhAna jIvanadRSTi kAyama rahI, kintu jinazAsana ke rakSaka devoM kI pUjA - upasanA meM laukikamaMgala aura bhautika AkAMkSAoM kI pUrti kI kAmanA kisI na kisI rUpa meM jainoM meM bhI A gii| isa kathana kI puSTi bhairavapadyAvatI kalpa meM padmAvatI ke nimna mantra se hotI hai 12 vividhaduHkhavinAzI duSTadApAzI kalimalabhavazAlI bhavyajIvakRpAlI / asuramadanivArI devanAgendranArI jinamunipadasevyaM brahmapuNyAbdhipUjyam // 11 // OM hrIM manarUpA vizvaharaNAyai sakalajana hitakArikAyai zrI padmAvatyai jayamAlArthaM nirvApAmIti svAhA / lakSmIsaubhAgyakarA jagatsukhakarA bandhyApi putrArpitA nAnArogavinAzinI apaharA (tri) kRpAjane rakSikA / khAnAM dhanadAyikA suphaladA vAJchArthicintAmaNiH trailokyAdhipatirbhavArNavatrAtA padmAvatI pAtu vaH / / 12 / / itpAzIrvAdaH svastikalyANabhadrastu kSemakalyANamastu vaH / yAvaccandradivAnAthau tAvat padmAvatIpUjA // 13 // ye janAH pUjanti pUjAM padmAvatI jinAnvitA / te janAH sukhamAyAnti yAvanmerurjinAlayaH / / 14 / / prastuta stotra meM padmAvatI pUjana kA prayojana vaiyaktika evaM laukika eSaNAoM kI pUrti to hai hI, isase bhI eka kadama Age bar3hakara isameM tantra ke mAraNa, mohana, vazIkaraNa Adi SaTkarmoM kI pUrti kI AkAMkSA bhI devI se kI gaI hai| prastuta padmAvatIstotra kA nimna aMza isakA spaSTa pramANa hai OM namo bhagavati ! tribhuvanavazaMkArI sarvAbharaNabhUSite padyanayane! padminI padmaprame padmakoziniH padmavAsini padmahaste ! hrIM hrIM kuru kuru mama hRdayakAryaM kuru kuru, mama sarvazAntiM kuru kuru, mama sarvarAjyavazyaM kuru kuru, sarvalokavazyaM kuru kuru, mama sarva strIvazyaM kuru kuru, mama sarvabhUtapizAcapretaroSaM hara hara, sarvarogAn chinda chinda, sarvavighnAn bhinda bhinda, sarvaviSaM chinda chinda, sarvakurumRgaM chinda chinda, sarvazAkinIM chinda chinda, zrIpArzvajinapadAmbhojabhRGgi namodattAya devI namaH / OM hrIM hrIM hU~ haiN| haH svaahaa| sarvajanarAjyastrIpuruSavazyaM sarva 2 OM A~ kA~ aiM klIM hrIM devi! padmAvati / tripurakAmasAdhinI durjanamativinAzinI trailokyakSebhinI zrIpArzvanAthopasargahAriNI klIM blUM mama duSTAn hana hana, mama sarvakAryANi sAdhaya sAdhaya huM phaT svaahaa| oM krIM hrIM klIM hsa padye devi! mama sarvajagadvazyaM kuru kuru, sarvavighnAn nAzaya nAzaya, purakSobhaM kuru kuru, hrIM saMs OM auM krauM hrIM hrIM hrIM klIM blUM saH hyaM padmAvatI sarvapurajanAn kSobhaya kSobhaya, mama pAdayoH pAtaya pAtaya, AkarSaNI hrIM namaH / OM hrIM krIM arhaM mama pApaM phaT daha daha hana hana paca paca pAcaya pAcaya haM maM mAM haM kSvIM haMsa bbhaM vaMhya yahaH kSAM kSIM kSaM kSe kSaikSoM kSaM kSaH kSi hrIM hrIM huM he hoM hIM haH haH hiM drAM dri drAvaya drAvaya namo'rhate bhagavate zrImate ThaH ThaH mama zrIrastu puSTirastu, kalyANamastu svaahaa|| [114] jvAlAmAlinIstotra isase yaha phalita hotA hai ki tAntrika sAdhanA ke SaTkarmoM kI K
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ -yatIndrasUri smAraka grantha siddhi ke lie bhI jaina- paramparA meM maMtra, japa, pUjA Adi prArambha ho gaye the| uparokta padmAvatIstotra ke atirikta bhairavapadmAvatIkalpa meM pariziSTa ke rUpa meM prastuta nimna jvAlAmAlinI mantra stotra se bhI isa kathana kI puSTi hotI hai| yaha stotra nimna hai - 13 OM namo bhagavate zrI candraprabhajinendrAya zazAGkazaGGkhagokSI rahAradhavalagAtrAya dhAtikarmanirmalocchedanakarAya jAtijarAmaraNavinAzanAya trailokyavazaGkarAya sarvAsattvahitaGkarAya surAsurendramukuTa koTighRSTApAdapIThAya saMsArakAntAronmUlanAya acintyabalaparAkramAya apratihatacakrAya trailokyanAthAya devAdhidevAya dharmacakrAdhIzvarAya sarvavidyAparamezvarAya kuvidyAnidhanAya, tatpAdapaGkajAzramaniSeviNa ! devi! zAsanadevate! tribhuvanasaGkSomiNi! trailokyAzivApahArakAriNi ! sthAvarajaGgamaviSamaviSasaMhArakAriNi ! sarvAbhicArakarmAbhyavahAriNi! paravidyAcchedini ! paramantrapraNAzini! aSTamahAnAgakuloccATani ! kAladuSTamRtakotthApini! sarvavighnavinAzinI sarvarogapramocani ! brahmaviSNurudrendracandrAdityagrahanakSatrotpAtamaraNabhaya pIDAsammardini ! trailokyamahite! bhavyalokahitaGkari / vizvalokavazaGkari! atra mahAbhairavarupadhAriNI! mahAbhIme ! bhImarUpadhAriNI! mahAraudra! raudrarUpadhAriNI! prasiddhasiddhavidyAdharayakSarAkSasagaruDagandharvakinnarakiM puruSadaityoragarudrendrapUjite ! jvAlAmAlAkarAlitadigantarAle! mahAmahiSavAhane ! kheTakakRpANatrizUlahaste! zakticakrapAzazarAsanavizikhapavirAjamAne! SoDazArddhabhuje ! ehi ehi hayU~ jvAlAmAlini ! hrIM klIM blUM phaT drA~ drIM hrIM hrIM hU~ haiM hrauM hraH hrIM devAn AkarSaya AkarSaya, sarvaduSTagrahAn AkarSaya AkarSaya, nAgagrahAn AkarSaya AkarSaya, yakSagrahAn AkarSaya AkarSaya, rAkSasagrahAn AkarSaya AkarSaya, gAndharvaprAn AkarSaya AkarSaya, gAndharyugrahAn AkarSaya AkarSaya, brahmagrahAn AkarSaya AkarSaya, bhUtagrahAn AkarSaya AkarSaya, sarvaduSTAn AkarSaya AkarSaya, cora cintAgrahAn AkarSaya AkarSaya, kaTakaTa kampAvaya kampAvaya, zIrSa cAlaya cAlaya, bAhuM cAlaya cAlaya, gAtraM cAlaya cAlaya, pATTaM cAlaya cAlaya, sarvAGgaM cAlaya cAlaya, lolaya lolaya, dhUnaya dhUnaya, kampaya kampaya, zIghramavatAraM gRha gRha, grAhaya grAhaya, acelaya acelaya, Avezaya Avezaya imyU jvAlAmAlini! hrIM klIM blUM draoN drIM jvala jvala ra ra ra rarara prajvala, prajvala prajvala prajvala, dhagadhagadhUmAndhakAriNI! jvala jvala, jvalitazikhe! devagrahAn daha daha, gandharvagrahAn daha daha, yakSagrahAn daha daha, bhUtagrahAn daha dahaM brahmarAkSasagrahAn daha daha, vyantaramAhan daha daha, nAgagrahAn daha daha, sarvaduSTamahAn daha daha, zatakoTidaivatAn daha daha, sahasrakoTipizAMcarAjAn daha daha, ghe ghe sphoTaya sphoTaya, mAraya mAraya, dahanAkSi ! pralaya pralaya, dhagadhagatamukhe ! jvAlAmAlinI ! hrIM hrIM hrauM hraH sarvagrahahRdayaM daha daha, paca paca, chinda chinda bhindhi bhindhi haH haH hA hA he he: huM phaT phaT ghe ghe kSlyU kSa kSa kSa kSa kSa stambhaya stambhaya, hA pUrva bandhaya bandhaya, dakSiNaM bandhaya bandhaya, pazcimaM bandhaya bandhaya, uttaraM bandhaya bandhaya, myU bhrA~ zrI bhU~ bhrauM bhraH tADaya tADaya, myU prAM prI yU~ brauM mra: netre yaH sphoTaya sphoTaya, darzaya darzaya, hA~ prIM prauM praH preSaya preSaya, myUM ghrAM ghrIM ghU~ prA~ ghraH jaTharaM bhedaya bheda, jhA~jhuMjhIMjhoM jhaH muSTibandhena bandhaya bandhaya, kharvyU khA~ ke use use kI tti[ 115] jaina sAdhanA evaM AcAra. khIM khU~ khA~ khaH grIvAM bhaJjaya bhaJjaya, chamlvyU~ chrA~ chrIM hU~ cha chra antarANi chedaya chedaya, ThumlyU~ drAM Tha~ Tha~ ThUH mahAvidyApASANAstra : hana hana, blkyU~ brA~ brIM brU braoNM braH samudre ! jRmbhaya jRmbhaya, jhI~ jhaH prA~ DA~ pra sarvaDAkinI: mardaya mardaya, sarvayoginI: tarjaya tarjaya, sarvazatrUn prasa prasa khaM khaM khaM khaM khaM khaM khAdaya khAdaya, sarvadaityAn vidhvaMsaya vidhvaMsaya sarvamRtyUn nAzaya nAzaya, sarvopadrava mahAbhaya stambhaya stambhaya, daha 2 paMca 2 matha 2 yayaH 2 dhama 2 dharU 2 kharU 2 khaGgarAvaNasuvidhA dhAtaya 2 pAtaya 2 saccandrahAsazastreNa chedaya 2 bhedaya 2 jharU 2 charU 2 harU 2 phaT 2 ghe hA~ hA~ A~ kroM kSvIM hrIM klIM blUM drAM drIM krIM kSIM kSIM kSoM jvAlAmAlinI AjJApayati svAhA // iti sarvarogaharastotram / / isase spaSTa hai ki jaina paramparA ne kinhIM sthitiyoM meM hindU tAntrika paramparA kA andhAnukaraNa bhI kiyA hai aura apane pUjA-vidhAna meM aise tattvoM ko sthAna diyA hai, jo usakI AdhyAtmika, nivRttipradhAna aura ahiMsaka dRSTi ke pratikUla haiM, phira bhI itanA avazya hai ki isa prakAra pUjA-vidhAna tIrthaMkaroM se sambandhita na hokara prAya: anya devIdevatAoM se hI sambandhita hai| prastuta stotra kI bhI yahI vizeSatA hai ki isake prArambha meM jinendra kI stuti karate hue unameM AdhyAtmika vikAsa kI kAmanA kI gaI hai| laukika AkAMkSAoM kI pUrti kI kAmanA athavA mAraNa, mohana, vazIkaraNa Adi kI siddhi kI kAmanA to mAtra unakI zAsana devI jvAlAmAlinI se kI gaI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki paravartI jainAcAryoM ne bhI tIrthaMkara pUjA kA prayoga to Atmavizuddhi hI mAnA hai, kintu laukika eSaNAoM kI pUrti ke lie yakSa-yakSI, navagraha, dikpAla evaM kSetrapAla (bhairava) kI pUjA sambandhI vidhAna bhI nirmita kiye haiN| yadyapi ye sabhI pUjA-vidhAna hindU-paramparA se prabhAvita haiM aura unake samarUpa bhI haiN| pUjA-vidhAnoM ke atirikta anya jaina-anuSThAnoM meM zvetAmbara paramparA meM paryuSaNaparva, navapada olI, bIsa sthAnaka kI pUjA Adi sAmUhika rUpa se manAye jAne vAle jaina-anuSThAna haiN| upadhAna nAmaka tapaanuSThAna bhI zvetAmbara - paramparA meM bahupracalita haiN| AgamoM ke adhyayana evaM AcArya Adi padoM para pratiSThita hone ke lie bhI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha meM muniyoM ko kucha anuSThAna karane hote haiM, jinako sAmAnyatayA 'yogodvahana evaM sUrimaMtra kI sAdhanA kahate haiN| vidhimArgaprapA meM dazavaikAlikasUtra, uttarAdhyayanasUtra, AcAraMgasUtra, sUtrakRtAMgasUtra, sthAnAMgasUtra, samavAyAMgasUtra, nizIthasUtra, bhagavatIsUtra Adi AgamoM ke adhyayana sambandhI anuSThAnoM evaM karmakANDoM kA vistRta vivaraNa upalabdha hai| digambara - paramparA meM pramukha anuSThAna yA vrata nimna haiMdazalakSaNavrata, aSTAhnikAvrata, dvArAvalokanavrata, jinamukhAvalokanavrata, jinapUjAvrata, gurubhakti evaM zAstrabhaktivrata, tapAMjalivrata, muktAvalIvrata, kanakAvalivrata, ekAvalivrata, dvikAvalivrata, ratnAvalIvrata, mukuTasaptamIvrata, siMhaniSkrIDitavrata, nirdoSasaptamIvrata, anantavrata, SoDazakAraNavrata, jJAnapaccIsIvrata, candanaSaSThIvrata, rohiNI vrata, akSayanidhivrata, paMcaparameSThivrata, s
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ -yatIndrasUri smAraka grantha - jaina sAdhanA evaM AcArasarvArthasiddhivrata, dharmacakravrata, navanidhivrata, karmacUkhata, sukhasampattivrata, 4. mUlAcAra, vaTTakerAcArya, prA0- bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI, iSTAsiddhikArakaniHzalya aSTamIvrata Adi inake atirikta digambara-paramparA 1984-1992. meM paMcakalyANa bimbapratiSThA, vedIpratiSThA evaM siddhacakra-vidhAna, indradhvaja- 5. Avazyakaniyukti, bhadrabAhu, prakA0, Agamodaya samiti, vI0ni0saM0 vidhAna, samavasaraNa-vidhAna, DhAI-dvIpa-vidhAna, triloka-vidhAna, vRhad 2454, 1220-26, 156-61. cAritrazuddhi-vidhAna, mahAmastakAbhiSeka Adi aise pramukha anuSThAna hai jo 6. rayaNasAra, saMpA0-DA. devendra kumAra zAstrI, prakA0- zrI vIranirvANa ki vRhad stara para manAye jAte haiN| inake atirikta padmAvatI Adi deviyoM graMtha prakAzana samiti, indaura, vI0ni0saM0 2590. evaM vibhinna yakSoM, kSetrapAloM-bhairavoM Adi ke bhI pUjA-vidhAna jaina-paramparA 7. bhAratIya saMskRta ke vikAsa meM jaina-vAGgamaya kA avadAna, DaoN0 meM pracalita haiN| jina para tantra-paramparA kA spaSTa prabhAva hai| nemicanda zAstrI, prakA0- a0bhA0 jaina vidvat pariSad, sAgara mandiranirmANa tathA jinabimbapratiSThA ke sambandha meM jo bhI 1982, pRsstth-387| aneka jaTila vidhi-vidhAnoM kI vyavasthA jaina-saMgha meM AI hai aura isa 8. varAMgacarita, saMpA0, e0ena0 upAdhye, mANikacaMda diga0 sambandha meM pratiSThAvidhi, pratiSThAtilaka yA pratiSThAkalpa Adi aneka jaina graMthamAlA samiti, mumbaI vi0saM01984, 23/61graMthoM kI racanA huI hai ve sabhI hindU tAntrika paramparA se prabhAvita haiN| vastutaH sampUrNa jaina-paramparA meM mRta aura jIvita aneka anuSThAnoM para 9. padmapurANa, saMpA0- pannAlAla jaina, prakA0 bhAratIya jJAnapITha kAzI, kisI na kisI rUpa meM tantra kA prabhAva hai jinakA samagra tulanAtmaka evaM 1944, 10/89 samIkSAtmaka vivaraNa to kisI vizAlakAya graMtha meM hI diyA jA sakatA 10. vazaMgacarita, saMpA0- ema0ena0 upAdhye, prakA0- mANikacaMda hai| ata: isa vivecana ko yahI virAma dete haiN| digambara jaina graMthamAlA samiti, muMbaI, vi0saM0 1984,23/ sandarbha 1. uttarAdhyayanasUtra, saMpA0- sAdhvI candanA, prakA0- vIrAyatana prakAzana, 11. rAjapraznIyasUtra, saMpA0- madhukaramuni, prakA0- zrI Agama prakAzana AgarA, 1972, 12/40-44. samiti, byAvara, 1982, 200 2. vahI, 12/46 12. bhairavapadyAvatIkalpa, saMpA0 pro0 ke0bI0 abhyaMkara 3. gItA, saMpA0- DablyU, DI0pI0, AksaphorDa, 1953, 4) 13. vahI, pariziSTa-25, pRSTha 102-103. 26-33 naarururururururuvaarN saa yNtrkrsaarNgpaalu