Book Title: Jain Dharm me Ishwarvishyaka Manyata
Author(s): Mahendrasagar Prachandiya
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211013/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM IzvaraviSayaka mAnyatA vidyAvAridhi DaoN. mahendra sAgara pracaMDiyA sAhityAlaMkAra, ema. e., pIeca. DI., DI. liT, nidezaka : jaina zodha akAdamI zramaNa aura brAhmaNa nAmaka saMskRtiyoM kA samIkaraNa prAcIna bhAratIya saMskRti ke rUpa ko svarUpa pradAna karatA hai / zramaNa saMskRti meM jaina aura bauddha saMskRtiyAM samAhita haiM jabaki brAhmaNa saMskRti meM kevala vaidika saMskRti kA abhiprAya vidyamAna hai| isa prakAra vaidika, bauddha aura jaina saMskRtiyA~ milakara bhAratIya saMskRti ko sthira karatI haiN| vaidika vAGamaya ko veda, bauddha vAGmaya ko tripiTaka tathA jaina vAGamaya ko Agama kI saMjJAeM prApta haiN| vaidika aura jaina saMskRtiyoM meM Izvara samAdata hai kintu bauddha saMskRti meM IzvaraviSayaka mAnyatA kA sarvathA niSedha hai| yahAM jaina dharma meM IzvaraviSayaka mAnyatA para saMkSepa meM carcA karanA hameM abhIpsita hai| paramAtmA athavA Izvara eka hI artha-abhiprAya ke lie prayoga meM Ane lagA hai| jaina dharma meM Izvara to hai para vaha eka nahIM hai| aneka haiM iishvr| jaina siddhAnta ke anusAra pratyeka prAtmA apanI svatantra sattA ko lie hue hai aura vaha mukta bhI ho sakatA hai| ananta AtmAe~ mukti prApta kara cukI haiM aura prAja bhI muktyartha sanmArga khulA huA hai aura sadA-sarvadA khulA rhegaa| daraasala ye mukta jIva hI jaina dharma ke Izvara haiN| (1) jo mukta prAtmAe~ mukta hone se pUrva saMsAra ko mukti-mArga kA bodha karAtI haiM, unheM tIrthaMkara kahA gayA hai| (2) tIrthaMkara kisI aMzI ke aMza rUpa athavA avatAra rUpa nahIM haiN| saMsArI jIvoM meM se hI koI jIva jaba samyak tapa aura saMyama-sAdhanA karate hue loka-kalyANa kI bhAvanA se tIrthaMkara pada prApta karatA hai / vaha jIva jaba mAtA ke garbha meM AtA hai taba usakI mAtA ko viziSTa svapna dikhalAI dete haiN| inake jIvana kI pAMca pramukha ghaTanAe~ hotI haiM, jinheM kalyANaka kahA jAtA hai| garbha kalyANaka, janma kalyANaka, dIkSA-tapa kalyANaka, kevalajJAna kalyANaka aura mokSa kalyANaka, ye haiM pA~ca kalyANaka / (3) vicAra karane yogya bAta yaha hai ki tIrthaMkara ko arhat bhI kahA gayA hai| hindU purANoM meM arhat kisI vyaktivAcI saMjJA ke rUpa meM grahaNa kiyA gayA hai / phalasvarUpa arhat nAmaka vyakti dvArA hI jaina dharma kI sthApanA karane vAlA nirUpita kiyA gayA hai| yaha dhAraNA samyak aura zuddha nahIM hai / yaha arhat kisI vyakti kA nAma nahIM hai apitu padavizeSa hai| (4) isa pada ko prApta kara svayaM kaSAyamukta hokara saMsAra ke kalyANa-mArga ko prazasta karate haiN| kaSAyamukta AtmAe~ jina kahalAtI haiM, jinakI vANI ko jinavANI-pAgama kI saMjJA pradAna kI gii| jina-dharma ko jaina dharma aura jaina dharma ke mAnanevAloM ko jaina kahA gayA hai| jIvanamukta tIrthaMkara athavA arhat meM ananta catuSTaya mukhara ho uThate haiM arthAt ananta darzana, ananta jJAna, ananta vIrya tathA ananta sukha unameM jAgarita ho uThatA hai| aisI mukta AtmAe~ vastuta: bhagavAn athavA Izvara hotI haiM / saMsArI prAtmA ke pAsa sattA bhI hai aura cetanA bhI hai / yadi usake pAsa kucha kamI hai to vaha hai kevala sthAyI sukha evaM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM IzvaraviSayaka mAnyatA / 297 1 sthAyI Ananda kI (5) akSaya Ananda jagAne para pratyeka jAgarita grAtmA paramAtmA bana jAtI hai / katipaya dharmoM ke anusAra Izvara eka sarvopari prabhusattA hai| anAdi kAla se vaha eka hai ghora sarvasattAsampanna hai / dUsarA koI Izvara ho nahIM sakatA / vaha Izvara hI jagat kA nirmAtA aura saMharttA hai / kisI kA Izvara vaikuNTha meM rahatA hai, kisI kA brahmaloka meM to kisI kA sAtaveM prAsamAna para rahatA hai, to kisI kA samagra vizva meM vyApta hai| vicAra kareM Izvara-viSayaka aisI mAnyatA manuSya ko paMgu dhaura parAdhita nahIM banA detI hai ? isase vyakti pUrA kA pUrA parAzrita hotA hai / phalasvarUpa manuSya karttavyaniSTha banane kI apekSA khuzAmadI bana jAtA hai / jaina darzana meM mAnavIya cetanA kA carama vikAsa hI Izvaratva hai / vaha koI vyaktivizeSa nahIM haiM apitu hai eka prAdhyAtmika bhUmikA vizeSa / pratyeka prANI meM Izvara zakti vidyamAna hai, prazna hai use jagAne bhara kA use jagAne meM kisI kSetra, deza, jAti, kula athavA paMtha vizeSa kA baMdhana nahIM hai| jo prANI apane ko rAga-dveSa se vimukta kara sva meM sva ko lIna kara letA hai, vahI vastutaH paramAtmA ho jAtA hai / saMjJA pradAna kI hai / / adhyAtmabhAva kI isa vikAsa prakriyA ko zrAgama meM guNasthAna kI bhagavAn vizva prakRti kA draSTA hai, sraSTA nahIM / vizva prakRti ke do mUla tattva haiM-jar3a aura cetana donoM meM kartRtvazakti vidyamAna hai| isase hI svabhAva aura vibhAva sakriya hote haiN| / vicAra kareM para ke nimitta se honevAlI kasU svazakti vastutaH kahalAtI hai vibhAva para ke nimitta se rahita svayaMsiddha sahaja kartRtva zakti kA apara nAma svabhAva hai| cetanA tatva pUrNataH parizuddha hokara paramAtmacetanA kA svarUpa prApta karatA hai tabhI usameM se para prAzrita bhAvanA bhaMga ho jAtI hai aura vaha sva-apane hI sva meM lIna ho jAtA hai / yahI zrAtmA kI zuddhi kI avasthA hai / jaba grAtmA zuddha ho jAtI haiM tabhI vaha siddha ho jAtI hai arthAt AtmA se paramAtmA / (6) jaina dharma meM AtmA eka nahIM ananta mAnI gaI hai| usakA lakSaNa hai caitanya / (7) caitanya svabhAva hI AtmA dravya ko anya aneka dravyoM se bhinna karatA hai| yaha caitanya dharma vastutaH usakA svabhAva dharma hai / (8) pratyeka prAtmA jJAtA ke sAtha-sAtha kartA aura bhoktA bhI hotI hai / ( 9 ) sAMsArika avasthA meM grAtmA apane karma kI karttA hotI hai aura apane hI karma kI bhoktA bhI (10) apane karmakula ko kATa kara jaba mukti prApta kara letI hai taba usameM ananta catuSTaya jAgarita ho jAte haiM / jIva jaba prANa paryAya grahaNa kara letA hai, taba vaha prANI kahalAtA hai / pratyeka prANI svadehaparimANI hotA hai| (11) arthAt vaha svadeha meM hI vyApta rahatA hai, deha ke bAhara nahIM / (12) jaina dharmAnusAra jisa vastu ke guNa jahA~ vidyamAna rahate haiM, yaha vastu vahIM para hotI hai| jJAna zrAdi guNa prAtmA ke haiM - jahA~ ye guNa haiM vahIM zrAtmA mAnanI cAhie / AkAza dravya hai usake guNa sarvavyApI haiM ataH bhrAkAza sarvatra hai| (13) saMsArI jIva anAdi kAla se karmabaddha hai, phalasvarUpa vaha sAMsArika caMkramaNa - janma-maraNa ke cakkara meM par3A rahatA hai kintu unameM bhI ho jAe arthAt vaha apane siddha samAna zakti tirobhUta vidyamAna hai| (14) yadi yaha karmarahita zubha saMkalpa se tapa-saMyamapUrvaka sAdhanA karate hue karmakSaya kara DAle to usakA siddha svarUpa mukhara ho utthegaa| kyoMki jaina dharma meM jIva ko prabhu kahA gayA hai / (15) isa prakAra jIva apane utthAna-patana kA svayaM uttaradAyI hai| vahI apanA zatru hai, vahI apanA mitra bhI hai| dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa | 298 (16) baMdhana aura mukti usI ke puruSArtha aura saMkalpa para nirbhara karate haiN| isake lie use bAharI zaktiyoM kA koI yoga-sahayoga prApta nahIM hA krtaa| AdhyAtmika dRSTi se AtmA ko tIna koTiyoM meM bAMTA gayA hai--bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA (17) bahirAtmA apane zarIra ko hI apanI prAtmA samajhatA hai aura zarIra- . vinAza meM svayaM kA vinAza mAna letA hai| (18) aisA jIva indriyoM ke vyApAra meM sakriya rahatA hai, prAsakta rahatA hai / jaba use anukUlatA hotI hai taba prasannatA anubhUta karatA hai aura jaba use pratikUlatA hotI hai taba anubhava karatA hai duHkhAtireka / (19) use mRtyu arthAt maraNa kA atizaya bhaya rahatA hai / (20) usake zarIra meM pracchanna jJAna ke bodha na hone se vaha prANI ananta kAla taka saMsAra ke caMkramaNa meM gatizIla rahatA hai| (21) antarAtmA apanI AtmA aura zarIra meM bhinnatA anubhava karatA hai| (22) isI lie usameM kisI prakAra kA bhaya nahIM hotA hai arthAt lokabhaya, paraloka bhaya, mRtyubhaya, Adi se vaha sarvathA mukta rahatA hai| usameM kisI prakAra kA mada nahIM rahatA arthAt kula, jAti, rUpa, jJAna, dhana, bala, tapa tathA prabhutA Adi ke madoM se rahita hotA hai| (23) antarAtmA avasthA meM jIva ko sAMsArika padArthoM aura unake bhoga meM kisI prakAra kI prAsakti nahIM rhtii| sAtha hI aise anAsakta prANI ko janma-maraNa ke duHkhoM se yathAzIghra nivRtti mila jAtI hai| (24) bahirAtmA aura antarAtmA ke pazcAt jIva kI viziSTa avasthA hai-prmaatmaa| paramAtmA vaha jisane apanI AtmA kA pUrNa utthAna kara liyA ho aura jo kAma, krodha Adi doSoM se sarvathA mukta ho cukA ho| (25) usameM ananta catuSTaya jAga jAte haiM aura vaha praAvAgamana ke cakra se parimukta ho jAtA hai| pahalA, dUsarA aura tIsarA guNasthAna bahirAtmA avasthA kA citraNa hai| cauthe se bArahaveM guNasthAna antarAtmA avasthA kA digdarzana haiM aura terahavAM caudahavAM guNasthAna paramAtmA-avasthA kA hai| (26) AtmA kA svabhAva hai jnyaanmy| vaha svabhAva karma kaTeM to prakaTa ho| dhyAna se karma vipAka baMdhate aura kaTate bhI haiN| azubha dhyAna saMsAra kA kAraNa hai aura zubha dhyAna moha kA kAraNa / pahile tIna guNasthAnoM meM prAta aura raudra ye do dhyAna hI pAe jAte haiN| cauthe aura pAMcaveM gUNasthAna meM prArta aura rodra dhyAna ke atirikta samyaktva kI prabhAvanA se dharmadhyAna bhI hotA hai| chaThe guNasthAna meM prArta aura dharmadhyAna kI saMbhAvanA raha jAtI hai| yahAM raudradhyAna chUTa jAtA hai| sAtaveM guNasthAna meM kevala dharmadhyAna hotA haiN| yahAM taka Ate-pAte raudra aura prArtadhyAna chUTa jAtA hai| pATha se bArahaveM guNasthAnoM taka arthAt ina pA~ca guNasthAnoM meM kevala dharmadhyAna ke sAtha eka dhyAna aura jAgatA hai vaha hai zukla / yaha zukladhyAna mUlAdhAra hai mokSa kI prApti kA / isIlie agale guNasthAnoM meM kevala zukladhyAna hotA hai| (27) jo sthAna yogavAziSTha 28 meM tathA pAtaMjala yogasUtra meM (27) ajJAnI jIva kA hai vahI lakSaNa jaina dharma meM mithyAdRSTi athavA bahirAtmA ke nAma se ullikhita hai / (30) jIva ko paramAtma-avasthA prAptyartha apanI mithyAdRSTi kA pariSkAra karanA Avazyaka hai| vaha mithyAdRSTi se samyak dRSTi ho jAtA hai tabhI usameM vikasita hokara paramAtma-lakSaNa mukhara hote haiN| . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM IzvaraviSayaka mAnyatA | 299 isa prakAra jaina dharma meM arhat aura siddha pada haiN| una taka jo jIva pahu~catA hai, vahI vastutaH Izvara mAnA gayA hai / pratyeka jIva meM Izvara hone kI zakti vidyamAna hai / anAdi kAla se jIva apanI Izvaratva zakti ko karmabaMdha se pracchanna kie hue hai / jaba aura jyoM hI karmabaMdha kSINa hone lagate haiM tabhI usa jIva meM Izvara hone kI zaktiyA~ ujAgara ho jAtI haiM aura aMtataH vaha jIva Izvara bana jAtA hai| (31) jainadharmAnusAra yaha Izvara saMsAra se koI saMbaMdha nahIM rakhate haiN| sRSTi ke sRjana athavA saMhAra meM bhI inakI koI bhUmikA nahIM hai| kisI ke dvArA sammAna aura apamAna para vicAra nahIM krte| ve stutivAda aura nindAvAda se sarvathA mukta rahane kA bhAva rakhate haiN| unheM isase na to harSa hI hotA hai aura na hI vissaad| ___ jainadharmAnusAra sRSTi svayaMsiddha hai| jIva apane-apane karmAnusAra svayaM hI sukha-duHkha pAte haiN| aisI dazA meM muktAtmAoM aura arhat siddhoM ko ina saba jhaMjhaToM meM par3ane kI koI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki jinake sabhI rAga miTa gae haiM, jo vItarAga haiM, bhalA unheM tumhArI bhalAI-burAI se kyA prayojana ? sAra saMkSepa meM yahI kahA jA sakatA hai ki jaina dharma meM arhatoM aura mukta prAtmAoM kA usa Izvaratva se koI sambandha nahIM hai jise anya loga saMsAra ke kartA aura hartA Izvara meM kalpanA kiyA karate haiN| jaina darzana meM isa prakAra kI koI kalpanA hI nahIM kI gaI apitu isa mAnyatA ke viruddha sapramANa AlocanA avazya kI gaI hai / yadi Izvara kA yahI rUpa hai to jaina darzana ko bhI anIzvaravAdI kahA jA sakatA hai| (32) isa prakAra uparyukta saMkSipta vivecana se yaha spaSTa hai ki bauddha aura anya anIzvaravAdiyoM kI bhAMti jaina dharma nahIM hai / yahA~ Izvara to hai aura usa saMbaMdhI apanA dRSTikoNa hai, apanI mAnyatA hai| vizeSatA yaha hai ki yahAM pratyeka prANI ko prabha banane kI suvidhA prApta hai| ataH yahA~ vikAsa aura prakAza pAne kI pUrNataH svataMtratA hai| ---'maMgala kalaza', 394 sarvodaya nagara, AgarA roDa, alIgar3ha-202001 dhammo dIvo saMsAra samudra meM varma hI dIpa hai