Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ya g Da 00500010 2800000020050 90%E0% :06.2580.0X06: 5 56 Fags662 upAdhyAya zrI puSkara muni smRti-grantha / jaina darzana meM saMthArA AAAAAA CONV50 -DaoN. rajjana kumAra vartamAna yuga meM aicchika mRtyuvaraNa kA prazna bahucarcita rahA hai| use anya vyaktiyoM kA sahayoga lenA par3atA hai, lekina kucha aise DOESDAE vyakti ko svecchApUrNa mRtyu prApta karane kA adhikAra hai yA nahIM yaha kArya haiM jinheM vaha svayaM apane daihika aMgoM kI sahAyatA se karatA Adhunika nIti-darzana kI eka mahattvapUrNa samasyA hai| isake sAtha hI / hai| durbhAgyavaza yadi vaha apane isa kArya kA saMpAdana svayaM nahIM kara HODac yaha prazna bhI bahucarcita hai ki kyA icchApUrvaka zarIra tyAga ke sabhI pAtA hai| una aMgoM meM punaH zakti kA saMcAra honA saMbhava nahIM hai. prayatna AtmahatyA kI koTi meM Ate haiM athavA nahIM? nIti aura vaha vanaspati kI taraha jIvita zarIra mAtra hai tathA vaha jo bhI dharma-darzana ke vidvAnoM ke isa sambandha meM aneka mata haiN| isI prakAra | AhAra grahaNa kara rahA hai vaha zarIra meM nahIM laga rahA hai arthAt asAdhya roga se yA asahya vedanA se pIr3ita vyakti apanA jIvana usakA zarIra AhAra grahaNa nahIM kara pA rahA hai. use bacAne ke sAre samApta kara denA cAhatA hai to kyA use mRtyudAna dene vAlA vyakti prayatna niSphala ho cuke haiN| usakA jIvana bhAra svarUpa ho gayA hai| hatyA kA aparAdhI hai athavA vaha svayaM AtmahatyA kA doSI hai| sevA karane vAle tathA sevA lene vAle donoM thaka gae hoM, to aise Aja ye sabhI prazna naitika evaM dhArmika dRSTi se gaMbhIra cintana kI samaya vyakti dvArA AhAra tyAga karane kA saMkalpa hI saMthArA hai apekSA rakhate haiN| kyoMki usa vyakti ko yaha bhAna ho jAtA hai ki zarIra ko sevA dene prAcIna sabhI dharmoM meM kisI na kisI rUpa meM aicchika mRtyuvaraNa se koI lAbha nahIM hone vAlA hai| uttarAdhyayana meM ise paMDitamaraNa ko svIkRta kiyA jAtA rahA hai| bhAratavarSa meM parvata yA vRkSa se kahA gayA hai|3 girakara athavA apane zIza yA aMga vizeSa kI bali car3hAkara mRtyu samaya-aba prazna uThatA hai ki saMthArA lene kA upayukta avasara prApta karane kI paramparA prAcIna kAla se hI pracalita rahI hai| ye kyA hai? kAraNa ki anAyAsa koI vyakti marane lage aura yaha sabhI mRtyu prApta karane ke vIbhatsa DhaMga haiM jinheM anucita mAnA jAtA / ghoSaNA kara de ki maiM saMthArA le rahA hU~ to vastutaH usakA yaha rahA hai aura inakA virodha bhI huA hai| lekina jainadharma meM saMthArA dehatyAga saMthArA kI koTi meM nahIM aayegaa| isa sambandha meM hama ke rUpa meM mRtyuvaraNa kI prathA prAcIna kAla se lekara Aja taka ArAdhanAsAra meM uddhRta prasaMga para vicAra kara sakate haiM-"jarArUpI abAdhagati se calI A rahI hai| kabhI bhI isakA virodha nahIM huaa| vyAdhi jaba deha para AkramaNa kare, sparza-rasa-gaMdha-varNa-zabda ko grahaNa hai| yaha mRtyu prApta karane kI eka aisI kalA hai jise mahotsava ke karane vAlI indriyAM apane viSayoM ko grahaNa karane meM asamartha ho rUpa meM manAyA jAtA hai| jaina paramparA meM ise kaI nAmoM se abhihita | jAe~, AyurUpI jala pUrNarUpeNa chIja jAe, zarIra kI haDDiyoM kI kiyA gayA hai-saMlekhanA, saMthArA, samAdhimaraNa, saMnyAsamaraNa, mRtyu- saMdhiyoM kA baMdha tathA zirAoM aura snAyuoM se haDDiyoM ke jor3a mahotsava, sakAmamaraNa, udyuktamaraNa, aMtakriyA aadi| prastuta nibaMdha zithila ho jAe~ arthAt zarIra itanA adhika kRzakAya ho jAe ki meM jainadharma meM varNita saMthArA ke svarUpa para prakAza DAlA jA rahA hai| vaha svayaM kA~pane lage Adi avasthAe~ hI saMthArA grahaNa karane ke lie upayukta haiN|"4 yahA~ spaSTa kara diyA gayA hai ki pUrNa svarUpa-saMthArA yA saMlekhanA ke svarUpa para prakAza DAlane se niHsahAyatA kI avasthA meM jJAna se yukta hokara hI saMthArA grahaNa pahale hama yaha jAna leM ki vastutaH yaha hai kyA? jIvana kI aMtima kiyA jA sakatA hai| isa saMbaMdha meM hama AcArya zrI tulasI ke maMtavya belA meM athavA kisI Asanna saMkaTApanna avasthA meM jisameM jAna ko bhI dekha sakate haiM-"vyakti kA jIvana jaba bhArasvarUpa ho jAe saba jAne kI pUrI saMbhAvanA hai ke samaya sabhI taraha ke bhAvoM se mukta (vRddhAvasthA, roga, upasargAdi ke kAraNa) tathA vaha apanI Avazyaka hokara saMpUrNa AhAra tyAga karake Ane vAlI mRtyu kI pratIkSA karane kriyAoM kA sampAdana ThIka se nahIM kara pAe to dharma kI rakSA kA nAma hI saMthArA hai| AcArya samantabhadra ke anusAra "upasarga, hetu saMthArA vrata le sakatA hai|"5 ina sabakA pratiphalita yahI nika durbhikSa, jarA, asAdhya roga athavA isI taraha kI anya prANaghAtaka lA ki vyakti saMthArA nimnalikhita paristhitiyoM meM grahaNa kara anivArya paristhiti upasthita ho jAne para dharma kI rakSA athavA sakatA haisamabhAva kI sAdhanA ke lie jo dehatyAga kiyA jAtA hai vaha saMthArA ke nAma se jAnA jAtA hai|"2 1. zArIrika durbltaa| saMthArA meM jo dehatyAga kiyA jAtA hai usake pIche deha meM utpanna 2. anivArya mRtyu ke prasaMga upasthita hone pr| va hone vAle kaSToM se bacane kA bhAva nahIM rahatA hai| yahA~ vyakti ke 3. anivArya kAryoM ke sampAdana nahIM kara sakane kI mana meM dharma-rakSA kA bhAva rahatA hai| manuSya jaba taka jIvita rahatA paristhiti meN| hai vaha kucha na kucha karatA hI rahatA hai| apane kArya-saMpAdana ke lie 4. dharma rakSA hetu| 2001 SoSDSDD SODOODHS dateg00D 90. " R hAlAta taba ta Dig EPROMORRPalacoRaataa 900
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMthArA - saMleSaNA : samAdhimaraNa kI kalA yogyatA- saMthArA kauna le sakatA hai aura kauna nahIM, yaha bhI eka mahattvapUrNa prazna hai aura isakA samAdhAna jaina graMthoM ke AdhAra para hI karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| uttarAdhyayana meM likhA gayA hai ki saMyamazIla, jitendriya aura cAritrayukta sakAma tathA akAma maraNa ke bheda jAnane vAle tathA mRtyu ke svarUpa ke jJAtA evaM mRtyu se bhayabhIta nahIM hone vAle vyakti hI saMthArA lene ke yogya haiM / 6 yahA~ yogyatA saMbaMdhI vivecana spaSTa hai| prAyaH koI bhI maranA nahIM cAhatA hai| aMtima kSaNa taka vyakti jInA cAhatA hai| mRtyu ko svIkAra karanA sabake vaza kI bAta nahIM hai| AcArya vaTTakera dvArA prastuta vicAra atyanta ullekhanIya hai-mamatvarahita, ahaMkAra rahita, kaSAyarahita, dhIra, nidAnarahita, samyagdarzana se saMpanna, indriyoM ko apane vaza meM rakhane vAlA, sAMsArika rAga ko samajhane vAlA, alpa kaSAya vAlA, indriya nigraha meM kuzala, caritra ko svaccha rakhane meM prayAsarat, saMsAra ke sabhI prakAra ke duHkhoM ko jAnane vAlA tathA inase virata rahane vAlA vyakti saMthArA lene kA adhikArI hai| vyakti sabase adhika moha apane se hI karatA hai| sAmAnya rUpa se usake sAre prayatna cAhe ve parokSa haiM yA pratyakSa zarIra ko sukha pahu~cAne ke uddezya se hI kie jAte haiN| aise zarIra kA tyAga karanA sAdhAraNa bAta nahIM hai| isake lie vyakti ko saMyamI, jJAnI, bhautika- abhautika sukhoM ko samajhane vAlA honA caahie| usameM nimna guNoM kA samAveza anivArya rUpa se honA caahie| 1. sAMsArika AkAMkSAoM se mukt| 2. indriya jIta 3. rAga-dveSa se mukt| 4. alpa kaSAya vaalaa| 5. gRhIta vratoM ke mahattva ko samajhane vaalaa| 6. jIvana aura mRtyu donoM ko anivArya evaM Avazyaka mAnane vaalaa| vidhi-jaina graMthoM meM saMthArA lene kI vidhi kA varNana vistArapUrvaka huA hai| yahA~ chaha mAsa se lekara bAraha varSa taka ke saMthArA kA vidhAna milatA hai| samayAvadhi ke anusAra jaghanya, madhyama tathA utkRSTa ye tIna prakAra ke saMthArA mAne gae haiN| inakA kAla kramazaH chaha mAsa, 12 mAsa tathA 12 varSa kA hai|" utkRSTa jisakA kAlamAna 12 varSa kA hai usameM sAdhaka vibhinna prakAra ke kArya karate haiM jo isa prakAra hai 9 varSa ke prathama cAra varSa meM sAdhaka dugdha Adi vikRtiyoM (rasoM) kA parityAga karatA hai tathA dUsare cAra varSoM meM vividha prakAra kA tapa karatA hai phira do varSa taka ekAntara tapa (eka dina upavAsa aura phira eka dina bhojana) karatA hai| bhojana ke dina AyAma AcAmla karatA hai| tatpazcAt gyArahave varSa meM pahale chaha mahIne taka koI bhI ativikRSTa (telA, colA) tapa nahIM karatA hai tathA bAda ke chaha mahIne meM vikRSTa tapa karatA hai| isa pUre varSa meM pAraNe ke dina AcAmla kiyA jAtA hai| bArahaveM varSa 663 meM eka varSa taka koTi sahita arthAt niraMtara AcAmala karake phira muni dvArA pakSa yA eka mAsa ke AhAra se anazana tapa kiyA jAtA hai| saMthArA lene ke krama meM AhAra kA tyAga to kiyA hI jAtA hai| lekina sAdhaka ko kucha anya upakrama bhI karane par3ate haiN| sAdhaka sarvaprathama aise sthAna kI khoja karatA hai jahAM vaha zAMtipUrvaka apane tapoM kA abhyAsa kara ske| isa hetu vaha grAma yA vana meM jAkara acitta bhUmi kA avalokana karatA hai aura vahA~ kuza, ghAsa Adi acita vastuoM kI sahAyatA se saMstAraka banA letA hai / 10 isa saMstAraka para ArUr3ha hokara vaha samatva kI sAdhanA karatA hai| vaha rAga-dveSa se mukta hokara apane zarIra ke prati hone vAle mamatva kA bhI tyAga karatA hai| reMgane vAle jaMtu jaise cIMTI Adi prANI yA AkAza meM ur3ane vAle pakSI bIla, giddhAdi jamIna ke aMdara rahane vAle jantu yathA sarpAdi usake zarIra ko kaSTa pahu~cAte haiM to vaha inase vicalita nahIM hotA hai| inase hone vAle kaSToM ko samabhAvapUrvaka sahana karatA hai|" vaha janma aura maraNa ke saMbaMdha meM vicAra karatA hai aura donoM ko jIvana ke lie Avazyaka mAnatA hai| vaha yaha vicAra karatA hai ki harSa, viSAda, jarA Adi zarIra ke hI kAraNa haiM kyoMki yaha zarIra hI janma-maraNa, sukha-duHkha kA upabhoga karatA hai / 12 isa prakAra vaha mamatva rahita hokara mRtyu kI pratIkSA karatA hai| jaba maraNa kAla AtA hai to binA kisI bhAva ke sahajatApUrvaka use svIkAra karate hue dehatyAga karatA hai| bheda-saMthArA ke tIna bheda haiM13 (ka) bhakta pratyAkhyAnamaraNa, (kha) iMginImaraNa aura (ga) praayopgmnmrnn| (ka) bhaktapratyAkhyAnamaraNa-cAroM prakAra ke AhAra (azana, pAna, khAdima, svAdima) kA tyAga karake samabhAvapUrvaka deha tyAga karane kI kalA ko bhaktapratyAkhyAnamaraNa saMthArA kahate haiN| ise svIkAra karane vAlA sAdhaka apane zarIra kI sevA svayaM karatA hai aura dUsaroM se bhI karavA sakatA hai| isakI avadhi kama se kama antarmuhUrta adhikatama bAraha varSa tathA madhyama antarmuhUrta se Upara tathA bAraha varSa se kama hai / 14 (kha) iMginImaraNa- isa saMthArA ko grahaNa karane vAlA sAdhaka eka kSetra niyata kara letA hai tathA aisI pratijJA le letA hai ki isa sImA kSetra se bAhara nahIM jaauuNgaa| isa saMthArA vrata ko svIkAra karane vAlA apane zarIra kI sevA svayaM karatA hai kisI anya se nahIM karavAtA hai| (ga) prAyopagamana maraNa-saMdhArA kI isa prakriyA meM sAdhaka apanI saMpUrNa kriyAoM kA niSedha kara detA hai| vaha apane zarIra kI sevA na to svayaM karatA hai aura na kisI se karavAtA hai| aticAra saMthArA ke kSaNa meM vyakti ke mana meM nAnA prakAra ke vicAra calate rahate haiM lekina jina vicAroM ke kAraNa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 yaha vrata khaMDita ho sakatA hai unheM aticAra kahate haiN| inakI kula saMkhyA pA~ca mAnI gaI hai51 jIvitAzaMsA, 2 maraNAzaMsA, 3. bhayAnuzaMsA, 4. mitrAgurAga aura 5. nidAnuzaMsA. 1. jIvitAzaMsA adhika samaya taka jIvita rahane kI abhilASA / saMthArA lene vAle sAdhaka ko mana meM yaha vicAra nahIM rakhanA cAhie ki maiM kucha samaya taka aura jIvita rahatA to acchA hotaa| 2. maraNAzaMsA - zIghra maraNa kI kAmanA / vrata meM hone vAle kaSToM se ghabarAkara zIghra marane kI kAmanA nahIM karanI caahie| 3. bhAnuzaMsA- maiMne apane jIvana meM kaI taraha ke upabhogoM kA bhoga kiyA hai| maiM isa prakAra sotA thA, khAtA thA, pItA tA Adi prakAra ke bhAvoM kA cintana karanA aticAra hai| 3. uttarAdhyayana sUtra, 7/2,32 4. ArAdhanAsAra, 25-28 5. AyAro, pR. 293. 6. tesiM soccA sapujjANaM saMjayANaM vusImao / na saMtasanti maraNante sIlavantA bahussuyA / 7. Nimmamo NirahaMkAro NikkasAo jididio dhiiro| aNidANo diTThisaMpaNNomaraMto ArAhayo hoi // 8. bAraseva u vAsAI saMlehukkosiyA bhave / saMvacchara majjhimiyA chammAsA ya jahanniyA // 9. vahI., 36/252-254 bhagavatI ArAdhanA, 255-256 10. gAme aduvA raNNe thaMDilaM paDilehiyA / appANaM tu viNNAya taNAI saMthare muNI // 11. pANA dehaM vihiMsaMti ThANato Na vi ubbhame / AsavehiM vivittehiM tippamANoM ghiyAsae / 12. Natthi bhayaM maraNasamaM jammaNasamayaM Na vijjade dukkhaM / jammaNamaraNAdakaM chiMdi mamatti sarIrAdo // form upAdhyAya zrI puSkara muni smRti grantha 4. mitrAnurAgazaMsA pUrva meM bAlyAvasthA meM, yuvAvasthA meM apane mitroM ke sAtha kI gaI gatividhiyoM ko yAda karanA evaM usase duHkhI honA bhI aticAra hai| 5. nidAnAnuzaMsA - loka-paraloka ke viSaya meM cintana karanA tathA yaha socanA ki mere isa kaThina vrata kA phala kyA milegA nidAnAnuzaMsA aticAra hai| saMdarbha sthala 1. sahAyaka- AcArya, jIvana vijJAna vibhAga, jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM-341306, rAjasthAna / 2. upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratikAre / dharmAya tanu vimocana mAhuH sallekhanAmAryAH // isa taraha jaina darzana meM ullikhita saMdhArA kI avadhAraNA para vicAra prastuta kiyA gayA hai| patA sahAyaka AcArya jIvana vijJAna vibhAga jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanU / - ratnakaraMDaka zrAvakAcAra, 5/1 -uttarAdhyayana, 5/29 2080 -mUlAcAra, 103 - uttarAdhyayana, 36/25 -AcArAMga (saMpA. -zrIcanda surANA), 8/8/22 -vahI., 8/8/25 -mUlAcAra, 119 13. sthAnAMga, 2/4/414, bhagavatI ArAdhanA, vijayodayA TIkA, pR. 51, samAdhimaraNotsAha dIpaka, 91 14. gommaTasAra (karmakAMDa), 60 15. jIvitamaraNAsaMsA mitrAnurAgasukhAnubaMdha nidAna karaNAni // -tattvArtha sUtra, 7/32