Book Title: Jain Darshan me Agam Praman
Author(s): Harindrabhushan Jain
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210977/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ******** 0000000 400 jainadarzana meM Agama ( zruta) pramANa * suzrI DaoN0 hemalatA boliyA ema. e. pIeca. DI jainadarzana meM pramANa carcA sarvaprathama umAsvAti ke tattvArthasUtra meM dekhane ko milatI hai| jaina Agamika paramparA meM jJAna ke pA~ca meda (mati, bhUta, avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna) upalabdha haiN| vahIM ina pA~ca jJAnoM ko punaH do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| yathA-- pratyakSa aura parokSa / pratyakSa jJAna do prakAra kA kahA gayA hai - (1) kevalajJAna aura ( 2 ) nokevalajJAna / nokevalajJAna ke punaH do bheda kiye gaye haiM-- (1) avadhi aura (2) mana:paryaya / tathA parokSajJAna bhI do prakAra se varNita hai-- (1) abhinibodhika (mati) aura (2) tajJAna" pratyakSa inhIM pA~ca jJAnoM ko umAsvAti ne pramANa kahA hai| arthAt inakI dRSTi meM jJAna hI pramANa hai / inhoMne mati jJAna ke hI paryAya smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha batalAye haiM / isa prakAra umAsvAti ne apane samaya meM pracalita smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna pramANoM kA antarbhAva matijJAna meM karake jaina kSetra meM pramANapaddhati ko Age bar3hAyA kintu pramANazAstra kI vyavasthita rUparekhA bhaTTa akalaMkadeva ke samaya se hI prArambha hotI hai / yadyapi jinabhadragaNi' ne mana aura indriya kI sahAyatA se hone vAle matijJAna ko parokSa kI paridhi se nikAlakara tathA sAMvyavahArika pratyakSa nAma dekara pratyakSa kI paridhi meM sammilita kiyaa| jisase jainetara dArzanikoM se indriyajanya jJAna ko parokSa na mAnane kA jo vivAda thA vaha samApta ho gayA / phira bhI pramANazAstra kI vyavasthita rUparekhA sthApita karane kA zreya bhaTTa akalaMkadeva ko hI prApta hai / inhoMne bhI tattvArthasUtra ke tatpramANe sUtra ko Adarza mAnakara apane laghIyastraya' nAmaka grantha meM pramANa vibhAga isa prakAra kiyA hai sAMvyAvahArika pratyaya jainadarzana meM Agama ( zruta) pramANa pramANa + mukhya pratyaya | smRti | pratyabhijJAna tarka 266 ********** parokSa T anumAna Agama yadyapi akalaMka ke granthoM ke pramukha TIkAkAra anantavIrya aura vidyAnandI ko smRti Adi ko atIndriyapratyakSa mAnanA abhISTa nahIM huA phira bhI samasta uttarakAlIna jaina dArzanikoM ne akalaMka dvArA pratiSThApita pramANa-paddhati ko eka svara se svIkAra kiyA hai| Agama yA zruta pramANa anya darzanoM meM mAnya zabda pramANa hI jainadarzana meM Agama yA zruta pramANa ke nAma se jAnA jAtA hai kintu jainAcAryoM meM siddharSi hI aise haiM jinhoMne sarvaprathama Agama pramANa ke sthAna para zabda pramANa zabda kA prayoga kiyA hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa zru tajJAna (pramANa) zabda jainadarzana kI apanI maulika dena hai| yaha jisa rUpa meM jainadarzana meM pAyA jAtA hai, usa rUpa meM anya darzanoM meM nahIM pAyA jAtA hai| phira bhI zru tajJAna evaM zabdapramANa zabdoM meM koI vizeSa antara nahIM hai kyoMki donoM meM hI zabda kI pradhAnatA hai, yaha Age ke vivecana se spaSTa ho jaayegaa| jainAcAryoM ke anusAra Aptavacana se AvirbhUta hone vAlA artha-saMvedana AgamapramANa hai / sAtha hI inakA yaha bhI kahanA hai ki yadi anya dArzanika yaha AzaMkA kareM ki jaba artha kA saMvedana Agama hai to vaha AptavacanAtmaka hI kaise ho sakatA hai ? to pratyuttara meM inakA kahanA hai ki upacAra se vacana bhI Agama hai| mANikyanandI Apta ke vacana evaM saMketa Adi ke nimitta se hone vAle jJAna ko Agama kahate haiN| ukta donoM paribhASAoM meM koI vizeSa antara nahIM hai / kevala mANikyanandI ne lakSaNa meM Adi pada se saMketa Adi grahaNa vizeSarUpa se kiyA hai| siddhasena divAkara ke anusAra vaktA ke dRSTa aura iSTa ke avirodhI vAkya se tathA tattvagrAhitA se utpanna vAkya zabda-pramANa haiN| uparyukta paribhASAoM se spaSTa hotA hai ki Apta ke vacana se utpanna huA padArtha kA jJAna 'AgamapramANa' hai aura upacAra se Apta ke vacana ko bhI AgamapramANa kahate haiM / isa bAta meM to sabhI jainAcArya ekamata haiM, kintu Apta ke svarUpa ke viSaya meM unake paraspara bhinna-bhinna mata haiN| Apta kA svarUpa kundakundAcArya ne apane niyamasAra nAmaka grantha meM Apta ke svarUpa ko batalAte hue likhA hai ki-'jisake samasta doSa dUra hue haiM aisA jo sakalaguNamaya puruSa hai vaha Apta hai| isake viparIta jisake samasta doSa dUra nahIM hue haiM aisA jo sakalaguNahIna puruSa hai vaha anApta hai / niyamasAra kI TIkA karate hue padmaprabhamaladhAri ne bhI likhA hai ki 'jo zaMkA rahita hai vaha Apta hai / isake viparIta jo zaMkA se yukta hai vaha anApta hai|" samantabhadra kA kahanA hai ki jo doSoM ko naSTa kara cukA hai, sarvajJa aura AgamezI arthAta heyopAdeyarUpa anekAnta tatva ke vivekapUrvaka Atmahita meM pravRtti karane vAle abAdhita siddhAntazAstra kA svAmI arthAt Agama kA svAmI hai vaha niyama se Apta hotA hai, dUsare prakAra se AptatA nahIM ho sakatI hai| sAtha hI inakA yaha bhI kahanA hai ki jisameM kSudhA, pyAsa, bur3hApA, roga, janma, maraNa, bhaya, mada, rAga, dveSa, moha aura ca zabda dvArA sUcita cintA, arati, nidrA, vismaya, vivAda, kheda, aura sveda-ye aThAraha doSa nahIM vaha Apta hai aura use nirdoSa kahate haiM / 13 samantabhadra kA yaha bhI kahanA hai ki jisameM nirdoSitA, sarvajJatA aura AgamezitA isameM se yadi eka guNa bhI nahIM hai to vaha Apta bhI nahIM hai / inake anusAra to Apta meM tInoM guNoM kA honA Avazyaka hai / isa prakAra sarvajJa, arhanta aura tIrthakara Adi hI Apta ho sakate hai / kyoMki ye tInoM guNa to unhIM meM pAye jAte haiN| vaise bhI svayaM samantabhadra ne apanI AptamImAMsA meM arhanta ke viSaya meM kahA hai ki 'arhanta hI Agama kA svAmI hai, jisakI sarvajJatA ke kAraNa usake vacanoM meM yukti aura zAstra meM kisI prakAra kA virodha nahIM AtA hai / vahI rAga-dveSAdi donoM se sarvathA rahita arthAt nirdoSa hai aura usake dvArA hI mAne gaye tatva pramANoM se bAdhita nahIM hote haiM / samantabhadra ke samAna akalaMkadeva ne bhI arhanta ko hI sarvajJa kahA hai / inake anusAra arhanta hI sarvajJa haiM, inake atirikta dUsare nyAya aura Agama ke viruddha kathana karate haiM ?15 hemacandrAcArya ne bhI arhanta ko hI apane AtmanizcayAlaMkAra meM sarvajJa kahA hai| inake anusAra jo sarvajJa arthAt saba kucha jAnatA hai, rAgAdi doSoM ko jIta cukA ho, jo tIna lokoM meM pUjita ho, vastue~ jaisI haiM unheM vaisI hI kahatA ho, vahI paramezvara arhat deva hai| isa prakAra uparyukta vivecana se yaha spaSTa hotA hai ki jo sarvajJa hotA hai vahI sabhI doSoM se rahita aura Agama kA svAmI hotA hai / kyoMki nidoSitA ke binA sarvajJatA sambhava nahIM aura sarvajJatA ke binA AgamezitA nahIM ho sakatI hai| isalie tIrthaMkara Adi hI Apta, siddha hote haiM, kyoMki ye tInoM guNa inameM vidyamAna haiM / tIrthaMkara, arhanta Adi ko Apta mAnane ke viSaya meM sabhI jainAcArya paraspara sahamata haiN| sAtha hI inakA yaha bhI kahanA hai ki ukta tIna guNoM se yukta jo Apta haiM, unakA bahuvidha nAmoM se kIrtana yA smaraNa kiyA jAtA hai / jinameM se kucha nAma to samantabhadra ne apane ratnakaraNDa upAsakAdhyayana meM isa prakAra ginAye haiN| inakA kahanA hai ki Upara varNita svarUpa ko lie hue jo Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM Agama (zruta) pramANa 271 . marAmmmmmmmmmmmmmmm..... + +++++++++++0000000..+000-.... Apta haiM vaha parameSThI arthAt parama pada meM sthita, paramajyoti, virAga (rAgAdibhAvakarma rahita), vimala, kRtI, sarvajJa, anAdimadhyAnta (Adi, madhya aura anta se zUnya) sArva arthAt sarvamaya aura zAstA arthAt yathArtha tatvopadezaka ina nAmoM se upalakSita hotA hai| samantabhadra ke anusAra ye AThoM nAma Apta ke bodhaka haiM / kintu akalaMkadeva ko Apta kA itanA hI lakSaNa abhISTa nahIM hai| inhoMne apanI aSTazatI meM Apta kA vyApaka artha meM eka-dUsarA lakSaNa bhI kiyA hai / jisake anusAra jo jahA~ arthAt jisa viSaya meM avisaMvAdaka hai vaha vahA~ yA jisa viSaya meM Apta hai, anyatra anApta hai / AptatA ke lie tadviSayaka jJAna aura avisaMvAdakatA Avazyaka hai / " vAdidevasUri" aura haribhadra ke anusAra jo vyakti jisa vastu kA kathana karatA hai use yathArtharUpa se jAnatA ho tathA jisa prakAra use jAnA hai ThIka usI rUpa meM usakA kathana karatA hai to vaha Apta kahA jAtA hai jaise mAtApitA aura tIrthakara Adi, kyoMki inakA hI vacana avisaMvAdI hotA hai / jaise yahA~ dhana gar3A hai, merU parvata hai ityAdi vAkyoM ke artha ko pitA aura tIrthaMkara acchI prakAra se jAnate haiM / ataH ve ukta vAkyoM ke Apta haiN| ratnaprabhAcArya ke anusAra jisase kahA huA artha grahaNa kiyA jAtA hai vaha Apta hai yA jisameM rAga-dveSAdi doSoM kA kSaya ho cukA hai vaha Apta hai aura inakA yaha bhI kahanA hai ki azAdi gaNa se bane Apta zabda kA bhI yahI artha hai / ratnaprabhAcArya kA yahI kahanA hai ki jo puruSa rAgAdi doSoM se yukta hai vaha Apta se bhinna arthAt anApta hai kyoMki vaha padArthoM ko jAnatA huA bhI ina padArthoM kA anyathA rUpa se kathana karatA hai, jaise ki padArtha-jJAna se rahita vyakti karatA hai| sAtha hI inakA yaha bhI kahanA hai ki yadi koI akSara lekhana ke dvArA, saMkhyA ke nirdeza se, apane kara pallava Adi kI ceSTA vizeSa se athavA zabda smaraNa karane se parokSArtha viSayaka jJAna ko dUsare ko karA sakatA hai to vaha bhI Apta kahA jAtA hai / laghuanantavIrya ne bhI akalaMka ke samAna hI Apta kA vyApaka artha kiyA hai kintu inhoMne avisaMvAdI ke sthAna para avaMcaka zabda kA prayoga kiyA hai / inake anusAra jo jahA~ avaMcaka hai, vaha vahA~ Apta hai / 22 yahA~ avaMcaka se abhiprAya yaha hai ki jo chala-kapaTa se rahita hai arthAt niSkapaTI hai aura niSkapaTI vahI ho sakatA hai jisameM rAgAdi doSa nahIM hai / ataH jo rAgAdi doSoM se rahita hai vaha avaMcaka hai aura yaha avaMcaka pada yahA~ upalakSaNa hai| bhAvasenatravidya ne bhI Apta kA lakSaNa laghuanantavIrya ke samAna hI kiyA hai| kintu inhoMne yoM yatrAbhijJatva yaha vizeSaNa adhika jor3a diyA hai| inake anusAra jo jisa viSaya ko jAnatA hai aura satya avaMcaka hai, vaha vahA~ Apta hai / 23 yazovijaya ke anusAra vastu jaisI hai usako usI rUpa meM jo jAnatA hai aura hitopadeza-pravaNa hai, vaha Apta hai| upayukta vivecana se spaSTa hotA hai ki Apta do prakAra ke hai-(1) laukika aura (2) lokottara / 25 laukika Apta janaka Adi aura lokottara Apta tIrthakara Adi haiM / 21 Agama pramANa ke bheda Apta ke do prakAra hone se AgamapramANa bhI do prakAra kA hai-(1) laukika aura (2) lokottara / siddharSi ne lokottara ke sthAna para zAstrajJa zabda pramANa mAnA hai kintu lokottara aura zAstrajJa meM koI vizeSa antara nahIM hai| (bheda kI dRSTi se janadarzana kA anya bhAratIya darzanoM se sAmya hI hai, kyoMki anya bhAratIya darzanoM meM bhI zabda pramANa ke do hI bheda kiye gaye haiN|) (1) laukika apane viSaya meM avisaMvAdI aura avaMcaka Apta ke vacanoM se jo arthabodha hotA hai vaha laukika Agama pramANa hai| (2) lokottara yaha lokottara Agama pramANa aMgapraviSTa aura aMgabAhyarUpa se do prakAra kA hai| sAkSAt tIrthaMkara jisa artha ko apanI pavitra vANI se prakaTa karate haiM aura gaNadhara jisakA sUtra rUpa meM grathana karate haiM use aMgapraviSTa kahate haiM / AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtRdharmakathA, upAsakadazAMga, antakRtdazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa vipAkasUtra aura dRSTivAda Adi ke bheda se bAraha prakAra kA hai tathA jo gaNadhara paramparA ke AcAryoM ke dvArA ziSya ke hitArtha jo racA jAtA hai, vaha aMgabAhya hai / vaha dazavakAlika, uttarAdhyayana, kalpa vyavahAra, kalpAkalpa, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -O 7. 0 272 zrI puSkaramUni abhinandana grantha caturthakhaNDa kahAkalpa Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai / yaha aMgabAhya aMgapraviSTa ke samAna hI pramANa rUpa hai, kyoMki gaNadhara paramparA ke AcAryoM ne aMgapraviSTa granthoM ko AdhAra banAkara hI kAladoSa se kama Ayu, bala aura buddhi vAle ziSyoM ke hitArthaM dazavekAlika Adi granthoM kI racanA kI / isalie ina granthoM kI utanI hI prAmANikatA hai, jitanI gaNadharoM aura atakevaliyoM ke dvArA racita sUtroM kI hai, kyoMki ye artha kI dRSTi se mUtra hI haiM, jaise kSIrasAgara se par3e meM marA huA jala kSIrasAgara ke jala se bhinna nahIM hotA hai vaise hI aMgabAhya aMgapraviSTa se bhinna nahIM hai| ina aMgapraviSTa aura aMgabAhya Agama granthoM kI upalabdhi ke viSaya meM jaina paramparAoM meM paraspara matabheda hai / zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA ke anusAra dvAdazAMga meM se dRSTivAda ko chor3akara anya 45 Agama Aja bhI prApya hai / tathA zvetAmbara sthAnakavAsI paramparA ke anusAra Aja vartamAna samaya meM 32 Agama pramANabhUta haiM / yadyapi donoM meM AgamoM kI saMkhyA ke viSaya meM paraspara matabheda hai, kintu donoM hI unakI upalabdhi ke viSaya meM to eka mata hai / parantu isake viparIta digambara paramparA kA to kahanA hai ki ye dvAdazAMga Adi prAcIna Agama Aja vartamAna samaya meM aprApya haiN| ina AgamoM ke AdhAra se likhe gaye SaTkhaNDAgama, kaSAyapAhuDa aura kahAbandha tathA ina para likhI gaI dhavalA aura jayadhavalA Adi TIkAoM ko Agama kI hI bhA~ti ve pramANa bhUta mAnate haiM / siddharSi ne jo lokottara ke sthAna para zAstrajJa ko pramANa mAnA hai, usa zAstrajJa pramANa kA svarUpa isa prakAra hai - jo AptopajJa arthAt Apta ke dvArA prathamataH jJAta hokara upadiSTa huA hai, ullaMghanIya nahIM hai, dRSTa arthAt pratyakSa aura iSTa arthAt anumAnAdi kA avirodhI hai, vastu ke arthAt svarUpa kA pratipAdaka hai, sabake lie hitakAraka hai aura kumArga kA nirAkaraNa karane vAlA hai, use zAstra kahate haiN| aura isa prakAra ke zAstra se utpanna jo jJAna hai use zAstra pramANa kahate haiM / 2deg isa zAstrajJa pramANa ke svarUpa se hI yaha spaSTa ho jAtA hai ki lokottara aura zAstrajJa meM koI vizeSa antara nahIM hai, kevala zabda ke prayoga kA antara hai| jainadarzana ke anusAra ye Agama yA zAstra pauruSeya haiM aura inakA svataH prAmANya hai / yaha Agama pramANa jaina Agamika paramparA kA zrutajJAna hI hai / antara kevala itanA hI hai ki zrutajJAna ina aMgapraviSTa aura aMgabAhya Agama granthoM taka hI sImita raha jAtA hai kintu Agama pramANa to ina AgamagranthoM taka hI sImita nahIM rahatA apitu vaha to vyavahAra meM bhI apane viSaya meM avisamvAdI yA avaMcaka Apta ke vacanoM se jo arthabodha hotA hai usako bhI Agama kI maryAdA meM letA hai| zrutajJAna hI Agama pramANa hai isalie zrutajJAna kA svarUpa bhI jAnanA Avazyaka hai| ataH aba jaina Agamika paramparA meM zrutajJAna kA kyA svarUpa rahA hai ? isakA nirvAcana kiyA jAyegA / jisase zrutajJAna hI Agama pramANa hai yaha jo kahA gayA hai, svataH spaSTa ho jAyegA / [tajJAna zrutajJAna para vicAra karane se pUrva zruta zabda ko jAna lenA Avazyaka hai / kyoki zruta ko samajhe binA zrutajJAna ko nahIM jAna sakate haiN| sAmAnyataH zruta kA artha zravaNaM zrutam se sunanA hai / yaha saMskRta ke 'zra' dhAtu se niSpanna hai / pUjyapAda ne bhI zruta kA artha zrutajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama hone para nirUpyamANa padArtha jisake dvArA sunA jAtA hai, jo sunanA yA sunanA mAtra hai vaha zruta hai / 28 kintu zruta zabda kA vyutpatyarthaM sunA huA hone para bhI janadarzana meM yaha zruta zabda jJAna vizeSa meM rUr3ha hai / pUjyapAda ne to apanI sarvArthasiddhi meM kahA hai ki yaha zruta zabda sunane rUpa artha kA mukhyatA se pratipAdaka hone para bhI rUr3hi ke kAraNa jJAna vizeSa meM hI rUr3ha hai / " tathA 'mati tAvadhimanaH paryAyakevalAni jJAnam 20 isa sUtra se bhI jJAna zabda kI anuvRtti calI Ane ke kAraNa bhAvarUpa zravaNa dvArA nirvacana kiyA gayA zruta kA artha zrutajJAna hai / kevala mAtra kAnoM se sunA gayA zabda hI zruta nahIM hai / " zruta kA artha jJAna vizeSa karane para jainadarzana meM jo zabdamaya dvAdazAMga zrata prasiddha hai usameM virodha upasthita hotA hai kyoMki zruta zabda se jJAna ko grahaNa karane para zabda chUTa jAte haiM / aura zabda ko grahaNa karane para jJAna chUTa jAtA hai, kyoMki donoM kA eka sAtha grahaNa honA asambhava hai| isa para jaina dArzanikoM kA kahanA hai ki upacAra se zabdAtmaka zruta bhI zruta zabda karake grahaNa karane yogya hai / isalie sUtrakAra ne zabda ke bhedapramedoM ko batAyA hai ki yadi inako zruta zabda se jJAna hI iSTa hotA to ye zabda ke hone vAle bheda-prabhedoM ko nahIM batAte 132 ataH jainadArzanikoM ko mukhyataH to zruta se jJAna artha hI iSTa hai kintu upacAra se zruta kA zabdAtmaka honA bhI unako grAhya hai / zruta ke bAda aba hama zrutajJAna zrutajJAna kahA jAtA thA aura usameM mukhya para Ate haiM / umAsvAti ke pUrva zabda ko sunakara jo jJAna hotA thA use kAraNa hone se zabda ko bhI upacAra se zrutajJAna kahA jAtA thA / " kintu Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM Agama (zruta) pramANa 273 . kara zru tajJAna zabdAnusArI' aura inhoMne kucha vizeSaNA kahanA hai ki umAsvAti ko zra tajJAna kA itanA hI lakSaNa iSTa nahIM huaa| isalie inhoMne apane tattvArthasUtra meM zra tajJAna kA eka dUsarA lakSaNa kiyA hai jisake anusAra zru tajJAna matipUrvaka hotA hai / umAsvAti ke pazcAtvartI jana dArzanikoM meM nemicandra saiddhAntika ko chor3akara prAyaH sabhI yaha mAnate haiM ki zrutajJAna matipUrvaka hotA hai| kintu inakA kahanA hai ki itanA kaha dene se hI zra tajJAna kA svarUpa pUrNataH spaSTa nahIM hotA hai| isalie inhoMne kucha vizeSaNa aura jor3akara zra tajJAna kA lakSaNa spaSTa kiyA hai / jinameM jinabhadragaNi ne 'zabdAnusArI' aura 'apane meM pratibhAsamAna artha kA pratipAdana karane meM samartha, ye do vizeSaNa aura jor3akara zra tajJAna kA lakSaNa apane vizeSAvazyakabhASya meM isa prakAra kiyA hai "indriya aura mana kI sahAyatA se zabdAnusArI jo jJAna hotA hai tathA jo apane meM pratibhAsamAna artha kA pratipAdana karane meM samartha hotA hai use zru tajJAna kahate haiM / jinabhadragaNi ke isa lakSaNa se yadyapi akalaMka sahamata haiM kintu inhoMne zabda para jinabhadragaNi se adhika bala diyA hai| akalaMka kA to kahanA hai ki zabdayojanA se pUrva jo mati, smRti, cintA, tarka aura anumAna jJAna hote haiM ve matijJAna haiM aura zabdayojanA hone para ve hI zratajJAna haiN| aklaMka ne zra tajJAna kA yaha lakSaNa karake anya darzanoM meM mAne gaye upamAna, arthApatti, abhAva, sambhava, aitihya aura pratibhA pramANoM kA antarbhAva zruta nAma meM kiyA hai aura inakA yaha bhI kahanA hai ki zabdapramANa to zra tajJAna hI hai / inake isa mata kA vidyAnandI ne bhI samarthana kiyA hai| parantu bAda ke jaina dArzanikoM ko inakA zabda para itanA adhika bala denA ThIka pratIta nahIM huaa| yadyapi ve bhI isa bAta ko to mAnate haiM ki zru tajJAna meM zabda kI pramukhatA hotI hai / isIlie amRtacandrasUri ne zru tajJAna kA lakSaNa karate hue itanA hI kahA ki 'matijJAna ke bAda spaSTa artha kI tarkaNA ko lie hue jo jJAna hotA hai, vaha zrutajJAna hai / ''30 mAdhavAcArya ne eka vizeSaNa aura jor3akara zru tajJAna kA lakSaNa isa prakAra kiyA hai ki 'jJAna ke AvaraNa ke kSaya yA upazama ho jAne para matijJAna se utpanna spaSTa jJAna zrutajJAna hai| inakA amRtacandrasUri se bheda yaha hai ki jahA~ amRtacandrari ne matijJAna ke bAda spaSTa artha kI tarkaNA ko lie hue jJAna ko tha tajJAna kahA hai vahAM mAdhavAcArya ne eka vizeSaNa aura jor3akara matijJAna se utpanna spaSTa jJAna ko zra tajJAna kahA hai| isa prakAra zabdoM ke hera-phera ke kAraNa donoM meM bheda hone para bhI sUkSma-dRSTi se vicAra karane para ina donoM meM koI mUlataH bheda dRSTigocara nahIM hotA hai| kintu nemicandra saiddhAntika ne to zrutajJAna kA lakSaNa ina sabase ekadama bhinna kiyA hai / ye to isa bAta ko hI nahIM mAnate haiM ki zra tajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai| inake isako na mAnane kA kAraNa zAyada yaha rahA hogA ki zra tajJAna ke akSarAtmaka aura anakSarAtmaka rUpa se jo do bheda haiM, unameM anakSarAtmaka zru ta digambara paramparA ke anusAra zabdAtmaka nahIM hai aura Upara tajJAna kI yaha paribhASA dI gayI hai ki zabda-yojanA se pUrva jo mati, smRti, cintA, tarka aura anumAna jJAna haiM ve matijJAna hai aura zabdayojanA hone para ve zra tajJAna haiM / isa paribhASA ko mAnane para matijJAna aura anakSarAtmakazru ta meM koI bheda nahIM raha jAtA hai / isIliye inhoMne zrutajJAna kA lakSaNa ina sabase bhinna kiyA hai| inake anusAra 'matijJAna ke viSayabhUta padArtha se bhinna padArtha ke jJAna ko zru tajJAna kahate haiM / kintu zru tajJAna matipUrvaka hotA hai-isa kathana meM koI asaMgati nahIM hai, kyoMki yaha isa dRSTi se kahA gayA hai ki zru tajJAna hone ke liye zabda-zravaNa Avazyaka hai aura zabda-zravaNa mati ke antargata hai, kyoMki yaha zrotrandriya kA viSaya hai| jaba zabda sunAI detA hai taba usake artha kA smaraNa hotA hai / zabda zravaNa rUpa jo vyApAra hai vaha matijJAna hai, aura usake bAda utpanna hone vAlA jJAna 7 tajJAna hai| matijJAna ke abhAva meM zra tajJAna nahIM ho sakatA hai, kintu isakA artha yaha nahIM hai ki zru tajJAna meM matijJAna mukhya kAraNa hai, kyoMki matijJAna ke hone para bhI jaba taka zru tajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama na ho taba taka zrutajJAna nahIM ho sakatA hai / matijJAna to isakA bAhya kAraNa hai| ataH saMkSepa meM zra tajJAnAvaraNakarma ke kSayopazama hone para mana aura indriya ko sahAyatA se apane meM pratibhAsamAna artha ko pratipAdita karane meM samartha spaSTa jJAna ko zutajJAna kahate haiN| zrutajJAna ke bheda zra tajJAna ke kitane bheda haiM isa viSaya meM jainAcAryoM meM paraspara mata bheda hai / sabhI ne apane-apane mata ke anusAra zru tajJAna ke bhedoM ko ginAyA hai| zru tajJAna ke aMgapraviSTa aura aMgabAhyarUpa se jo bheda haiM, ye do bheda sabhI jainAcAryoM ko mAnya haiN| isalie aba ina do bhedoM ke atirikta jo bheda-prabheda jainAcAryoM ne apane apane matAnusAra batAye haiM una para vicAra kiyA jaayegaa| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 274 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa Avazyakaniyukti meM kahA gayA hai ki jitane akSara haiM aura unake jitane saMyoga haiM utane hI zru tajJAna ke bheda haiM aura ina sAre bhedoM ko ginAnA sambhava nahIM hai / isalie mukhyarUpa se zra tajJAna ke caudaha bheda haiM (1) akSara, (2) saMjJI, (3) samyak, (4) sAdika, (5) saparyavasita, (6) gamika, (7) aMgapraviSTa, (8) anakSara, (9) asaMzI, (10) asamyak, (11) anAdika, (12) aparyavasita (13) agamika aura (14) aMgabAhya" / nandIsUtra meM ina caudaha bhedoM kA vistRta svarUpa batalAyA gayA hai|" akalaMkadeva 2 ne apane pramANasaMgraha nAmaka grantha meM zrutajJAna ke tIna bheda kiye haiM-(1) pratyakSanimittaka, (2) anumAnanimittaka, aura (3) Agamanimittaka / kintu jainatarkavAtikakAra akalaMka dvArA batAye zruta ke tIna bhedoM meM se anumAnanimittaka aura Agamanimittaka ye do hI bheda mAnate haiN| amRtacandrasUri aura narendrasenAcArya ne vistAra kI apekSA paryAya Adi ke bheda se zru tajJAna ke bIsa bheda kiye haiN| aura nemicandrasiddhAntika cakravartI ne bhI apane gommaTasAra ke jIvakANDa meM zru tajJAna ke bIsa bhedoM kA ullekha kiyA hai, jinake nAma isa prakAra haiM-(1) paryAya, (2) paryAyasamAsa, (3) akSara, (4) akSarasamAsa, (5) pada, (6) padasamAsa, (7) saMghAta, (8) saMghAtasamAsa, (9) pratipattika, (10) pratipattikasamAsa, (11) anuyoga, (12) anuyogasamAsa, (13) prAmRtaprAmRta, (14) prAbhRta prAbhRta-samAsa, (15) prAbhRta, (16) prAbhRtasamAsa, (17) vastu, (18) vastusamAsa, (16) pUrva aura (20) puurvsmaas| inakA svarUpa jainAcAryoM ne apane-apane DhaMga se batalAyA hai kintu inake svarUpa ke viSaya meM paraspara koI maulika antara nahIM / ye zru tajJAna ke bIsa bheda digambara aura zvetAmbara donoM hI paramparAoM ko mAnya hai, kyoMki ina bIsa bhedoM kA ullekha donoM paramparAoM ke karma-sAhitya meM milatA hai| zra tajJAna pAMcoM indriya aura mana se jJAta viSaya kA hI Alambana lekara vyApAra karatA hai / isaliye zrutajJAna ke akSarAtmaka aura anakSarAtmaka rUpa se bhI do bheda gommaTasAra meM kiye gaye haiN| gommaTasAra ke anusAra anakSarAtmaka aura akSarAtmaka zra tajJAna kA svarUpa isa prakAra hai (1) zrotra ndriya ke atirikta zeSa cAra indriyoM meM se kisI bhI indriya aura mana kI sahAyatA se hone vAle matijJAnapUrvaka zru tajJAna ko anakSarAtmaka zru tajJAna kahate haiM / aura isa zrutajJAna kA dUsarA nAma liMgazru tajJAna bhI hai| (2) zrotrandriyajanya matijJAnapUrvaka jo zru tajJAna hotA hai use akSarAtmaka zru tajJAna kahate haiM tathA isako zabdaja zru tajJAna bhI kahate haiM / akSarAtmaka aura anakSarAtmaka zrutajJAna ko yahI paribhASA sarvAdhika pracalita hai| akSarAtmaka aura anakSarAtmaka rUpa se jo zru tajJAna ke do bheda kiye gaye haiM inakA sabase prAcIna ullekha akalaMka ke tattvArthavArtika meM milatA hai| akalaMkadeva kA kahanA hai ki smRti, tarka, anumAna Adi pramANoM ke dvArA jaba jJAtA svayaM jAnatA hai usa samaya ve anakSara ta haiM jaba vaha inake dvArA dUsaroM ko jJAna karAtA hai to ve akSarazru ta haiN| Upara jo akSara aura anakSarazrata kI paribhASA dI gayI hai usakI akalaMkadeva ke ukta kathana ke sAtha saMgati nahIM baiThatI hai| kyoMki inake anusAra to eka hI zru tajJAna anakSarAtmaka bhI hotA hai aura akSarAtmaka bhI hotA hai| jaba taka vaha jJAna rUpa rahatA hai taba taka anakSarAtmaka hai aura jaba vaha vacanarUpa hokara dUsare ko jJAna karAne meM kAraNa hotA hai taba vahI akSarAtmaka kahA jAtA hai| yadi hama donoM paribhASAoM kI tulanA kareM to donoM meM koI vizeSa antara nahIM hai / pracalita paribhASA ke anusAra to akSara ke nimitta se hone vAlA zra tajJAna akSarAtmaka hai aura akalaMkadeva ke anusAra akSaroccAraNa meM nimittajJAna akSarAtmaka hai / parantu vicAra karane para donoM hI zru tajJAnoM ko akSarAtmaka mAnanA ucita pratIta hotA hai / kyoMki vAstava meM jJAna akSarAtmaka nahIM hotA hai vaha to bhAva rUpa hI hotA hai aura akSara dravyarUpa hotA hai| kintu jJAna akSara ke nimitta se utpanna hotA hai isaliye isako (jJAna ko) akSarAtmaka kahate haiN| vaise akSara ke nimitta ke binA jo jo zru tajJAna hotA hai vaha anakSarazru ta hai| zrutajJAna ke anakSarAtmaka aura akSarAtmaka rUpa se jo do bheda kiye gaye haiM ve zvetAmbara paramparA ko bhI mAnya haiM kintu inake svarUpa ke viSaya meM digambara aura zvetAmbara paramparA meM AMzika matabheda hai| zvetAmbara paramparA ke anusAra akSara aura anakSarazrata ye donoM hI zabdaja hai / antara kevala itanA hI hai ki akSarAtmaka zru tajJAna akSarAtmaka zabda se utpanna hotA hai aura akSarAtmaka zru tajJAna anakSarAtmaka zabda se utpanna hotA hai| kintu digambara paramparA meM zabdaja zratajJAna ko akSarAtmaka aura liMgaja ko anakSarAtmakathata mAnA gayA hai| yadyapi yaha bAta to digambara paramparA bhI mAnatI hai ki zra tajJAna meM zabda kI pradhAnatA hotI hai| aura gommaTasAra ke jIvakANDa meM to spaSTatayA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM Agama (zruta) pramANa 275 . likhA hai ki-zru tajJAna ke zabdaja aura liMgaja ye do bheda haiM kintu inameM zabdaja kI hI pramukhatA hai| parantu donoM hI zru ta zabdaja hote haiM yaha bAta digambara paramparA ko mAnya nahIM hai| uparyukta vivecana se spaSTa hai ki jainAcAryoM ne apane-apane DhaMga se zru tajJAna ke bheda kiye haiN| una saba meM zru tajJAna ke akSara aura anakSara rUpa se jo do bheda kiye gaye haiM, adhika prAcIna aura sarvAdhika pracalita pratIta hote haiM / kyoMki zra tajJAna ke ina do bhedoM kA ullekha kisI na kisI rUpa meM sabhI jainAcAryoM ne kiyA hai| Avazyakaniyukti aura nandIsUtra meM bhI jo akkhasannI samma""Adi caudaha zru ta ke bheda sarvaprathama dekhane ko milate haiM, ve sabhI kisI prAcIna digambara grantha meM dekhane ko nahIM milate haiM / yahA~ taka ki prathama prayatna ke phalasvarUpa mAnA jAne vAlA aMgapraviSTa aura aMga-bAhyazra ta bhI dUsare prayatna ke phalasvarUpa mukhya akSara aura anakSarazru ta meM samA jAtA hai / yadyapi akSarazru ta Adi caudaha prakAra ke zru ta kA nirdeza Avazyakaniyukti aura nandIsUtra ke pUrvavartI granthoM meM nahIM dekhA jAtA hai, phira bhI una caudaha bhedoM ke AdhArabhUta akSarAtmaka aura anakSarAtmaka-zruta kI kalpanA to prAcIna hI pratIta hotI hai / zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM ke karma-sAhitya meM samAna rUpa se vaNita zruta ke bIsa prakAroM meM bhI akSarathu ta kA nirdeza hai| ataH zru tajJAna ke kitane bheda haiM isa viSaya meM jainAcAryoM meM paraspara matabheda hote hae bhI koI maulika bheda nahIM hai| thu tajJAna kA prAmANya jainAcAryoM ne zra tajJAna ko pramANa na mAnane vAle cArvAka, bauddha Adi dArzanikoM kA khaNDana kiyA hai| unakA kahanA hai ki indriyoM se utpanna huA pratyakSa jJAna jaise apane aura apane viSaya ke jAnane meM saMvAdI hone ke kAraNa bhI pramANa rUpa mAnA jAtA hai / usI prakAra sva aura artha ke jAnane meM samvAdI hone ke kAraNa zratajJAna bhI pramANa rUpa hai| tathA jaina dArzanikoM kA yaha bhI kahanA hai ki cArvAkoM aura bauddhoM ke apane zAstra hai aura unako par3hakara unako jo jJAna hotA hai vaha tha tajJAna se bhinna jJAna nahIM hai / unakA yaha bhI kahanA hai ki isa zabdajanya zra tajJAna ke abhAva meM gUMge aura vAgmI meM koI vizeSatA nahIM rahegI kyoMki mUrkha ko paNDita batAne meM yA bAlaka ko utarottara jJAnazAlI batAne meM zabda hI pradhAna kAraNa hai / jainAcAryoM kA kahanA hai ki kahIM kahIM visamvAda ho jAne ke kAraNa yadi sabhI zra tajJAnoM ko apramANa ThaharAyA jAyegA to sIpa meM cAMdI kA jJAna honA, eka candramA ko do jAna lenA Adi pratyakSoM ke apramANa ho jAne se sabhI pratyakSa apramANa ho jAyeMge, yaha ThIka hai ki pratyakSAbhAsa ke samAna zrutAbhAsa bhI mAna liyA jAya, kintu unakA zru tajJAna ko ekadama apramANa ThaharAnA kadApi ucita nahIM hai| ataH uparyukta vivecana se spaSTa hotA hai ki anya pramANoM ke samAna zru tajJAna bhI eka svatantra pramANa hai| aura yadi isako pramANa na mAnA jAyegA to loka vyavahAra calanA bhI muzkila ho jaaygaa| kyoMki vyavahAra meM bhI eka dUsare ke vacanoM para vizvAsa karake hI kArya kiyA jAtA hai|' zru tajJAna kA mahatva zru tajJAna hI eka aisA jJAna hai jo jJAnarUpa bhI hai aura zabdarUpa bhI hai| ise jJAtA svayaM bhI jAnatA hai aura dUsaroM ko bhI jJAna karAtA hai / vaise zabda pramANa to dhR tajJAna hI hai, kintu anya darzanoM meM mAne gaye upamAna, arthApatti, abhAva, aitihya, sambhava aura pratibhA pramArgoM kA bhI zabda yojanA hone para zru tajJAna meM hI antarbhAva ho jAtA hai|' zru tajJAna ke dvArA hI pUrvaja, tIrthaMkaroM, gaNadharoM aura inake utarottara AcAryoM, ziSya praziSyoM kA jJAna pravAhita hotA hai / isako koI zruta, koI zruti aura koI Agama kahate haiM / saMdarbha sthala: 1 (ka) paMcavihe NANe paNNatte taM jahA-AbhiNibohiyaNANe, suyaNANe, ohiNANe, maNapajjavaNANe kevalaNANe / -sthAnAMgasUtra, sthAna 5, uddezaka 3, sUtra 463 (kha) anuyogadvAra sUtra 1 (ga) nandIsUtra 1 (gha) bhagavatIsUtra zataka 8, uddezaka 2, sUtra 318 2 duvihe gANe paNNatte, taM jahA-paccakkhe ceva parokkhe ceva / paccakkhe NANe duvihe paNNatte, taM jahA-kevalaNANe ceva nokevalaNANe ceva / ......"NokevalaNANe duvihe paNNatte, taM jahA-ohiNANe ceva maNapajjavaNANe ceba, parokkheNANe duvihepaNNatte, taM jahA-AmiNibohiyaNANe ceva suyaNANe ceva / -sthAnAMga sthAna 2, uddezaka 1, sUtra 17 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 O 276 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa 3 (ka) mati, sAdhiganaH paryava kevalAnijJAnam / (kha) Artha parokSam / vahI, 1. 11. (ga) pratyakSamanyat / - vahI, 1.12. - 4 matiH smRtisaMjJAcintA'bhinibodha ityrthaantrm| yahI 1.12. 5 gate paroktaM niniyamohAdayaM ca paJcana / iMdiyamaNo bhavaM jaM taM saMvavahArapaccakkhaM // kArikA 3.10. 6 7 - (ka) AptavacanAdAvirbhUtamarthatavedanamAgamaH / upacArAdAptavacanaM ca / ---pramANanaya tattvAloka 4. 1-2, pRSTha 35, jainatarka bhASA pRSTha - tatvArtha sUtra 1.6. -vize. A. bhA. gA. 95, mA. 1 pR024 (kha) AptavacanAjjAtamarthajJAnamAgamaH, upacArAdAptavacanaM ca / - darzana samuccaya (darzana) kA 55 320 pRSTha 327 -pramANa prameya 1, 123 (ga) AptavacanAdijanitapadArthajJAnam AgamaH / tad vacanamapi jJAnahetutvAdAgamaH / AptavacanAdinibandhanamajJAnamAgamaH / parIkSAmukha0, 3, 16 8 2 dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAsara mAryAbhiyAyinaH / tasyAgrAhitayotpanna mAnaM zAbdaM prakIrtitam / nyAyAvatAra kArikA 8 10 vapagayaasesadoso sayalaguNappA have atto / - - niyamasAra gAthA 5, pR0 11 11 zaMkArahitaH zaMkAhi sakalamoharAga pAdayaH / vahI TokA 12 Aptenotsanna-doSeNa sarvajJa e nAma'gamezinA / bhavitavyaM niyogena nA'nyathA hyAptatA bhavet // - ratnakaraNDaupAsakAdhyayanakArikA 5, pR0 37 13 kSutpipAsA-jarAtaMka - janmAntaka bhaya- smayAH / na rAga-dveSa-mohAzca yasvAptaH sa prakIryate (pradoSamuk // - vahI, 6, pR0 32 14 draSTavya-AptamImAMsA, kArikA 6, pR0 10 15 so'tra bhavAnnanneva, anyeSAM nyAyAgamaviruddhaH / 16 sarvajJo jitarAgAdidoSastralokyapUjitaH / yacAsthitArthavAdI ca devo'haM paramezvaraH / / 17 parameSThI paraMjyotirvirAgo vimalaH kRtI / 23 dra0 pra0 prame 1. 123, pR0 117 24 dra0 -- jainatarkabhASA, pR0 6. 25 sa ca dvedhA laukiko, lokottarazca / pra0 na0 ta0 lo0 a0 4. 6. 26 laukiko janakAdirlokottarastu tIrthaMkarAdiH / - vahI, 4. 7. 27 AptopajJamanullaGghyamadRSTeSTavirodhakam / sarvajJo'nAdimadhyAntaH sArvaH zAstopalAlyate // - ratnaka0 upA0, kA. 7, pR0 40 18 yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH, tataH paro'nAptaH / tatvapratipAdanamavisaMvAdaH, tadarthajJAnAt / -- - aSTazatI aSTasaha pR0 236 16 abhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnIte yathAjJAnaM cAbhidhatte sa Apta tasya hi bacanamavisaMvAdi bhavati / - pra0 na0 ta0 lo0 a0 4. 4-5, pR137 20 abhidheyaM sa Apto janakatIrthaMkarAdiH / SaD0 samu0 ( jai0) kA. 55. 320 21 Apyate prokto'rtho'smAdityAptaH / yadvA AptorAgAdidoSakSayaH sA vidyate yasyetyarzaAditvAditi AptaH / jAnannapihi rAmAdimAn pumAnanyathA'pi padArthAnikazyeta tadyavaranttiye yathAjJAnamiti / tenAvAravilekhanadvAreNa aMkopadarzanamukhena, karapallavavyAdiceSTAvizeSavazena vA zabdasmaraNAH parokSArthaviSayavijJAnaM parasyotpAdayati, sopyApta ityukta bhavati / - pra0 na0 ta0 lo0 a0 4. 4-5, pR0 37 22 yo yatrAvaMcakaH sa tatrA'ptaH / - prameyaratna mAlA 3. 65. pR0 204 tattvopadezakRtsArvaM zAstraM kApathaghaTTanam / / -nyAyAvatAra. kA0. 6, pR0 58 28 (ka) tadAvaraNakarmakSayopazame sati nirUpyamANaM zrUyate anena zRNoti zravaNamAtraM vA zrutam / - sarvArthasiddhi 1. 6. pR0 66. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadarzana meM Agama (zruta) pramANa 277 . 33 zravaNa (kha) zrutazabdaH karmasAdhanazca / / kiM ca pUrvoktaviSayasAdhanazceti vartate / zra tAvaraNakSayopazamAdyantaraMgabahiraMga hetu sannidhAne sati zrUyate smeti zrutam / kartari zru tapariNata Atmeva zRNotIti zrutam / bhedavivakSAyAM zrUyate'neneti zru tam, zravaNamAnaM vaa| -tattvArthavArtika 1.6.2, pR0 44. (ga) zru tAvaraNavizleSavizeSAcchavaNaM zru tam / -tattvArtha zlo. vA. 3. 6. 4 26 zrutazabdo'yaM zravaNamupAdAya vyutpAdito'pi rUr3hivazAt kasmizcajjJAnavizeSe vartate / -sarvA0 si0 1. 20 pR0 83. 30 draSTavyaH --tattvArthasUtra 1120 31 ""jJAnamityanuvartanAt / zramaNaM hi zru tajJAnaM na punaH zabdamAtrakam / -ta0. zloka. a. 3. 20.20, pR0 568. 32 taccopacArato grAhya zrutazabdaprayogataH / zabdabhedaprabhedoktaH svayaM tatkAraNasvataH // vahI-3.20. 3, pR0 560. zravaNaM zrutam, AbhilApaplAvitArthagrahaNasvarUpa upalabdhivizeSaH zrutaM ca tadjJAnaM ca zrutajJAnam athavA zrUyate iti zrutaM zabdaH, sa ca asau kAraNe kAryopacArAd jJAnaM ca zru tajJAnaM zabdo hi zrotuM sAmilApajJAnasya kAraNaM bhavatIti so'pi zru tjnyaanmucyte| -anuyogadvAra sUtra 1. 34 zrutaM mtipuurvk.....| -tattvArtha sU0 1. 20. 35 iMdiyamaNoNibhittaM jaM viNNANaM sutANusAreNaM / Niayatthu tti samatthaM taM bhAvasutaM mati sesaM / -vizeSAvazyaka bhASya, bhAga 1, gA. 66. 36 jJAnAvaraNakSayopazame sati matijanitaM spaSTaM jJAnaM zra tam / -sarvadarzana saM0 (AI0), pR0 138 37 jJAnamAdyamatiH saMjJA cintA cAbhinibodhikam / prAGa nAmayojanAccheSaM ca taM zabdAnuyojanAt / / -laghIya straya, kA0 10 38 matipUrva zru taM proktamAvispaSTArtha tarkaNam / -tattvArtha sAra, kA0 24 36 atthAdo atyaMtarasuvalaMmaMta bhaNaMti sudaNANaM / -- gommaTa sAra (jIva kANDa) gAthA 36, pR0 174 40 draSTavya-Avazyakaniyukti, gAthA 17-16 41 nandIsatra 38 42 zratamaviplavaM pratyakSAnumAnAgamanimittam / -pramANa saMgraha, pR01 jaina tarkabhASA, pR074 44 tatparyAyAdibhedena vyAsAdvizatidhA bhavet / -ta0 sA0 kA0 24, pR0 1 paraM vizatibheda yatparyAyAdyAbhidhAnataH / zru taM tadapi vakSye'haM yathAzakti / -siddhAntasAra saMgraha kA0 15 46 dra0-(jI0 kA.) (ka) gau0 sA0 (jIva kANDa) gA0 317-67 (kha) siddhAnta sAra saMgraha 151-64, pR0 36-36 47 NiyameNiha saddajaM pamuhaM / -go0 sA0 (jIvakANDa) gA0 135 48 dra0 gAthA 16 46 dra0-sUtra 37 50 draSTavya (ka) devendra muni, jainadarzana-svarUpa aura vizleSaNa (kha) nathamala muni, jainadarzana-manana aura mImAMsA Adi (ka) AgamatvaM puna: siddhamupamAnaM zrutaM yathA / siMhAsane sthito rAjetyAdizabdotthavedanamaM / -ta0 zlo0 vA0 a0, 320 124 (kha) uttarapratipatyAkhyA pratibhA ca zrutaM mtaa| nAbhyAsajAsusaMvittiH kUTadra mAdigocarA / -vahI, pRSTha 661