Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AgamoM meM yogadRSTi D DaoN0 subhASa koThArI AgamoM ke vaicArika pakSa ko jaba hama sAmane rakhate haiM to unameM pratipAdita viSayoM kA svataH ho bodha ho jAtA hai aura hamArI dRSTi zrAgama viSayaka bana jAtI hai| zrAgamoM meM prAyaH siddhAnta, darzana, gaNita, jyotiSa Adi viSayoM kA samAveza huA hai / yaha mAtra dhArmika yA saiddhAntika na hokara sAmAjika evaM rASTrIya ekatA tathA akhaNDatA kA paricAyaka bhI hai| isI ke antargata manuSya ko apane zaktibala evaM bauddhikabala ko vikasita karane ke lie jina sAdhanoM kA varNana prApta hotA hai ve sAdhana sarvopari evaM mahattvapUrNa kahe jA sakate haiM / sAdhanAmArga ke lie dhyAna kI AvazyakatA hotI hai / citta kI ekAgratA ke lie vividha prakAra ke Asana, prANAyAma kI bhI utanI hI AvazyakatA hai, jitanI dhyAna kii| isase zArIrika, mAnasika evaM bauddhika ina tInoM kA vikAsa hotA hai, jise prAgamoM kI dRSTi se yoga kI saMjJA dI gaI hai / yoga ko AgamoM meM zAnti ke mArga kI khoja ke lie prayoga kiyA jAtA rahA hai / sarvaprathama jaba hama AcArAMga ko dekhate haiM to yaha pravRtti parilakSita hotI hai| isameM jitane bhI sUtra haiM ve sabhI kisI na kisI pakSa ko lie hue haiM, isakA paMcama sUtra cAra dRSTiyoM ko pratipAdita karatA hai / zrAyAvAdI loyAvAdI kammAvAdI kiriyAvAdI / arthAt zrAtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI aura kriyAvAdI / ye cAra vicAradhArAe~ yoga se sambandhita haiM / jo vyakti zrAtmA ko jAnatA hai vaha loka kI vAstavikatA ko jAnatA hai / mujhe kyA karanA cAhie, kyA nahIM karanA cAhie isako bhI vaha acchI taraha se jAnatA hai / isako AcArAMga meM "pariNNA" arthAt viveka kI saMjJA dI hai / isa taraha kI vicAradhArAtroM kA krama pratyeka jaina zrAgama meM hai / jisake AdhAra para nimna yogoM ko vidvAnoM ke sAmane rakhA jA sakatA hai-- 1. adhyAtmayoga | 2. samatAyoga | 3. dhyAnayoga | 4. bhAvanAyoga | 5. parimArjanayoga | adhyAtmayoga AtmasAdhanA ke lie zarIra aura mana kI zakti ko jAgRta karanA hotA hai| jisakA vivecana jaina AgamoM meM spaSTa hai / kyoMki jaina zrAgama meM indriya aura mana kI zakti ke kSINa Asanastha tama Atmastha ma0 taba ho save Azvasta jaTha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ canArcana paMcama khaNDa / 260 hone evaM citta ke saMkalpa evaM vikalpa ke kSaya hone para jo bhAva jAgRta hotA hai vaha jAgRta bhAva AdhyAtmika zakti kA pUrva guNa mAnA jAtA hai| prAcArAMga ke prathama zastraparijJA adhyayana ke sAta uddezakoM meM ekendriya Adi jIvoM kI jo rakSA karane kI bAta kahI gaI hai vaha manovaijJAnika kahI jA sakatI hai| lokavijaya adhyayana karmoM ke kAraNoM kI zAnti kA arthAt kSaya kA kathana karane vAlA hai aura isI meM aneka citatA Adi kA jo kathana kiyA gayA hai vaha bhI vyakti ko saMkalpa vikalpoM se mukta karAtA hai kyoMki AdhyAtmika yoga kA lakSya hai asIma zakti kI prApti karanA sUtrakRtAMga ke prathama zrutaskandha meM "jogavAhI" zabda kA prayoga kiyA hai jisase yoga kA kathana spaSTa hotA hai aura isI ke zrAge jo bhI kathana kiyA gayA hai vaha saba vividha AyAmoM ko lie hue adhyAtmayoga ke bhAvoM ko spaSTa karatA hai / adhyAtmayoga meM mukhyataH jJAna darzana evaM cAritra kI bAta ko le sakate haiM aura isIke antargata tapa ke cintana ko bhI prastuta kiyA jA sakatA hai| tapa kA jo varNana hai vaha sabhI AgamoM meM vistAra se dekhA jA sakatA hai auopapAtikasUtra meM tapodhikAra, upAsakadazAMga kA prathama adhyayana yoga kI maryAdA, prAcArAMga ke dvitIya zrutaskandha kA prathama uddezaka, dazavaikAlika, bhagavatI sUtra, sthAnAMga, Adi sabhI prAgamoM meM adhyAtmayoga ke viSaya meM vistAra se vivecana hai| samatAyoga AcArAMga kA sUtra hI hai "samivAe dhamme" arthAt samatA kA nAma dharma hai|" "tumameva tumaM mitraM 2 yaha sUtra samatA ke pATha ko spaSTa karatA hai / sUtrakRtAMga meM samatA-viSayaka jo bAta kahI gaI hai vaha prAcArAMga ke ukta sUtra para viveka kI dRSTi pratipAdita karatI hai jisameM yaha likhA hai "samba jagaM tu samayANupehI piyamappiyaM kassadda No karejA 3 arthAt sabhI jagata ko samatApUrvaka dekho, priya aura apriya samajhanA ThIka nahIM hai / sUtrakRtAMga ke dvitIya adhyayana meM samatApUrvaka dharma kA upadeza karane ke lie bhI kahA hai| dazavekAlika meM rAgadveSa se rahita bhAvoM ko sama arthAt samatApUrNa batalAyA hai| samatA AtmA kA guNa hai, isake binA mana, vacana aura zarIra kI pravRttiyoM ko nahIM rokA jA sakatA hai| samatA dhyAna kI kriyAyoM ke lie pratizrAvazyaka kahI jA sakatI hai kyoMki yaha rAga, dveSa pIra moha ke prabhAva hone para hI hotI hai| jJAnI puruSa karmoM ke kSaya karane ke lie jaba pravRtta hotA hai, taba vaha sarvaprathama sAmyabhAva ko hI dhAraNa karatA hai 1. AcArAMga 1-1 2. AcArAMga 3-3 2. sUtrakRtAMga 10-7 4. vahI 2-2 5. dazavekAlika 9-11
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AgamoM meM yogadaSTi | 261 aura vaha nirantara socatA hai ki jagata meM jitane bhI jIva haiM ve sabhI apanA hita cAhate haiM isalie "sanvesiM jIviyaM piyaM" kI bhAvanA apane hRdaya meM grahaNa karake cAra ghAtiyA karmoM ko kSaya karane ke lie nirantara hI prayatnazIla hotA hai| isa prakAra ke prayatna se vaha mana, vacana aura kAyA kI zuddhi ko kara letA hai| jainayoga ke marmajJa prAcArya haribhadrasari ne samatA ko parimArjana kA sAdhana kahA hai aura yaha bhI batalAyA hai ki jo sAdhanA ke zikhara para ArUDha hokara karma kI granthiyoM ko kATa detA hai vaha samatvayoga kA dhanI ho jAtA hai|' praznavyAkaraNasUtra meM kAruNya bhAva kA jo nirdeza hai vaha samatAparaka hI hai / 2 dhyAnayoga sAdhanA mArga meM sAdhaka citta kI ekAgratA ke lie vividha prakAra ke sAdhanoM kA prayoga karatA hai parantu jJAna kI evaM prAtmA kI vAstavikatA ke lie dhyAnayoga mukti kA sopAna kahA jA sakatA hai| kyoMki dhyAna karmoM ke kSaya karane ke lie kiyA jAtA hai| prAgamagranthoM meM isI dRSTi ko dhyAna meM rakha kara cAra prakAra ke dhyAnoM kA varNana hai 1. prArtadhyAna 2. raudradhyAna 3. dharmadhyAna 4. zukladhyAna / siddhAnta granthoM meM inhIM kA vivecana kiyA gayA hai| inameM se do dhyAna saMsAra se sambandhita mAne gae haiM aura do-dharmadhyAna evaM zukladhyAna mukti ke sopAna kahe gae haiN| dhyAna karane vAlA muktisAdhanA ke lie prayatnazIla hotA hai, vaha apane kiye hue karmoM ko kSaya karane ke lie anucintana, manana Adi kA jo mArga apanAtA hai, vaha sAdhanA kA mArga hai| prAgamoM meM bhagavatIsUtra, sthAnAMga, propapAtika, prAcArAMga Adi ke cintana se yaha niSkarSa nikalatA hai ki tattvoM kA pAlambana lekara dhyAna karane vAlA jo prayatna karatA hai vaha tapa hai, saMyama hai evaM caturgati ke kAraNoM ko rokane vAlA hai / AcArAMga meM dhyAna ke jo sAdhana batAye gaye haiM ve mahattvapUrNa haiM / isameM likhA hai ki "rAi divaMpi jayamANe apamatte samAhie jhaaii|" arthAt rAta aura dina apramatta rUpa se samAdhipUrvaka dhyAna karanA caahie| samAdhi ke lie dharmadhyAna aura zukladhAna pAvazyaka mAne gae haiN| nauveM adhyayana ke dvitIya uddezaka meM mahAvIra ke prAsanoM kA, Thaharane ke sthAnoM kA, dhyAna ke kendroM kA jo varNana hai vaha adhika vicAraNIya kahA jA sakatA hai| "ayamuttame se dhamme"--yaha uttama grAcAra hai" aisA saMketa dhyAnastha kA pramukha aMga mAnA gayA hai kyoMki dhyAnI sardI Adi ke prati vicAra na karate hue samiyAe ThAie3-samatApUrvaka dhyAna karate the| yahI nahIM apitu isI adhyayana meM yaha spaSTa kiyA hai ki samatApUrvaka dhyAna 1. yogadRSTisamuccaya, pR. 13 2. praznavyAkaraNasUtra-savva javIrakkhaNaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM / 3. prAcArAMga adhyayana 9 uddezaka 2, gAthA 15 Asanastha taba Atmasva maba taba ho so Azvasta jada wwwjalimellorary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana paMcama khaNDa / 262 jAtA hai aura mamatva ke agraNI hokara sabhI prakAra karane se vyakti sabhI prakAra ke kaSToM ko sahana karane meM samartha ho prati kiMcit bhI sneha nahIM raha jAtA hai| jisa prakAra zUravIra yuddha meM ke kaSToM ko sahana karate hue apane lakSya kI ghora agrasara ho jAtA hai, usI prakAra dhyAnI apane lakSya kI ora bar3ha jAtA hai / " ' mana, vacana aura kAya inakI vRttiyoM ko rokane ke lie zukladhyAna kI AvazyakatA hotI hai| isake lie prAcAyoM ne kSamA, mArdava, Arjava aura mukti ko pradhAna batalAyA hai| isI ke sAtha anya kaI vicAra prastuta kiye haiM tathA yaha batalAyA hai ki grantaHkaraNa kI zuddhi ke lie muktisAdhanA kA mArga parama prAvazyaka hai| bhAvanAyoga sUkti hai, jisameM bhAvanA kA lie jahA~ dhArmika cintana dhyAna kA eka sAdhana "je evaM jANada se sabvaM jAgaI" yaha prAcArAMga kI eka vicAra spaSTa hai vyakti ke lie sAdhanAmArga meM lagane ke ko Avazyaka mAnA gayA hai vahIM sAMsArika cintana kA honA bhI kahA jA sakatA hai, jaba taka vyakti saMsAra kI asAratA ke viSaya meM apanI bhAvanA vyakta na kare taba taka use saMsAra kA AbhAsa ho hI nahIM sakatA hai / AcArAMgasUtra meM tattvadarzI ke lie kahA gayA hai 2 "bhUehi jANe paDileha sAyaM granya prANiyoM ke sAtha apane para vicAra kare / bhAvanA eka vaicArika dRSTikoNa hai, jise dhanuprekSA nAma diyA gayA hai| yaha zabda sthAnAMga meM vizeSarUpa se AyA hai| jisakA artha apane bhAvoM ko, sAMsArika dhAraNAnoM ko vAstakI vAstavikatA ko pahacAnanA hai / sarvaprathama (2) zranitya ( 3 ) azaraNa aura (4) saMsAra vikatApUrvaka cintana, manana karanA evaM satya zrAgamoM meM cAra anuprekSAe~ thIM - ( 1 ) ekatva dhanuprekSA / * mahattva hai| yadi maiM ina para vicAra ki ye bAraha bhAvanAeM vairAgyapUrNa haiM zrAvazyaka hai / siddhAntagranthoM meM bAraha bhAvanAeM yoga se sambandhita kahI gaI haiM, jinakA apanA vizeSa karake apanA svatastra cintana rakhUM to yaha bAta kaha sakUMgA aura inakA yogasAdhanA ke liye cintana kiyA jAnA isase sAdhaka vikAroM se nirmala zarIra se sahanazIla aura mana se dRDha saMkalpI bana " sakegA / 1. AcArAMga adhyayana 3 kA samagra aMza 2. prAcArAMga tRtIya adhyayana, dvitIya uddezaka 3. sthAnAMga 4 / 1 / 247 4. (a) vahI "dhammassaNaM jhANassa cattAri praNupehAmro paNNattAmro tahA emANuppehA praNiccANuppehA saMsArANuthA / " (ba) prAcArAMga 22 (sa) bhagavatIsUtra 211 (da) sUtrakRtAGaga 17 / 11
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-AgamoM meM yogadRSTi | 263 AgamoM meM sabase mahattvapUrNa bhAvanAe~ nimna kahI gaI haiM-1. maitrI 2. pramoda 3. kAruNya aura 4. mAdhyasthya / tattvArthasUtra ke kartA ke atirikta pAtaJjala yogasUtra, amitagati ke bhAvanA cintana, hemacanda ke yogazAstra prAdi meM inhIM kA bAhalya hai| prAcArya haribhadrasUri ne inhoM para vizeSa jora diyA hai aura unhoMne apane yogadRSTisamuccaya meM pATha yogasambandhI bhAvanAe~ vyakta kI haiN| parimArjanayoga zarIra ko svastha rakhane ke liye mana, vacana aura kAyA kI zuddhi ke atirikta prAgamoM meM 6 prakAra ke vaijJAnika sAdhanoM ko jisa rUpa meM prastuta kiyA gayA hai vaha prAja jahA~ eka aura prAtmaparimArjana kA sAdhana hai vahIM dUsarI ora zArIrika prAdhi-vyAdhiyoM ko dUra karane ke liye nimna sAdhanoM kA honA Avazyaka hai-1. icchAoM kA rokanA 2. samarpaNa kI bhAvanA 3. pratikramaNa, 4. kAyotsarga 5. bhaktibhAvanA evaM 6. pratyAkhyAna / ina sAdhanoM ke atirikta 22 prakAra ke pariSahoM para vijaya, pATha prakAra ke madoM kA tyAga, bAraha prakAra ke tapoM meM pravRtti, dasa prANoM arthAt prANazakti kI kSamatA para vicAra, lezyA, cintana prAdi Avazyaka mAne gae haiN| prANazakti ko tIvra karane ke liye vividha prakAra ke AsanoM para bala diyA jAtA hai, isase AbhAmaNDala svaccha evaM nirmala hotA hai| zArIrika evaM mAnasika tanAva kI mukti ke lie inakA mahattvapUrNa sthAna hai| peTa kI samasta bImAriyoM isase vicArazakti bar3hatI hai, cintana jAgRta hotA hai aura citta kI caMcalatA prAdi bhI dUra hotI hai / isalie dhyAna kI jo vividha dRSTiyA~ prAgamoM, siddhAntagranthoM meM kahI gaI haiM ve sAdhaka kI satya-daSTi meM pAnI cAhie, isase jIvana ko jIne kI kalA kA vAstavika AbhAsa ho skegaa| 1. mitrA tArA balA doprA sthirA kAntA prabhA praa| nAmAni yogadRSTInA lakSaNaM ca nibodhata / / gAthA 13 / / Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama