Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ a- ratandeia Na AcAryapravAA zrIAnanda sipravarA abhI zrIAnanda anya D mAlava kesarI saubhAgyamala jI mahArAja [ prasiddha vaktA, sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke variSTha muni / jaina AcArasaMhitA jIvamAtra kA eka hI lakSya hai du:kha se mukta honA, sukha evaM zAnti ko prApta karanA / isIlie pratyeka vicAraka, cintaka ne jIva aura jagata kA cintana karate hae daHkha se nivatti aura sukha kI prApti ke upAyoM para vicAra kiyA hai / yaha bAta to sabhI vivekazIla vyaktiyoM ne siddhAntaH svIkAra kI hai ki karma se Avaddha jIva isa jagata meM paribhramaNa karatA hai aura vibhinna yoniyoM meM aneka prakAra ke sukha-duHkhoM kA anubhava karate hue bhI duHkhoM se chuTakArA pAne kA satata prayAsa karatA hai| duHkhoM se chuTakArA yAnI karmabandha se mukti, ananta sukha, zAzvata Ananda evaM parama zAnti kI praapti| pratyeka darzana evaM dharma ke zAstroM evaM granthoM meM cintana ke AdhAra para bandhana se mukta hone kA rAstA batalAyA hai| isa kathana kA eka hI uddezya rahA hai ki vyakti jIvana ke svarUpa ko samajhe, bandha aura mukti ke kAraNoM kA parijJAna kare aura tadanantara sAdhanA ke dvArA apane sAdhyalakSya ko prApta kre| parantu vicArakoM ne apane-apane dRSTikoNa se sAdhanA kA mArga batalAyA hai| isIlie sAdhanA-paddhatiyoM meM vibhinnatA parilakSita hotI hai aura yaha svAbhAvika bhI hai / bhAratIya cintana adhyAtmaparaka hai| usameM pratyeka pravRtti ko AdhyAtmika vikAsa ke sAtha sambaddha kiyA gayA hai ki AtmA ko isase kyA hAni-lAbha hogaa| isIlie bhAratIya cintana meM mukti ke do mArga batalAye gaye haiM-jJAna aura kriyA athavA vicAra aura AcAra / kucha vicArakoM ne jJAna ko pramukhatA dI aura kucha ne kriyA ko, AcAra ko hI saba kucha svIkAra kiyA / advaitavAdI zaMkarAcArya kI mAnyatA hai ki brahma ke yathArtha svarUpa kA jJAna kara lenA hI mukti kA mArga hai / jaba taka vyakti avidyA-ajJAna ke bandhana meM jakar3A rahegA, taba taka mukta nahIM ho skegaa| isake viparIta mImAMsAdarzana kA kathana hai ki muktiprApti ke lie sirpha brahma kA jAnanA hI kAphI nahIM hai kintu vedavidita yajJayAgAdi karanA caahie| kyoMki vicAroM kI kAlpanika ur3Ana se prApti nahIM hotI hai, AcAra ke dvArA hI lakSya ko prApta kiyA jA sakatA hai / isa prakAra eka ora jJAna ko zreSTha mAnakara AcAra kI upekSA kI gaI to dUsarI ora kriyAkANDa ko pramukha mAna kara jJAna kA tiraskAra kiyA gayA hai| donoM darzanoM ne isake lie apanI-apanI yuktiyA~ dI haiN| jainadarzana kI dRSTi lekina janadarzana meM aise duvidhA pUrNa paraspara virodhI dRSTikoNa ko koI sthAna nahIM diyA hai / na to yaha mAnA hai ki jJAna hI zreSTha hai aura kriyA athavA AcAra kA koI mUlya nahIM hai aura aise duvidhA pUrNa paraspara virodhI dRSTikoNa ko koI sthAna nahIM diyA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcArasaMhitA 405 na yaha pratipAdita kiyA hai ki AcAra ke sAmane vicAra-jJAna kA mahattva nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ne spaSTa udghoSaNA kI ki-mukti ke lie jJAna aura kriyA-vicAra aura AcAra donoM Avazyaka haiN|' vicAra kA mahattva, upayogitA AcAra dvArA pragaTa hotI hai aura AcAra meM oja jJAna-vicAra dvArA prApta hotA hai| vicAra ke AdhAra haiM-samyak-darzana aura samyaka-jJAna tathA AcAra kI bhUmikA hai--samyak cAritra yAnI jo darzana aura jJAna se jAnA, samajhA, anubhUti kI use AcaraNa ke dvArA mUrta rUpa denA / isa prakAra jJAna aura kriyA ke samanvita rUpa dvArA sAdhaka bandhana se pUrNa mukta ho sakatA hai / jJAna jaba taka vicAra-cintana taka sImita rahatA hai, taba taka sAdhaka apane lakSya taka nahIM pahuMca sakatA hai aura kriyA-AcAra kA binA jJAna ke pAlana ho to lakSya ko nahIM dekha pAtA hai, idhara-udhara ulajha jAtA hai| ataH jaba jJAna AcAra meM utaratA hai aura AcAra jJAna kI dRSTi lekara gati karatA hai taba sAdhaka ko sAdhyasiddhi meM saphalatA prApta hotI hai| AcAra kA svarUpa jaba yaha nizcita hai ki sAdhya-prApti ke lie jJAna aura kriyA mukhya sAdhana haiM taba unake svarUpa ko samajhanA Avazyaka hai / jJAna kA artha hai-vastu svarUpa ko dekhanA, jAnanA, samajhanA aura usakA cintana-manana krnaa| jJAna kI pravRtti dvimukhI hai, usase sva kA bhI jJAna hotA hai aura para-svarUpAvabodha hotA hai| yAnI jJAna kA artha huA AtmA kA bodha rUpa vyApAra aura usa jJAna ko AcaraNa meM utArane evaM vyavahAra meM lAne kI prakriyA ko AcAra kahate haiN| jo kucha jAnA aura samajhA usI ke anurUpa vyavahAra karanA athavA usake anusAra apane jIvana ko DhAlanA AcAra hai| nizcaya dRSTi se AcAra kA artha hogA 'sva' ke dvArA 'sva' aura 'para svarUpa' kA yathArtha bodha karake 'para' se mukta hokara 'sva' meM sthita ho jaanaa| yAnI vicAra ke anurUpa ho jaanaa| isa sthiti meM vicAra aura AcAra meM koI bheda parilakSita nahIM hotA hai| AcAra ke bheda AgamoM meM AcAra ke vibhinna dRSTiyoM se aneka bheda kiye gaye haiM, jaise zrutadharma aura cAritradharma / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra tathA jJAna-AcAra, darzana-AcAra, cAritraAcAra, tapa-AcAra, vIrya-AcAra / ina do, tIna athavA pA~ca bhedoM meM saMkhyA bheda avazya hai lekina saiddhAntika dRSTi se inameM koI maulika antara nahIM hai| vibhinna prakAra se samajhAne ke lie bheda kI kalpanA kI gaI hai / kyoMki samyagdarzana aura jJAna zrutadharma ke antargata A jAte haiM aura samyak cAritra cAritradharma hai hii| isI prakAra jo pAMca bheda kie gaye haiM, unameM prathama do kA jJAna meM aura antima tIna kA cAritra meM samAhAra ho jAtA hai| kyoMki tapa aura vIrya donoM cAritra sAdhanA ke hI aMga haiN| isa prakAra jJAna aura kriyA athavA samyagdarzana, jJAna, cAritra meM sabhI bhedoM ko gabhita kiyA jA sakatA hai| jainadharma meM jise darzana, jJAna aura cAritra kahA hai use gItA meM bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga kahA gayA hai| kyoMki bhakti ke mUla meM zraddhA rahatI hai, zraddhA ke abhAva meM bhakti sambhava hI nahIM hai| jJAna jJAna hai hI aura karma kA artha kriyA karanA-AcaraNa karanA / isa prakAra bhakti, jJAna aura karmayoga jainadharma ke darzana, jJAna aura cAritra ke dUsare nAma kahe jA sakate haiN| 1 nAMNakiriyA hi mokkho| 2 zraddhAvAMllabhate jJAnaM, tatparaH saMyatendriyaH / -gItA 4/36 zraddhAvAna hI jJAna prApta kara sakatA hai aura jJAna prApta hone para hI indriya-saMyama (sadAcAra) saghatA hai| `````````````hm` `hdh `lT`m`m`yh m`h ` ` ` ` ` ` `wmrn bhAyAmaprasAcAryaprakAzA bAAA sAnandana Memorya moviemamal
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyAyapravAyata abhinaMdana AAnaMda grantha prava abhindana dharma aura darzana parantu gItA aura jaina paramparA kI mAnyatA meM eka maulika antara hai / gItA ke anusAra sAdhaka kisI eka yoga kI sAdhanA dvArA sAdhya ko prApta kara sakatA hai jabaki jaina paramparA meM bhakti, jJAna aura karma ina tInoM yogoM kI samanvita sAdhanA dvArA sAdhya prApti mAnI gaI hai| kyoMki 'sva' para vizvAsa karanA zraddhA (darzana) hai, sva ko jAnanA jJAna hai aura sva meM sthira honA cAritra hai aura ina tInoM kI ekarUpatA mokSamArga - duHkhamukti kA upAya hai| AcAra bhI darzana hai OM0 DaoN. 406 AcAra sirpha kriyA yA pravRtti hI nahIM, kintu eka darzana bhI hai| usakI tAtvika evaM saiddhAntika dRSTi hai / vahI AcAra AcaraNa karane yogya hotA hai jo carama satya ko kendrabindu mAnakara calatA hai / jaba satya kI prApti ke lie pravRtti kI jAtI haiM, taba darzana-cintana aura AcAra eka dUsare se tanmaya bana jAte haiM ki unameM bheda nahIM hotA hai| eka dUsare dUdha aura makkhana ke samAna ekAkAra ho jAte haiM / zAbdika bheda se bhale hI hama jJAna-kriyA, vicAra AcAra Adi pRthak-pRthak kaha sakate haiM lekina tila aura tela kI taraha donoM eka dUsare para AdhArita haiM / AcArAMga sUtra AcAra kI vyAkhyA karatA hai aura vyAkhyA ke lie sarvaprathama sUtra meM kahA hai ki 'jisako apane svarUpa kA, apane trikAlavartI astitva kA, saMsAra meM anantakAla se paribhramaNa ke kAraNa kA, pUrva, pazcima Adi dizAoM meM se kisa dizA se Ane aura kisa dizA meM jAne Adi kA jJAna ho gayA hai, vahI AtmavAdI hai, lokavAdI hai, karmavAdI hai aura kriyAvAdI hai|" isakA sArAMza yaha hai ki jisa jIva ko apane trikAlavartI astitva kA bodha nahIM hai use na to saMsAra kA jJAna hogA aura na hI baMdha-mokSa ke kAraNoM ko jAna sakegA / isa sthiti meM vaha kise to chor3egA aura kise grahaNa karegA / vahA~ tyAgane aura grahaNa karane kA prazna hI nahIM utthegaa| lekina jise 'sva-para' kA jJAna hai, vaha kisI vastu ko chor3atA nahIM kintu vastu svayaM chUTa jAtI hai / yahI AcAra kA dArzanika rUpa hai / bhagavatI sUtra meM gautama gaNadhara ke eka prazna kA ullekha hai ki hiMsA, jhUTha, corI Adi kA tyAga-pratyAkhyAna karane vAle vyakti kA tyAga supratyAkhyAna hai yA duSpratyAkhyAna hai / isakA samAdhAna karate hue bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA hai ki jise apane svarUpa kA jJAna hai, jIva kyA hai, ajIva Adi kA jJAna hai, usakA tyAga - pratyAkhyAna supratyAkhyAna hai / isake sivAya anya saba tyAga - pratyAkhyAna duSpratyAkhyAna hai / 2 isa kathana kA sArAMza yaha hai ki tyAga virAga kI samyaktA kA AdhAra 'sva' svarUpa kA bodha hai / sva-svarUpa ke bodha ke sAtha jo bhI sthUla pravRtti hogI vaha saba svarUpa bodha kA hI eka pahalU hai / ataH AcAra darzana kA mUla uddezya hai samatvayoga kI sAdhanA - AtmA kA AtmA pratiSThita ho jAnA, sva ko itanA vyApaka banA denA ki para kucha bhI na raha jAye athavA para ko itanA astitvahIna kara liyA jAe ki para kA nAmAvazeSa ho jAye / jaba yaha sthiti bana jAegI taba sAdhaka apane sAdhya kI siddhi kara letA hai / AcAra kA vyAvahArika dRSTikoNa Upara AcAra kI tAtvika bhUmikA kA saMketa kiyA gayA hai| lekina jaba taka sAdhaka sAdhya kI siddhi nahIM kara letA hai, taba taka lakSya ke ucca hone para bhI, use jIvana vyavahAra calAnA hI par3atA hai / kevalajJAna prApta dazA meM bhI kevalajJAnI apanI zArIrika pravRttiyoM meM, vyAvahArika 1. AcArAMga 1/1/1 2 bhagavatI sUtra 7 / 32
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcArasaMhitA 407 are Int pravRti meM parivartana nahIM karate haiM / nirAbaraNa jJAna hone para bhI rAtri meM AhAra nahIM lete haiM, rAtri meM gamanAgamana kI kriyAoM ko nahIM karate haiN| isIlie Agama meM kahA gayA hai ki sAdhanA meM kevala nizcaya nahIM vyavahAra bhI Avazyaka hai| adhyAtma kA mukhya rUpa se kathana karane vAle upaniSadoM meM bhI vyavahAra ko upekSaNIya nahIM batAyA hai aura kahA hai ki karmoM (vyavahAroM) kI upekSA karake jJAna sambhava nahIM hai / AcAra se zUnya hokara koI bhI vyakti jJAna kI vRddhi nahIM kara sakatA hai| ___ jaina paramparA kA dRSTikoNa pahale batAyA hI jA cukA hai ki AcAra utanA hI mahattvapUrNa hai jitanA jJAna / Agama meM kahA gayA hai ki calane, uThane, baiThane, khAne-pIne kI kriyA jo karo, vaha yatna evaM viveka pUrvaka kro| yatnapUrvaka kArya karane se pApabandha nahIM hogA / isakA abhiprAya yaha ki bandha tabhI hotA hai jaba kriyA meM rAga-dveSa hotA hai, Asakti hotI hai| AgamoM meM AcAra kA vyAvahArika dRSTikoNa yaha hai ki saMyama se raho, jitanA sambhava ho sake apane ApakI pravRtti ko saMkucita vanAo, AvazyakatA par3ane para kArya kiyA jAye, niSprayojana idhara-udhara bhaTakanA nahIM cAhie / isake liye IryAsamiti Adi pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA vidhAna kiyA gayA haiN| ina samiti aura gupti kA Azaya yaha hai ki AvazyakatA hone para vivekapUrvaka gati kI jAye, bhojana kI gaveSaNA (bhikSAcarI) kI jAye, vastra pAtra Adi grahaNa kiye jAyeM, mana, vacana, kAya kI pravRtti kA gopana kiyA jAye / ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha Adi mahAvrata, tapa evaM inakI surakSA tathA abhyAsa ke lie aneka niyamopaniyama batAye gaye haiN| yaha saba AcAra kA vyAvahArika pakSa hai| ina saba kA lakSya yaha hai ki bAhara se haTakara, vibhAva se haTakara antar meM, svabhAva meM AnA, sva-svarUpa meM ramaNa krnaa| isake lie jo bhI kriyA sahAyaka banatI hai, vaha samyaka hai, use vyAvahArika dRSTikoNa se aura tAttvika dRSTi se cAritra-AcAra mAnA jAyegA aura vahI samyak hai / jaina paramparA meM AcAra ko mAtra kriyAkANDa yA pradarzana na mAnakara Atma-vikAsa kA darzana kahA hai aura apekSA bheda se usake bheda karate hue bhI una saba meM Atma-darzana, jJAna aura ramaNatA ko mukhya mAnA hai| pAtra kI apekSA AcAra ke bheda jaina AgamoM meM AcAra kA mahattva batalAne ke lie use dharma kahA hai-'cArittaM dhammo'-- arthAt cAritra hI dharma hai| aura cAritra kyA hai ? isa prazna kA samAdhAna karate hue kahA hai"asuhAdo viNavittI, suhe pavittI ya jANa cArittaM" azubha karmoM se nivRtta honA aura zubha karmoM meM pravRtta honA cAritra kahalAtA hai| azubha meM pravRtti ke kAraNa haiM-rAga-dveSa / jaba taka rAga-dveSa kI paramparA calatI rahatI hai taba taka zubha pravRtti nahIM ho sakatI hai| jaina-dharma meM rAga-dveSa pravRttiyoM ke nivAraNArtha AcAra ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai-sAdhu-AcAra aura zrAvakAcAra / sAdhuAcAra sAkSAt mokSa kA mArga hai aura zrAvakAcAra paramparA se mokSa kA kAraNa hai / sAdhu kA eka mAtra lakSya AtmoddhAra karanA hai| vaha loka, kuTumba Adi para padArthoM se hI nahIM, lekina apanI sAdhanA meM sahAyaka zarIra se bhI nispRha hokara sAdhanA meM laga jAtA hai| sAdhu hI ahiMsA kA utkRSTatayA pAlana kara sakatA hai zrAvaka nhiiN| kyoMki sAdhu prANimAtra se maitrI bhAva rakhakara niraMtara rAgadveSamayI pravRttiyoM ke unmUlana meM tatpara rahatA hai| jJAna, dhyAna, tapa Adi meM ahaniza rata raha kara uttarottara ratnatraya prApti ke lie sajaga rahatA hai aura AtmA meM vidyamAna aprakaTa ananta zaktiyoM kA vikAsa karanA hI sAdhu kA ekamAtra lakSya hotA hai| saMkSepa meM sAdhu AcAra vyakti ko vItarAgI banAne evaM prAkRtika jIvana jIne ke lie svAvalambI banane kI pravatti hai| 19 yA e t`my`y `ydm`rf@ hhhh mth`hh yh bh hm my m`h rwmrw `lm khy Janumaamhindime m` tlk SNMENT MIND AcAmapravabhinayAda zrIAnandanthazrAAnanda
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AKALAMAURJAAAAJRAAJAJIRKARIRAIMINARJAJANAMAH RASADAJAJAJARIBAALAJANAJAGADAdabad DADAPADMAAVAJAGA Mu . . . CHENmAcArya apAryaprava FRH zrAAnandamagrantha 2zrAAnanda | 408 dharma aura darzana CE lekina sabhI sAdhupada kI maryAdA kA nirvAha karane meM sakSama nahIM hote haiN| pratyeka vyakti kI apanI-apanI mAnasika, zArIrika yogyatA hotI hai / ataeva jo vyakti sAdhu-AcAra kA pAlana karane meM to pUrNatayA samartha nahIM haiM lekina usa AcAra ko hI AtmakalyANa kA sAdhaka mAnate haiM, usameM ruci bhI rakhate haiM aura sAdhya kI siddhi karanA cAhate haiM, unakI suvidhA evaM abhyAsa ke lie dravya, kSetra, kAla, bhAva ke anusAra sAdhanA kI prArambhika bhUmikA ke rUpa meM zrAvakAcAra ke sarala niyama nirdhArita kiye haiN| tAki abhyAsa dvArA zanaiH-zanaiH apane pramukha lakSya ko pA skeN| isa abhyAsa kI prArambhika ikAI hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha kA AMzika tyAga karanA / AMzika tyAga ke anurUpa indriyoM kA vyApAra kiyA jAnA aura pArivArika jIvana meM rahate hue sAmyabhAva meM vRddhi karate jaanaa| _isa prakAra se jainadharma meM AcAra kA uddezya eka hote hue bhI vyakti kI yogyatA ko dhyAna meM rakhate hue sAdhu-AcAra aura zrAvakAcAra yaha do bheda kie gaye haiN| donoM prakAroM meM eka hI bhAvanA vyApta haiM nANeNaM daMsaNaNaM ca caritteNaM taveNa ya / khaMtIe muttIe vaDDhamANo bhavAhi ya // -uttarA022/26 jJAna, darzana, cAritra, tapa, kSamA aura nirlobhatA kI dizA meM niraMtara bar3hate rho| athavA ina jJAnAdi ke abhyAsa dvArA AtmakalyANa kA mArga prazasta kiyA jaaye| jainadharma meM pAtratA ko dhyAna meM rakhate hue AcAra dharma ke bheda avazya kie haiM, lekina isakA kAraNa jAti, varNa, liMga, veSa Adi nahIM hai, kintu vyakti kA Atmabala yA manobala hI usa bheda kA kAraNa hai| koI bhI vyakti cAhe vaha kisI bhI deza, kAla Adi kA ho, kisI jAti, varNa kA ho, strI ho yA puruSa, samAna rUpa se dharmasAdhanA kara sakatA hai| sabhI prakAra ke sAdhakoM kA vargIkaraNa karane ke lie 1. sAdhu, 2. sAdhvI, 3. zrAvaka aura 4. zrAvikA yaha cAra zreNiyAM batalAI haiN| inameM sAdhu aura sAdhvI kA AcAra prAyaH eka-sA hai aura zrAvaka va zrAvikA kA AcAra ekasA hai| ukta zreNiyoM meM sAdhu aura zrAvaka ke lie AcAra niyama pRthak-pRthak batalAye haiN| sAdhuAcAra ko mahAvrata aura zrAvaka-AcAra ko aNuvrata kahate haiN| ina donoM AcAroM meM pahale sAdhuAcAra kA aura bAda meM zrAvakAcAra kA varNana yahA~ karate haiN| sAdhu-AcAra vizva ke sabhI dharmoM aura cintakoM ne tyAga ko pradhAnatA dI hai| jaina saMskRti ne tyAga kI jo maryAdAyeM aura yogyatAe~ sthApita kI haiM, ve asAdhAraNa haiN| vaidika saMskRti ke samAna jainadharma ne tyAga jIvana ko aMgIkAra karane ke lie vaya, varNa Adi ko mukhya nahIM mAnA hai| usakA to eka hI svara hai ki yaha jIvana kSaNabhaMgura hai, mRtyu kisI bhI samaya jIvana kA anta kara sakatI hai| ataeva isa jIvana se jo kucha lAbha prApta kiyA jA sakatA hai, use prApta kara lenA caahie| vaya para jora na dete hue bhI jaina zAstroM meM tyAgamaya jIvana aMgIkAra karane vAle kI yogyatA kA avazya saMketa kiyA hai ki jise tatvadRSTi prApta ho gaI hai, AtmA-anAtmA kA bheda samajha liyA hai, saMsAra, indriya, viSaya-bhogoM kA svarUpa jAna liyA hai aura vairAgya bhAvanA jAgrata ho gaI hai, vaha vyakti tyAgI-sAdhu banane ke yogya hai| saMsAra, zarIra, bhogoM se mamatva kA tyAga karake jo AtmasAdhanA meM saMlagna rahanA cAhatA hai, vaha sAdhu AcAra ko aMgIkAra kara sakatA hai| sAdhu kI sAdhanA svayaM meM sva ko prApta karane ke lie hotI hai, tabhI AtmA kI sarvocca siddhi milatI hai| isa bhUmikA ko prApta karane ke lie ghara-parivAra, dhana-sampatti Adi bAhya padArthoM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcArasaMhitA 406 kA tyAga to karanA hI par3atA hai lekina itanA hI paryApta nahIM, sAdhutA meM teja tabhI AtA hai jaba antar meM jar3a jamAye hue vikAroM para vijaya pA lI jAtI hai / mAna-apamAna, nindAstuti, jIvanamaraNa meM bheda nahIM mAnA jAtA hai / " tiraskAra ko bhI amRta mAnakara pAna kiyA jAtA hai aura svayaM kaTuvacana bolakara dUsare kA tiraskAra nahIM kiyA jAtA hai / pRthvI ke samAna banakara saba acchAvurA, hAni-lAbha Adi sahana kiyA jAtA hai / 2 AtmasAdhanA karate hue bhI sAdhu saMsAra kI bhalAI se vimukha nahIM hotA hai / vaha to AdhyAtmikatA kI akhaNDa jyoti lekara vizva mAnava ko sanmArga kA darzana karAtA hai| use apane duHkha, pIr3A, vedanA kA to anubhava nahIM hotA lekina parapIr3A usake lie asahya ho jAtI hai / vaha bhalAI karate hue bhI ahaMkAra nahIM karatA hai ki maiMne amuka kArya karake dUsaroM kA bhalA kiyA hai / kintu socatA hai ki apanI bhalAI ke lie mere dvArA dUsare kA bhI bhalA ho gayA hai| isa prakAra kI sAdhanA dvArA sAdhu apane janma-maraNa kA anta karatA hai aura siddhi lAbha kara paramAtmapada prApta kara letA hai / bhagavAna mahAvIra ne sAdhu AcAra aura sAdhu jIvana kI maryAdA kI ora saMketa karate hue kahA hai - zramaNa ke lie lAghava - kama se kama sAdhanoM se jIvana nirvAha karanA, nirIhatA - niSkAma vRtti, amUrcchA - anAsakti, apratibaddhatA, akrodhatA, amAnatA, niSkapaTatA, aura nirlobhatA ke dvArA sAdhanAtmaka mArga prazasta hotA hai / isa kathana ke AdhAra para jainAgamoM meM sAdhu ke AcAra-vicAra kI vistAra se prarUpaNA kI gaI hai| saMkSepa meM yahA~ sAdhu AcAra kA digdarzana karAte haiM / sAdhu AcAra kI rUparekhA paMca mahAvrata - ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha / pAMca samiti - IryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAnanikSepaNasamiti, pariSThApanikAsamiti / tIna gupti-- manogupti, vacanagupti, kAya gupti / dvAdaza anuprekSA-anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, lokabhAvanA, bodhidurlabha, dharmabhAvanA / dasa dharma-kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama tapa, tyAga, AkiMcanya, brahmacaryaM / pAMca cAritra - sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya, yathAkhyAta / isa prakAra se mahAvrata meM lekara cAritra paryanta sAdhu AcAra kI saMkSipta rUparekhA hai / inakA vivaraNa yathAkrama se batalAte haiM / paMca mahAvrata - pAMca mahAvrata sAdhutA kI anivArya vRtti hai / inakA bhalI-bhA~ti pAlana kiye binA koI bhI sAdhu nahIM kahalA sakatA hai / 1. ahiMsA mahAvrata jIvana paryanta ke lie sarvathA prANAtipAtaviramaNa / yAnI trasa aura sthAvara sabhI jIvoM kI mana, vacana, kAya se hiMsA na karanA, dUsare se bhI nahIM karAnA aura hiMsA karane vAle kA anumodana na karanA / ahiMsA mahAvrata kA pAlana karane vAle ke mana, vacana aura kAya sadbhAvanA se AplAvita hote haiM / vaha prANimAtra para akhaNDa karuNA kI vRSTi karate haiM / ataeva vaha sajIva jala kA upayoga nahIM karate | agnikAya ke jIvoM kI hiMsA se bacane ke lie agni kA kisI bhI prakAra se AraMbha 1. samo nindApasaMsAsu tahA mANAva mANao / 2. puDhavIsamo muNI havejjA / - dazavai0 10 / 13 3. bhagavatI 1/6 - utta0 1661 AcArya prava zrI Ananda R st diet Si phra Amizandena AAnanda antha abhindana
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ gArmapravabhiAcAryapravabhina zrIAnanda anyazrIAnandA anya 410 dharma aura darzana nahIM karate haiN| paMkhA Adi hilAkara vAyu ko udvelita nahIM karate haiM / kanda, mUla, phala Adi kisI bhI prakAra kI sacitta vanaspati kA sparza bhI nahIM krte| pRthvIkAya ke jIvoM kI rakSA ke lie jamIna ko khodane Adi kI kriyA nahIM karate haiN| rAtri meM vihAra AhAra, Adi nahIM karate haiM aura U~Ta, ghor3A, baila Adi kA savArI ke lie upayoga nahIM karate haiN| inakA sArAMza yaha hai ki jina kAraNoM aura kriyAoM dvArA jIvahiMsA kI sambhAvanA ho sakatI hai, una saba kAryoM se ahiMsA kA pAlaka virata rahatA hai| 2. satyamahAvrata sarvathA mRSAvAda kA viramaNa krnaa| mana se satya vicAranA, satya vacana ko bolanA aura kAya se satya AcaraNa krnaa| krodha, lobha, hAsya, bhaya Adi kAraNoM ke vaza hokara sUkSma asatya kA bhI kabhI prayoga na karanA / satya kA sAdhaka mauna rahanA priyatara mAnatA hai, phira bhI prayojanavaza hita, mita aura priya nirdoSa bhASA kA prayoga karatA hai| vaha na to binA soce-vicAre bolatA hai aura na hisA ko uttejanA dene vAlA bhI vacana kahatA hai| 3. acauryamahAvata sarvathA adattAdAnaviramaNa / sAdhu saMsAra kI koI bhI vastu cAhe vaha sacitta ho yA acitta, alpamUlya kI ho yA bahumUlya kI, choTI ho yA bar3I, binA svAmI kI AjJA ke grahaNa nahIM karate haiM / aura to kyA dAMta sApha karane ke lie tinakA bhI binA AjJA ke grahaNa nahIM karate haiN| 4. brahmacaryamahAvata sarvathA maithunaviramaNa / kAmarAga-janita ceSTA kA nAma maithuna hai| sAdhaka ke lie kAmavRtti aura vAsanA kA niyamana Avazyaka hai| isa vrata kA pAlana karanA duddhara hai ataeva isa vrata kA pAlana karane ke lie aneka prakAra kI niyama-maryAdAyeM batalAI haiN| unameM se kucha isa prakAra haiM 1. zuddha sthAna sevana-strI-pazu, naMpusakoM se rahita sthAna meM rahanA / 2. strI kA varjana-kAmarAga utpanna karane vAle strI ke hAva, bhAva, vilAsa Adi kA samparka va varNana na karanA / 3. ekAsanatyAga-striyoM ke sAtha eka Asana para na baiThanA evaM jahA~ strI baiThI ho, usa sthAna para antarmaharta taka na baitthnaa| 4. darzananiSedha-strI ke aMgopAMgoM ko premabharI yA sthira dRSTi se na dekhanA / 5. zravaNaniSedha-strI-puruSoM ke vikArotpAdaka kAmukatA pUrNa zabdoM ko na sunnaa| 6. smaraNavarjana-pUrva kAlIna viSaya bhogoM kA smaraNa na krnaa| 7. sarasa AhAratyAga-sarasa, pauSTika, vikAra janaka rAjasa, tAmasa AhAra kA tyAga krnaa| 8. vibhUSAtyAga-snAna, maMjana, vilepana Adi dvArA zarIra ko vibhUSita nahIM karanA / 9. zabdAdityAga-vikArotpAdaka zabda, rUpa Adi indriya viSayoM meM Asakta na bnnaa| ye niyama brahmacarya kI rakSA karane vAle dvArapAla ke samAna haiN| inakA dhyAna rakhane se brahmacarya ko kisI prakAra kA khatarA nahIM hai / inameM se Adi ke nau niyamoM ko brahmacarya kI nava gupti (vAr3a) aura dasaveM (brahmacarya) ko koTa bhI mAnA gayA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcArasaMhitA 5. aparigrahamahAvrata sarvathA parigrahaviramaNa / sAdhu parigrahamAtra kA tyAgI hotA hai / cAhe phira vaha ghara, dhana-dhAnya ho, dvipada, catuSpada ho yA anya kucha bhI ho| vaha sadA ke lie mana, vacana, kAya se samasta parigraha - mUrcchAbhAva ko chor3a detA hai aura pUrNa asaMga, anAsakta, aparigrahI hokara vicaraNa karatA hai / saMyama sAdhanA meM jina upakaraNoM kI anivArya AvazyakatA hotI hai, unake prati bhI mamatva nahIM hotA hai / 411 kisI bhI vastu meM mUrcchA - Asakti kA nAma parigraha hai / vastuyeM bAhya aura Abhyantara ke bheda se do prakAra kI haiM / bAhya parigraha meM kSetra, dhana-dhAnya, dvipada- catuSpada, gAya-baila Adi kA grahaNa hotA hai aura hAsya, rati, arati, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi mAnasika vikAroM ko Abhyantara parigraha mAnA jAtA hai / sAdhu donoM prakAra ke parigraha ke tyAgI hote haiM / pAMca samiti pApa pravRttiyoM se bacane ke lie prazasta ekAgratA kI jAne vAlI pravRtti ko samiti kahate haiM / ye pAMca prakAra kI samitiyAM mahAvratoM kI rakSA aura pAlana meM sahAyaka hone se sAdhu AcAra kI aMga haiM / ve isa prakAra haiM 1. IrSyA samiti - jIvoM kI rakSA ke lie, jJAna, darzana, cAritra ke nimitta sAvadhAnI ke sAtha cAra hAtha jamIna dekhakara calanA / 2. bhASA samiti - yatanA pUrvaka hita, mita, priya, niravadya satya bolanA / 3. eSaNA samiti - nirdoSa evaM zuddha AhAra, upadhi Adi kI gaveSaNA kara grahaNa karanA / 4. AdAna-nikSepaNa samiti -- AdAna nAma lene-grahaNa karane, uThAne kA hai aura nikSepaNa kA artha hai rakhanA | kisI vastu ko sAvadhAnI ke sAtha uThAnA yA rakhanA, jisase kisI bhI jIvajantu kA ghAta na ho jAye / 5. pariSThApanikA samiti - mala, mUtra Adi anAvazyaka vastuyeM aise sthAna para visarjita karanA, jisase jIvoM kA ghAta na ho aura na jIvotpatti ho tathA dUsaroM ko ghRNA yA kaSTa na ho / ukta pAMca samitiyAM sAdhaka kI pravRtti ko nirdoSa banAtI haiM / tIna gupti mokSAbhilASI AtmA kA AtmarakSA ke lie indriyoM aura mana kA gopana karanA arthAt unheM asatya pravRtti se haTA lenA, azubha yogoM ke rokanA gupti kahalAtI hai / gupta 'tIna bheda isa prakAra haiM 1. manogupti -- mana ko aprazasta, azubha evaM kutsita saMkalpa - vikalpoM se haTAnA yAnI Arta- raudra dhyAna tathA saMrambha, samArambha, AraMbha sambandhI mAnasika saMkalpa-vikalpoM ko roka denA / 2. vacanagupti - vacana ke azubha vyApAra ko rokanA, asatya, karkaza, kaThora, kaSTajanaka, ahitakara bhASAprayoga ko roka denA / 3. kAya gupti - uThanA baiThanA, khar3A honA Adi kAyika vyApAra haiM / zarIra ko asata vyApAroM se nivRtta karanA evaM pratyeka zArIrika kriyA meM ayatanA - asAvadhAnI kA parityAga karake sAvadhAnI rakhanA / samiti pravRtti rUpa hai aura gupti nivRtti rUpa / samiti aura gupti kA ghaniSTa sambandha hai / AcArya prava abhindana Li Th phra AyAyapravara abhinandana
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ rane.rammar maraEmore mvimeviyimom e 412 dharma aura darzana jaise sAvadhAnI pUrvaka calanA IryA-samiti hai aura dekhe binA na calanA kAyagupti hai / niravadya bhASA bolanA bhASAsamiti hai aura sAvadha bhASA nirodha karanA yA mauna rahanA vacanagupti hai| sArAMza yaha hai ki samiti dvArA jo mana, vacana, Adi kI pravRtti kI jAtI hai, usameM gupti dvArA ayatanAasAvadhAnI ke aMza kI nivRtti kI jAtI hai| pAMca samiti aura tIna gupti ina AThoM ko pravacanamAtA kahate haiN| inameM dvAdazAMga rUpa pravacana-zAstra samA jAte haiN| pAMca mahAvratoM kA jIvana ke pratyeka vyavahAra meM satata pAlana karanA hotA hai| mahAvrata sirpha niyama mAtra nahIM kintu jIvana vyavahAra bane isake lie aise AcAra kI tAlIma jIvana meM Aye etadartha AgamoM meM mahAvratoM kI 25 bhAvanAe~ batAI gaI haiN| una bhAvanAoM ke cintana-anuzIlana se jIvana vratoM meM ekarasa ho jAtA hai aura vaha sahaja jIvana krama bana jAtA hai / vistAra ke lie prazna-vyAkaraNa saMvara dvAra dekhanA caahie| bAraha bhAvanAeM sAdhanA ko ojasvI aura sajIva banAne ke lie mana ko sAdhanA anivArya hai| mana kA nigraha kie binA AcAra meM zuddhatA nahIM A sakatI hai| isIlie mana ko sAdhane, virakti kI sthiratA evaM vRddhi ke lie sAdhaka ko anitya Adi bAraha bhAvanAoM ko punaH punaH cintana karanA jarUrI batAyA hai| jaba taka sAdhaka sAMsArika vastuoM ko kSaNabhaMgura, apane Apako azaraNa, akelA Adi nahIM mAnegA aura Atma-vikAsa ke kAraNoM ko nahIM samajhegA, taba taka siddhi prApta nahIM ho sakatI hai / bhAvanAe~ vairAgya ko jagAne evaM saMyama ko sabala banAne meM sahAyaka hone se cintavana karane yogya haiM / bAraha bhAvanAoM kA cintavana pratyeka vyakti cAhe vaha zramaNa ho yA zrAvaka, kara sakatA hai| ina bhAvanAoM kA jitanA cintana-manana kiyA jAyegA, utanA hI mana ekAgra hogA, virakta hogA aura mana kI ekAgratA hone para karmamukti sahaja ho jaaygii| bAraha bhAvanAoM ke nAma pUrva meM kahe gaye haiM aura unakA artha bhI saralatA se samajhA jA sakatA hai| ata: yahA~ vizeSa kathana nahIM kiyA gayA hai| dasa zramaNadharma jIva svabhAva se amara hai lekina karmavazAta janma-maraNa avasthAoM dvArA zarIra se zarIrAntara hotA rahatA hai| phira bhI bhautika padArthoM ke mAdhyama se athavA saMtAna paramparA dvArA apane ko amara karane kI abhilASA rakhakara bAhya nAzavAna padArthoM ke saMgraha meM juTA rahatA hai / una padArthoM ko prApta karane ke lie krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoM meM rata rahane se amaratA ke mUla AdhAra AtmA kA jJAna hI nahIM hotA hai to ye nAzavAna padArtha amara kaise banA sakate haiM, jo svayaM nAzavAna haiM, ve dUsaroM ko kaise amara banA sakeMge? hAM ! amaratA prApti kA mArga kSamA, mArdava Adi dasa vidhi dharma rUpa hai| isIlie zramaNa ko unakA pAlana karanA Avazyaka batalAyA hai| unakA saMkSipta rUpa isa prakAra hai| 1. kSamA-krodha ko utpanna na hone denA evaM utpanna hone para use jItanA, zamana karanA kSamA hai| bRhatkalpa bhASya 4/15 meM batalAyA hai ki sAdhu, sAdhviyoM ko paraspara meM kalaha ho jAne para tatkAla kSamAyAcanA karake zAnta kara denA caahie| kSamAyAcanA kie binA gocarI Adi ke lie jAnA, svAdhyAya karanA, vihAra bhI nahIM kalpatA hai| kSamAyAcanA karane vAlA sAdhu ArAdhaka aura na karane vAlA virAdhaka mAnA gayA hai| 1. uttarA0 2411
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcArasaMhitA 413 2. mArdava - mAna ko jItanA, vinamra vRtti rakhanA mArdava kahalAtA hai / abhimAna ke ATha kAraNa hone se abhimAna ke ATha bheda haiM-jAti, kula, bala, rUpa, tapa, jJAna, lAbha aura aizvarya ( prabhutva ) / vyakti jisa-jisa vastu kA abhimAna karatA hai, usase usa vastu kI prApti meM kamI ho jAtI hai / jaise jJAna kA ghamaNDa karane se mUrkhatA aura rUpa kA abhimAna karane se kurUpatA milatI hai / isIlie abhimAna karanA yogya nahIM hai / vyakti jina vastuoM para abhimAna karatA hai, ve to kSaNika haiM kintu una para abhimAna karane se pApa karmoM kA baMdha to ho jAtA hai| 3. Aja mAyA, chala kapaTa, vakratA kA tyAga karanA / sarala vRtti rakhanA Arjava dharma kA pAlana karane se mana, vacana, kAya kI kathanI karanI meM samAnatA kI prApti hotI hai / -- 4. zauca -- lobha ko jItanA / paudgalika vastuoM kI Asakti kA tyAga karanA / isa dharma kA pAlana karane se aparigrahatva kI prApti hotI hai / zauca kA dUsarA nAma mukti bhI hai, saMtoSa hai / 5. satya - sAvadya apriya evaM ahitakArI mana, vacana, kAyA kI pravRttiyoM kA sarvathA tyAga karanA, satya vyavahAra karanA satya dharma hai| satyadharma kA pAlana karane vAle ko hI sabhI prakAra kI Rddhi-siddhi kI prApti hotI hai| isIlie sAdhu ko prANa dekara bhI satya dharma kI surakSA karanA cAhie / 6. saMyama sarva sAvadha vyApAroM se nivRtta honA saMyama dharma hai| saMyama ke satraha bheda haiMpAMca AsravoM se nivRtti, pA~ca indriyoM kA nigraha, cAra kaSAyoM para vijaya, tathA mana, vacana, kAya kI azubha pravRti se virati / 7. tapa - jisa anuSThAna dvArA zArIrika vikAroM aura jJAnAvaraNAdi karmoM ko tapAkara naSTa kiyA jAye tapa ke bAhya aura Abhyantara yaha do bheda haiN| vAhya tapa ke anazana, UnodarI Adi chaH bheda haiM tathA prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya Adi antaraMga tapa ke chaha bheda hote haiM / kula milAkara tapa ke bAraha bheda haiM / 8. tyAga karmoM ke grahaNa karAne ke bAhya kAraNa pArivArika jana tathA Abhyantara kAraNa - rAga-dveSa Adi kA tyAga karanA tyAga dharma hai / 6. AkiMcanya - isakA dUsarA nAma lAghava hai / yAnI dravya se alpa upakaraNa rakhanA tathA bhAva se tIna prakAra ke gArava - RddhigArava, rasagArava, sAtAgArava kA parityAga karanA / mAna evaM lobha se mizrita azubha bhAvanA kA nAma gArava hai / 10. brahmacarya - brahma arthAt AtmA aura carma arthAt cintana / AtmA ke cintana meM tallIna rahane ko brahmacarya kahate haiM / upari-ullakhita mahAvrata Adi bhramaNa AcAra pravRtti karane se sva meM ramaNatA karane meM vRddhi hotI jAtI hai| isIlie ina sabako sAdhu AcAra kA vyAvahArika rUpa kaha sakate haiN| ina sabakA yathAvat AcaraNa karane se sva ko sva meM dekhanA sarala hotA jAtA hai aura jaba sAdhaka apanI sAdhanA kI carama sthiti para pahu~ca jAtA hai taba sva-ramaNatA ke kSetra meM pravRSTa hokara AtmonmukhI bana jAtA hai / usakI yaha sthiti yogI jaisI kahI jA sakatI hai / yogAvasthA sampanna AtmA apane Apa meM samatA bhAvanA ko itanA vyApaka banA letA hai ki bAhya padArthoM ke prati AkarSaNa to pahale hI naSTa ho jAtA hai lekina jo kucha bhI thor3A bahuta rAgadveSa kA aMza zeSa raha jAtA hai use bhI sAdhanA ke dvArA zAMta karatA hai athavA usako niSkriya banA detA hai| isa prakAra saMkSepa meM yaha zramaNa-AcAra hai / JT. CLO.10 30 E AcArya prava abhinaMdana AAnanda Avadena Ama Ada
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryaprava ROMsAcArya zrAmAnandamayanthazrAmAnanda santha 414 dharma aura darzana ka VEAM zrAvaka dharma zramaNa sAkSAta rUpa se mokSa mArga ke sAdhaka hote haiM, ve pUrNa manobala ke sAtha tRSNA, bhogaabhilASA evaM mamatva kA tyAga karate haiN| thAvaka sAdhupada ke ukta AdarzoM kI maryAdA kA nirvAha karane meM samartha na hone ke kAraNa zanaiH zanaiH krama krama se mokSamArga para agrasara hone kA abhyAsa karate haiN| isI dRSTi se zrAvaka varga ke lie mahAvratoM ke anusaraNa karane meM suvidhA kI dRSTi se AcAra dharma ke niyama batalAye haiN| zrAvaka varga ke lie batAye gaye AcAra kA yahAM saMkSipta svarUpa prastuta kiyA jAtA hai / zrAvaka kA pada zramaNa ke samakakSa to nahIM hai kintu apane Apa meM mahattvapUrNa hai| hara koI vyakti zrAvaka kahalAne kA adhikArI nahIM ho sakatA hai lekina jisameM zrAvaka ke yogya guNa haiM aura jo vratoM ko dhAraNa karatA hai vaha zrAvaka bana sakatA hai| isIlie AcAryoM ne thAvaka zabda ke pratyeka akSara kA artha spaSTa karate hue kahA hai' --- zrA-jo sarvajJabhASita tatva para zraddhA rakhatA hai| va-satpAtroM meM dAna rUpa bIja botA hai| ka-karmarUpa malinatA ko dUra haTAtA hai| vaha zrAvaka kahalatA hai / zramaNoM-sAdhuoM kI upAsanA karane, sevA karane ke kAraNa zrAvaka ko zramaNopAsaka bhI kahA gayA hai| zrAvaka alpa-ArambhI, alpa-parigrahI, dharma bhAvanA yukta, dharma kA anusaraNa karane vAle, dharma kI prabhAvanA karane vAle, suzIla, suvratI, dharma meM Ananda mAnane vAle hote haiN| zrAvaka ke AcAra ko 'aNuvrata' kahate haiN| zrAvaka apanI zakti, maryAdA Adi ko dhyAna meM rakhakara tyAgamArga kI ora agrasara hone ke sAtha vratoM ko aNurUpa meM aryAt AMzika rUpa meM, maryAdA va chUTa ke sAtha svIkAra karatA hai, isalie vaha aNuvratI kahalAtA hai / zrAvaka ke lie nimna prakAra se bAraha vratoM kA vidhAna kiyA gayA pAMca aNuvrata-hiMsA, jhUTha, corI Adi kA AMzika rUpa se tyAga krnaa| tIna guNavata-aNuvratoM ke pAlana meM vizeSa sahAyatA karane vAle vrata / cAra zikSAvata-aNuvratoM, guNavatoM tathA dharmasAdhanA kA vizeSa abhyAsa karAne vAle vrata / aNuvrata aura guNavrata yAvajjIvana ke lie grahaNa kiye jAte haiM, kintu unako sabala banAne ke lie samayAnusAra pratidina maryAdA kI jAtI hai| zrAvaka-AcAra ke bAraha vratoM ke nAma aura unakA saMkSepa meM svarUpa nimnaprakAra hai1. ahiMsANuvrata sthUla prANAtipAtaviramaNa, arthAt niraparAdha vasa jIvoM kI saMkalpa pUrvaka hiMsA karane kA tyAga krnaa| saMsAra meM jIva do prakAra ke haiM-sa aura sthaavr| dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva trasa aura ekendriya jIva--pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati sthAvara kahalAte haiN| hiMsA ke cAra prakAra haiM--AraMbhI hiMsA, 2. udyogI hiMsA, 3. virodhI hiMsA aura 4. saMkalpI hiNsaa| 1 sthAnAMga 4/4 TIkA 2 (ka) upAsaka dazA0 1, TIkA (kha) tattvArthasUtra
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcArasaMhitA jIvana nirvAha, parivAra ke pAlana-poSaNa ke lie anivArya rUpa se hone vAlI hiMsA AraMbhI hiMsA hai / AjIvikA calAne ke lie kRSi, gopAlana Adi jo-jo udyoga kie jAte haiM, unameM hiMsA kI bhAvanA va saMkalpa na hone para bhI anivAryataH jo hiMsA hotI hai vaha udyogI hiMsA kahalAtI hai / apane prANoM kI rakSA evaM parivAra, deza Adi kI rakSA ke lie pratirakSAtmaka rUpa meM kI jAne vAlI hiMsA virodhI hiMsA tathA niraparAdha prANI ko jAnabUjha kara mArane kI bhAvanA se hiMsA karanA saMkalpI hiMsA hai / ukta cAroM prakAra kI hiMsA meM se zrAvaka saMkalpI hiMsA kA to pUrNa rUpa se tyAga karatA hai aura zeSa tIna prakAra kI hiMsA meM se yathAzakti tyAga karate hue ahiMsANuvrata kA pAlana karatA hai / saMkalpI hiMsA kA tyAga karane se bhI bahuta sI hiMsA se bacA jA sakatA hai / ahiMsAvrata kA pAlana karane ke lie nimnalikhita pAMca aticAroM (doSoM) se bacane ke lie zrAvaka ko sadA dhyAna rakhanA cAhie --- baMdha - kisI jIva ko bAMdhanA, jaise totA Adi ko piMjare meM banda kara denA / vadha - kisI jIva ko mAranA pITanA / 415 chaviccheda -- kisI kA aMga bhaMga karanA, virUpa banAnA / atibhAra - ghor3e, baila Adi pazuoM para sAmarthya se adhika bojha lAdanA, naukaroM se adhika kAma lenA / bhaktapAna viccheda - apane Azrita prANiyoM ko samaya para bhojana - pAnI na denA / isake sivAya rAtri meM bhojana Adi kA tyAga karanA bhI ahiMsAvrata kI bhAvanA ke lie Avazyaka hai / 2. satyANuvrata dRSTi se anarthoM kI sambhAvanA ho), bolane ke prati sAvadhAna rahanA / satpuruSa aura loka vyavahAra meM sthUla ( aisA asatya jisase sAmAjika evaM rASTrIya asatya (jhUTha bolane kA sarvathA tyAga karanA evaM sUkSma asatya yadyapi sthUla aura sUkSma asatya meM bheda karanA kaThina hai, lekina jise asatya mAnA jAtA hai, aise asatya kA tyAga karanA Avazyaka hai / satya vrata kA bhalI-bhA~ti pAlana karane ke lie nimnalikhita pAMca doSoM para dhyAna denA jarUrI hai ( 1 ) sahasAbhyAkhyAna - binA vicAre asAvadhAnI pUrvaka dUsare para mithyAropaNa karanA / ( 2 ) rahobhyAkhyAna - kisI kI gupta bAta ko pragaTa kara denA / (3) svadAramaMtra bheda - patnI ke sAtha ekAnta meM huI maMtraNA ko dUsare ke sAmane kahanA athavA usake sAtha vizvAsaghAta karanA / (4) mRSopadeza - dUsare ko galata salAha denA, mithyA upadeza karanA / (5) kUTalekhakaraNa - jAlasAjI karanA, jhUThe dastAveja Adi likhanA / ina kAryoM se sambandhita anya pravRttiyoM jaise AtmaprazaMsA, paranindA, IrSA, cugalI karanA, Adi se bacane kA dhyAna satyavratI ko rakhanA caahie| 3. acauryANuvrata svAmI kI AjJA ke binA kisI kI vastu ko na lenA acauryANuvrata kahalAtA hai / corI do prakAra kI hai-- sthUla corI aura sUkSma corii| jisa corI ke kAraNa vyakti cora kahalAye, nyAyAlaya daNDa de aura jo samAja meM corI ke nAma se kahalAye vaha sthUla corI hai aura rAste calate-phirate 20 3 AcArya pravAsa agadI AAnanda antha ASPARA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ `r`r `r`r t`rj hjmwhr`r `r`r ```````````Tt `mdh bh hr ``````````````````````````````j pAryapravara abhisApAvara bhira zrIAnandakantha32zrAAnandAntha2 ViYMayoraamaaraavrriorivarwww 416 dharma aura darzana AMM/ - kaMkara, tinakA Adi uThA lenA yA isI prakAra kI anya koI vastu svAmI kI AjJA ke binA le lenA sUkSma corI meM gamita kiyA jA sakatA hai| gRhastha ke lie jIvana meM pUrNa rUpa se corI kA tyAga karanA kaThina hai, isalie use sthUla corI ke tyAga karane kA vidhAna kiyA gayA hai| acauryANuvratI ko nimnalikhita pA~ca bAtoM se bacanA cAhiye1. stenAhRta-corI (taskarI) kA mAla kharIdanA / / 2. stenaprayoga-cora ko corI karane kI preraNA evaM sahAyatA denaa| 3. viruddha rAjyAtikrama-rASTra ke viruddha kArya karanA, jaise ucita kara na denaa| rAjA kI AjJA ke viruddha videzoM ko mAla bhejanA aura mNgvaanaa| 4. kUTatulA-mAna-nyUnAdhika tolanA, mApanA / 5. pratirUpaka vyavahAra--bahumUlya vastu meM alpa mUlya kI vastu kI milAvaTa / seMdha lagAnA, jeba kATanA, sUda ke bahAne kisI ko lUTa lenA Adi bhI sthUla corI ke antargata haiM / ataH ina kAryoM ko kisI bhI sthiti meM nahIM karanA caahie| 4. brahmacaryANuvrata isako svadArasaMtoSavrata bhI kahate hai| kAma-bhoga eka prakAra kA mAnasika roga hai, jisakA pratikAra bhoga se nahIM ho sakatA hai| ataH mAnasika bala, zArIrika svAsthya aura AtmavikAsa ke lie kAmecchA se bacanA pUrNa brahmacarya vrata hai| lekina jo brahmacaryavrata kA pUrNarUpa se pAlana nahIM kara sakate unheM parastrIgamana kA to sarvathA tyAga kara denA cAhie aura svastrI ke sAtha bhI brahmacarya kI maryAdA karanA brahmacaryANuvrata hai| brahmacaryANuvratI kAmavAsanA para vijaya prApti ke lie sadA saceSTa rahatA hai| nimna pAMca doSoM se brahmacaryANuvratI sadaiva bacatA rahe (1) itvarikA parigRhItAgamana-rakhaila Adi ke sAtha sambandha rkhnaa| (2) aparigRhItAgamana-kumArI yA vezyA Adi se sambandha rkhnaa| (3) anaMgakrIr3A--kAma sevana ke prAkRtika aMgoM ke atirikta anya aMgoM se kAmakrIr3A karanA athavA aprAkRtika maithUna sevana krnaa| (4) paravivAhakaraNa-apane yA parivAra ke sivAya dUsaroM ke vivAha karavAnA, unake vivAhasambandha (sagAI Adi) sthApita karAne meM adhika ruci lenaa| (5) kAmabhoga-tIna abhilASA-kAmabhogoM kI tIvra abhilASA rakhanA, zabda, rUpa Adi indriya viSayoM meM vizeSa Asakta honA / 5. parigrahaparimANavata para padArthoM meM mUrchA-mamatva va Asakti kA nAma parigraha hai| parigraha ko saMsAra kA sabase bar3A pApa kaha sakate haiN| parigraha-saMgrahavRtti ke kAraNa saMsAra meM yuddha, vargasaMgharSa Adi kI jvAlA sulaga rahI hai / jabataka manuSya meM lobha, lAlaca, gRddhi bhAvanA vidyamAna hai, taba taka zAMti nahIM mila sakatI / gRhastha sampUrNa rUpa se parigraha kA tyAga nahIM kara sktaa| ata: usake lie parigraha kA parimANa (maryAdA) karane kA vidhAna hai| isase asIma icchAe~ sImita ho jAtI haiN| isa kAraNa isa vrata ko icchAparimANavrata bhI kahate haiN| yadi vizva ke sabhI nAgarika parigraha kA parimANa kara leM to yaha bhUmaNDala svargaloka bana sakatA hai / parigrahaparimANavrata kA pAlana karane ke lie nimnalikhita doSoM se bacanA cAhie (1) kSetrAvastu parimANa-atikramaNa-makAna, kheta Adi ke kSetra ke parimANa kA atikramaNa krnaa| RO ). 4
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcArasaMhitA 417 (2) hiraNya- suvarNa pramANa atikramaNa --- sone-cAMdI Adi ke pramANa ko bhI kisI bahAne se bar3hAnA / (3) dhana-dhAnya pramANAtikramaNa - maryAdita pramANa ke atirikta rupayA-paisA anAja, Adi kI maryAdA kA bhaMga karanA / ( 4 ) dvipada-catuSpada pramANAtikramaNa -- dvipada ( naukara ), catuSpada (gAya, baila Adi ) ke parimANa kA ulaMghana karanA / (5) kupya pramANAtikramaNa - dainika upayoga meM Ane vAle vastra, bartana Adi ke kRta pramANa kA ulaMghana karanA / pUrvokta pAMca aNuvrata zrAvaka ke mUlavrata haiN| unakA bhalIbhAMti AcaraNa karane ke lie aura jina vratoM kI AvazyakatA hotI hai unheM uttaravrata kahate haiM / guNavrata aura zikSAvrata isI prakAra ke uttaravrata haiM / unameM se pahale guNavratoM kI vyAkhyA karate haiM-- 6. digvrata manuSya tRSNA ke vaza hokara vibhinna kSetroM meM bhaTakatA rahatA hai| dhana kI lAlasA meM Upara, nIce, tirache hajAroM mIla bhI jA sakatA hai, phira bhI usakI AvazyakatA pUrI nahIM hotI hai / ataH isa lAlasA ko niyaMtrita karane ke lie zrAvakAcAra meM digavrata kA vidhAna kiyA gayA hai / isa vrata kA dhAraka samasta dizAoM - Upara, nIce, tirache dasoM dizAoM meM gamanAgamana kI maryAdA karatA hai aura usase bAhara ke kSetra meM saba prakAra ke vyApAroM ko tyAga detA hai / isako dizAparimANa vrata bhI kahate haiM / isa vrata ke dhAraka zrAvaka ko pAMca aNuvratoM sambandhI doSoM se bacane ke samAna divrata sambandhI nimnalikhita pAMca doSoM se bacane kA dhyAna rakhanA cAhie ( 1 ) urdhva dizA meM kI gayI kSetramaryAdA kA atikramaNa karanA / (2) adhodizA kI maryAdA ko asAvadhAnI vaza ulaMghana karanA / (3) tirachI dizA meM kRta maryAdA kA sImolaMghana karanA / ( 4 ) kisI dizA ke pramANa ko ghaTAkara dUsarI dizA ke kSetrapramANa meM vRddhi kara lenA / (5) sandeha ho jAne para sImita kSetra se bhI Age cale jAnA / 7. upabhoga - paribhoga parimANavrata eka bAra bhogane yogya bhojana Adi vastuoM ko upabhoga aura punaH punaH bhoga kI jAne vAlI vastuoM ko paribhoga kahate haiM, jaise - vastra, pAtra Adi vstueN| isa vrata meM upabhoga - paribhoga saMbaMdhI vastuoM kA maryAdA uparAnta tyAga kiyA jAtA hai / yaha vrata bhoga aura karma (vyavasAya) kI dRSTi se do prakAra kA hai / bhoga se tyAga karane para indriya viSayoM kI lolupatA kama hotI hai aura vyApAra sambandhI maryAdA kara lene para pApapUrNa vyApAroM kA tyAga ho jAtA hai / isa vrata sambandhI pAMca aticAra yaha haiM- ( 1 ) tyAga kie hue sacitta dravya ko asAvadhAnIvaza khA lenA / ( 2 ) sacitta vastu se saMyukta dravya ko khAnA / (3) nahIM pake hue kacce phala, dhAnya Adi ko khAnA / ( 4 ) pUre nahIM pake hue bAjArA, gehU~ Adi ko khAnA / (5) jinameM khAne kA padArtha thor3A ho ora pheMkanA adhika par3e aise phala Adi ko khAnA, jaise sItAphala, Ikha Adi / CASTIEL Jo prAjJati kI Avadena AmAnA Amadana
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ~-~AR ARAMNA.MAMALNAINAurn.nanminimalandan. 418 dharma aura darzana karma (vyApAra) sambandhI parimANa karane meM mahArambha vAle vyApAra-dhandhoM kA tyAga kiyA jAtA hai| zAstroM meM nimnalikhita 15 karmAdAna (vyApAra) batalAye haiM 1. iMgAlakamme-koyale Adi banAne kA vyApAra / 2. vaNakamme--jaMgala ke vRkSoM ko kATakara becane kA vyApAra / 3. sAr3Ikamme-gAr3I, ratha, pAlako, kivAr3a Adi banAkara becnaa| 4. bhADIkamme-UMTa, baila Adi se mAr3A kmaanaa| 5. phor3Ikamme-hala, kulhAr3I, suraMga Adi se pRthvI phodd'naa| 6. dantavANijje-hAthI dAMta, zaMkha, carma Adi kA vyApAra / 7. lakkhavANijje-lAkha, meNasila, rezama Adi kA vyApAra / 8. rasavANijje-~-~ghI, dUdha, tela, madirA Adi kA vyApAra / 6. viSavANijje-aphIma, saMkhiyA Adi kA vyApAra / 10. kezavANijje-keza vAle jIvoM kA vyApAra krnaa| 11. jantapolaNakamme-tila, Ikha, sarasoM Adi pIlane kA vyApAra / 12. nilaMkSaNakamme-pazuoM ko napusaMka banAne kA vyApAra / 13. davaggidAvaNayA-vana, parvatoM meM Aga lagAne kA dhandhA / 14. saradahatar3AgaparizoSaNayA-khetI Adi ke lie tAlAba Adi ko sukhAne kA vyApAra / 15. asaIjaNapoSaNayA-AjIvikA ke lie vezyA, naTa, bhAMDa Adi rkhnaa| ukta pandraha prakAra ke karmAdAna vyApAra kI dRSTi se kahe haiN| zrAvaka ko ina vyApAroM kI maryAdA karanA caahie| 8. anarthadaNDaviramaNavrata binA prayojana ke hisA karanA anarthadaNDa kahalAtA hai| hAsya, kautUhala, aviveka Adi ke vaza hokara kI jAne vAlI hiMsA anartha hisA hai| zrAvaka ko isa prakAra kI vyartha meM hone vAlI hiMsA kA tyAga karanA caahie| viveka zUnya manuSyoM kI manovRtti cAra prakAra se vyartha hI pApa kA upArjana karatI hai| isIlie anarthadaNDa ke cAra prakAra haiM (1) apadhyAna--Arta aura raudra dhyAna meM rata rahakara dUsaroM kA burA vicaarnaa| (2) pramAdAcarita-pramAda kA AcaraNa karanA, nindA, vikathA Adi karanA / (3) hiMsApradAna-talavAra, banduka Adi hiMsA ke sAdhanoM ko dUsaro ko denA / (4) pApopadeza-pApajanaka kAryoM ko karane kA upadeza denA / isa vrata ko vaise bhI jana sAmAnya apanA le to saMsAra meM vyartha hone vAlI hiMsA se vyakti baca sakatA hai / lekina zrAvaka ko apane nirdoSa jIvana ke lie anarthadaNDa kA tyAga Avazyaka hai| isa vrata kA sAdhaka kAmavardhaka vArtAlApa nahIM krtaa| phUhar3a ceSTAeM nahIM karatA aura na hiMsaka sAdhanoM ke kraya-vikraya meM bhAga letA hai| bhogopabhoga ke padArthoM meM Asakta nahIM hotA / anarthadaNDaviramaNavrata ke nimnalikhita pAMca aticAra haiM (1) kandarpa--kAmavAsanA-vardhaka zabdoM Adi kA upayoga karanA / (2) kautkucya-bhAMDa, vidUSaka Adi kI taraha zarIra kI kuceSTAeM krnaa| (3) maukharya-binA kAraNa adhika bolanA, anargala bAteM karanA / (4) saMyuktAdhikaraNa-hiMsAkAraka vastuoM ko taiyAra karake rkhnaa|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcArasaMhitA 416 % AKA EPTE (5) upabhogaparibhogAtiriktA--upabhoga-paribhoga ke lie jina vastuoM kI maryAdA kI gayI hai unameM atyadhika Asakta rahanA / vizeSa Ananda lene ke lie unakA bAra-bAra upabhoga krnaa| guNavata ke bhedoM kA kathana karake aba zikSAvrata ke 4 bhedoM ke svarUpa ko batalAte haiN| unake nAma aura lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM hai. sAmAyika mana kI rAga-dveSamayI pariNati viSamabhAva hai aura vastuoM para rAgadveSa na karake madhyastha bhAva rakhanA sama kahalAtA hai / isa sama-bhAva se sAdhaka ko jo Aya-lAbha hotA hai, use sAmAyika kahate haiM / ataeva samabhAva ko prApta karane, vikasita karane aura sthAyI banAne ke lie jisa vrata kA anuSThAna kiyA jAtA hai use bhI sAmAyika kahate haiN| grahastha ke lie isa vrata kI ArAdhanA kA kAla 48 minaTa nirdiSTa kiyA gayA hai| isa samaya meM zrAvaka ko samasta pApamaya vyApAroM kA tyAga karake Atmacintana karanA cAhie aura usa samaya meM prApta samabhAva kI preraNA ko jIvanavyApI banAne kA yatna karanA caahie| sAmAyika vrata meM nimnalikhita pA~ca doSoM kA bacAva rakhanA cAhie(1) manoduSpraNidhAna-mana se sAvadya-pApa yukta vicAra karanA / (2) vacanaduSpraNidhAna-sAvadya vacana bolanA / (3) kAyaduSpraNidhAna---zarIra kI sAvadha pravRtti karanA / (4) sAmAyikasmRtiakaraNatA-maiMne sAmAyika kI hai, ise bhUla jAnA athavA sAmAyika karanA hI bhUla jaanaa| (5) sAmAyika anavastikaraNatA-sAmAyika se Ubakara usake nirdhArita samaya se pahale uThA jAnA yA sAmAyika ke samaya ke pUre hone yA na hone ke lie bAra-bAra ghar3I Adi kI ora dhyAna jaanaa| 10 dezAvakAzikavata digvata meM jIvana paryaMta ke lie gamanAgamana ke lie kI gaI maryAdA meM se eka dina yA nyUnAdhika samaya ke lie kama karanA aura usa maryAdA ke bAhara ke samasta pApakAryoM kA tyAga kara denA dezAvakAzika vrata hai| isa vrata meM bhogopabhoga kI vastuoM ke lie kI gaI maryAdA meM bhI saMkoca kiyA jAtA hai| isa vrata ke nimnalikhita pAMca aticAra haiM(1) Anayanaprayoga-maryAdita kSetra se bAhara ke kSetra kI vastu ko dUsaroM se mNgvaanaa| (2) preSyaprayoga-maryAdita kSetra se bAhara dUsaroM ke dvArA vastu ko bhijvaanaa| (3) zabdAnupAta-maryAdita kSetra se bAhara na jA sakane ke kAraNa chIMka, khAMsI Adi zabda prayoga ke dvArA dUsare ko bulAnA / (4) rUpAnupAta-maryAdita kSetra se bAhara rahe hae vyakti ko apanI zArIrika ceSTAoM dvArA bulAnA yA sUcanA Adi denaa| (5) bahiHpudgalakSepa-maryAdita kSetra se bAhara prayojana vaza apanA bhAva batalAne ke lie patthara, kaMkar3a Adi pheMkanA / ina aticAroM se zrAvaka ko bacanA caahie| 11. pauSadhavrata jisase Atmika guNoM aura dharmabhAva kA poSaNa hotA hai, use pauSadhavrata kahate haiM / yaha vrata cAra prakAra kA hai IE waJAANBARA AARAMJJAAJAVAJAVAJANAADARAAJAJaaDHAMAAJhar RAMEANALAine AcAryapravara sajinApAryapravali zrAAnandagranthazrAAnandA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI Ananda antha zrI Ananda dharma aura darzana (ka) AhAra pauSadha - cauvihAra upavAsa athavA navakArasI, porasI Adi karanA / (kha) zarIra pauSadha - zarIra ko pUrNataH yA AMzika alaMkRta karane kA tyAga karanA / (ga) brahmacarya pauSadha - abrahmacarya kA sarvataH yA dezataH tyAga karanA / (gha) abhyApAra pauSadha - vANijya Adi sAvadya vyApAra kA tyAga karanA / JUD 420 isa vrata meM sAMsArika upAdhiyoM se chuTakArA lekara sAdhu jaisI caryA ko dhAraNa karane kA abhyAsa kiyA jAtA hai / isa vrata kA AcaraNa prAyaH aSTamI, caturdazI Adi viziSTa tithiyoM para kiyA jAtA hai / yaha pUrNavrata ATha prahara kA hotA hai / lekina Ajakala catuSpraharI pauSadha bhI hone lage haiM, jo na karane se kucha karane kI ukti ke samAna mAne jA sakate haiM, lekina vAstava meM pauSadhavrata to nahIM haiM / isa vrata meM nimnalikhita pAMca doSoM se bacane kA dhyAna rakhanA cAhie (1) pauSadha ke samaya kAma meM lie jAne vAle zaiyA - saMthAre kA pratilekhana na karanA athavA avidhi se karanA / (2) zaiyA - saMthAre para baiThate, sote samaya pUjaNI Adi se pU~janA nahIM yA avidhi se pU~janA / (3) mala-mUtra Adi ke visarjana ke sthAna ko vidhipUrvaka na dekhanA / (4) mala-mUtra Adi ke visarjana ke sthAna ko na pU~janA yA avidhi se pU~janA / (5) Agamokta vidhi se sthiracitta hokara pauSadhavrata kA pAlana na karanA / 12. atithisaMvibhAgavrata jinake Ane kI koI tithi, samaya nizcita na hoM, unheM atithi kahate haiM / saMgrahaparAyaNa manovRtti ko niSkriya banAne aura tyAga bhAvanA ko jAgRta vikasita karane ke lie isa vrata kA vidhAna hai | atithi zabda se mukhyataH sAdhu, zramaNa, nirgrantha kA artha dhvanita hotA hai| zrAvaka unake prati udAra hokara dAna, sevA-bhakti Adi to karatA hI hai, lekina unake sivAya dIna-duHkhI, jarUratamaMda ke lie bhI usake dvAra khule rahate haiM / isalie atithisaMvibhAga kA artha yaha huA ki apane lie banI vastu kA saMvibhAga - svayaM ke lie saMkoca karake atithi ko denA / isa vrata ke nimnalikhita pAMca doSoM para zrAvaka ko dhyAna rakhanA cAhie (1) sacittanikSepa - supAtra ko nahIM dene kI bhAvanA se unake lene yogya acitta vastu ko sacitta vastu para rakha denA / (2) sacittavidhAna -- nahIM dene kI bhAvanA se acitta vastu ko sacitta vastu se Dhaka denA / (3) kAlAtikrama - nahIM dene kI bhAvanA se kAla kA atikramaNa karanA yAnI bhikSA ke samaya se pahale bhojana karanA yA bAda meM rasoI Adi banAnA / (4) paravyapadeza - nahIM dene kI bhAvanA se apanI vastu ko dUsare kI batA denA, kaha denA / (5) mAtsarya - dUsare ko dAna detA dekhakara IrSyA karanA, pratispardhAvaza adhika dAna denA / mAMgane para kupita honA Adi / ina aura inake samakakSa anya doSoM se bacakara zrAvaka ko atithisaMvibhAgavrata kA pAlana karanA cAhie / bAraha vratoM kA pAlana karane se AdhyAtmika unnati, sAmAjika zAMti aura sva-para ko sukha kI prApti hotI hai / pratyeka parivAra yadi ina vratoM kA pAlana karane lage to saMsAra bhI svarga bana jAye aura vizvabandhutva sthApita hone meM vilamba na ho / vratadhArI zrAvaka ko kramazaH vairAgya bhAva meM vRddhi karate hue moha mAyA se dUra hone kA prayatna cAlU rakhanA cAhie aura apanI zakti ko samajhakara pUrNa saMyama- zramaNAcAra-grahaNa kara lenA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina AcArasaMhitA 421 caahie| yadi saMyama lenA zakya na ho to darzana, vrata, sAmAyika Adi gyAraha paDimAoM kA pAlana karanA caahie| paDimAoM kA pAlana karate-karate aura roga yA vRddhAvasthA Adi kAraNoM se jaba mRtyu nikaTa pratIta hone lage to saMthArA, saMlekhanA karake samAdhimaraNa karane kA prayatna karanA caahie| saMlekhanA (mRtyukalA) mRtyu kI kalpanA saMsAra meM sabase bhayAvaha mAnI jAtI hai| lekina hameM samajhanA cAhie ki mRtyu bhI jIvana kA hI dUsarA pahalU hai yA anivArya pariNAma hai / ataH mRtyu se Darane kI jarUrata nahIM hai, kintu usako bhI isa rUpa meM grahaNa karanA cAhie ki vaha zoka kI jagaha utsava kA rUpa bana jaae| mRtyu ko bhI kalA kA rUpa dete hue bhagavAna mahAvIra ne jo nirdeza kiyA hai, vaisA anyatra dekhane ko nahIM milatA hai| unhoMne kahA ki mRtyu se bhayabhIta honA ajJAna kA phala hai / mRtyu to manuSya kI mitra hai aura jIvana bhara kI sAdhanA ko saphalatA kI ora le jAtI hai| yadi mRtyu sahAyaka na bane to dharmAnuSThAna kara pAralaukika phala svarga-mokSa kaise prApta ho skegaa| isIlie mRtyukalA kA vizada vivecana karate hue unhoMne mRtyu ke 17 prakAra batalAye haiN| una sabako vAla (murkha jIvoM kA) maraNa aura paMDita maraNa ina do bhedoM meM gabhita kiyA jA sakatA hai| bAla maraNa se ve jIva zarIra tyAgate haiM jo isa saMsAra kI mohamAyA meM lipta haiN| lekina paMDita maraNa jJAniyoM kA hotA hai, jinhoMne saMsAra ke svarUpa ko samajha liyA hai, harSa, viSAda, jIvana, maraNa meM mAdhyasthabhAva se ramaNa karate hue Atma-vikAsa ke lie tatpara haiN| kAyA ma kiyA hai ki mRtyu kabhI bhI A sakatI hai, dina meM bhI aura rAta meM sote samaya bhii| ata: kama se kama vyakti ko rAta meM sote samaya samasta saMkalpa-vikalpoM ko tajakara sAgArI tyAga-pratyAkhyAna pUrvaka sonA cAhiye / pratirAtri isa prakAra kA saMthArA karane se samAdhimaraNa kI kalA kA jJAna ho jAtA hai aura akasmAta sote samaya maraNa ho jAne para bhI jagata kI mohamAyA se alipta rahakara parabhava meM eka nae ujjvala jIvana kA prArambha karatA hai aura kabhI aisA bhI avasara A jAtA hai jaba ki jIvana aura maraNa ke cakra ko sadaiva ke lie nirmala kara mokSa prApta ho sakatA hai| samAdhimaraNa kA sAdhaka saba prakAra se moha-mamatA kA tyAga karake AtmadhyAna meM samaya vyatIta karatA hai / phira bhI use nimnalikhita pAMca doSoM se bacane ke lie satarka kiyA gayA hai 1. ihalokAzaMsA, 2. paralokAzaMsA, 3. jIvitAzaMsA, 4. maraNAzaMsA, 5. kaambhogaashNsaa| AzaMsA kA artha hai icchA, AkAMkSA, zaMkA rakhanA / mRtyukalA kA yaha saMkSipta digdarzana hai| isa kalA kI upAsanA zramaNa aura zrAvaka donoM ko karanA caahie| jaina AcAra-saMhitA kA yahA~ saMkSepa meM vivecana kiyA gayA hai| yathAzakti jo bhI vyakti apanI pAtratA ke anusAra AcaraNa karegA vaha isa janma meM sukhI banegA aura parajanma meM apane sukRta kA upabhoga karate hue svaramaNatA rUpa sthiti ko prApta kregaa| AvinayaN