Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rAmAyaNa 'paumacariu' aura hindI rAmAyaNa 'mAnasa' (DaoN. zrI lakSmInArAyaNa dube) thaa| prabhAva-sUtra: jIvana-sUtra: jaina rAmAyaNa 'paumacariu' (padmacaritra) ke racayitA mahAkavi svayaMbhU ke samaya meM brAhmaNa, bauddha tathA jaina dharma hI bhArata ke svayaMbhU the aura hindI rAmAyaNa "rAmacaritamAnasa' ke sraSTA gosvAmI pradhAna dharma the / tulasI ke yuga meM islAma kA rAjanaitika prabhutva tulasIdAsa the / svayaMbhU apabhraMza ke vAlmIki the to tulasI avaghI ke / svayaMbhU ke mUla srota vAlmIki the aura tulasI ke bhI ve hI svayaMbhU ke jIvana-kAla ke viSaya meM paryApta matabheda hai / the / svayaMbhU ne jina kaviyoM kA guNagAna kiyA thA, unameM apabhraMza rAhulajI ne unakA jIvanakAla navama zatAbdI ke pUrvArddha meM mAnA hai ke kavi sirpha caturmukha haiM jinakA koI grantha upalabdha nahIM hai| jabaki DaoN. bhAyANI ne unheM navIM zatAbdI ke uttarArddha meM mAnA hai / caturmukha kA ullekha hariSeNa, puSpadaMta aura kanakAmara ne bhI kiyA DaoN. nemicandra zAstrI ne unakA janma san 770 batAyA hai / tulasI thA / tulasI ne svayaMbhU kI kahIM koI carcA nahIM kI hai parantu kA jIvanakAla san 1582-1628 kI kAlAvadhi ko gheratA hai / mahAmaNDita rAhula sAMkRtyAyana ne likhA hai : mAlUma hotA hai, tulasI 'pauma cariu' (san 850-60 ke madhya likhA gayA thA jabaki bAbA ne svayaMbhU rAmAyaNa ko jarUra dekhA hogA, phira Azcarya hai ki 'rAmacarita mAnasa' san 1574-1577 meM likhA gayA thA / ) unhoMne svayaMbhU kI sItA kI ekAdha kiraNa bhI apanI sItA meM kyoM nahIM DAla dI / tulasI bAbA ne svayaMbhU-rAmAyaNa ko dekhA thA, merI tulasI kI dharmapalI ralAvalI ke samAna svayaMbhU kI do isa bAta para Apatti hosakatI hai, lekina maiM samajhatA hUM ki tulasI paliyAM thIM jo ki suzikSitA tathA kAvya-premI thIM / prathama palI bAbA ne 'kvacidanyatopi' se svayaMbhU rAmAyaNa kI ora hI saMketa sAmiabUbA ne kavi ko vidyAdhara kANDa likhAne meM madada kI thii| kiyA hai | Akhira nAnA purANa, nigama, Agama aura rAmAyaNa ke dvitIya patnI AiccambA ne svayaMbhU ko ayodhyA kANDa likhane meM bAda brAhmaNoM kA kaunasA grantha bAkI raha jAtA hai, jisameM rAma kI sahayoga diyA thA / unake ekameva putra tribhuvana ne unakI tIna kathA AyI hai / 'kvacidanyatopi' se tulasI bAbA kA matalaba hai, kRtiyoM ke aMtima aMzoM ko pUrNa kiyA thA aura vaha svayaM ko brAhmaNoM ke sAhitya se bAhara 'kahIM anyatra se bhI' aura anyatra isa 'mahAkavi' kahatA huA apane pitA ke sukavitva kA uttarAdhikArI jaina grantha meM rAmakathA bar3e sundara rUpa meM maujUda hai / jisa saurauM yA ghoSita karatA thaa| usane 'paMcamI cariu' grantha ko likhA thA / sUkara kSetra meM gosvAmIjI ne rAma kI kathA sunI, usI soroM meM jaina tulasI uttara bhAratavAsI the jabaki svayaMbhU dAkSiNAtya / tulasI gharoM meM svayaMbhU-rAmAyaNa par3hI jAtI thI / rAmabhakta rAmAnandI sAdhu uttara- bhArata kA adhika varNana karate the jabaki svayaMbhU dakSiNa rAma ke pIche jisa prakAra par3e the, usase yaha bilkula sambhava hai ki bhArata kA / svayaMbhU apane varNana meM vindhyAcala se Age kama hI unheM jainoM ke yahAM isa rAmAyaNa kA patA laga gayA ho| yaha yadyapi bar3hata tha / vastutaH svayabhU vidarbhavAsI the | gosvAmIjI se ATha sau barasa pahale banA thA kintu tadbhava zabdoM ke donoM mahAkaviyoM kI khyAti apane yuga meM phaila cukI thii| prAcurya tathA lekhakoM-vAcakoM ke jaba taba ke zabda - sudhAra ke kAraNa svayaMbhU ke putra tribhuvana ne apane pitA ko svayaMbhUdeva, kavirAja, bhI AsAnI se samajha meM A sakatA thA (hindI kAvya-dhArA) / kavirAja cakravartita, vidvAn, kundasa cUr3AmaNi Adi upAdhiyoM se DaoN. nemicanda zAstrI (hindI-jaina-sAhitya parizIlana, bhAga 1) alaMkRta kiyA thA jisase svayaMbhU kI apane samaya meM khyAti, yaza kA bhI abhimata hai ki hindI sAhitya ke amara kavi tulasIdAsa para tathA sammAna kI sUcanA bhI hameM milatI hai - tulasI bhI apane samaya svayaMbha kI 'paumacariu' aura 'bhavisayava kahA' kA amiTa prabhAva ma vAlmAka ka avatAra dhASita hA caka thaa| par3A hai / itanA sunizcita hai ki 'rAmacarita mAnasa' ke aneka sthala sAhitya-sUtra : svayaMbhU kI 'pauma cariu' rAmAyaNa se atyadhika prabhAvita haiM tathA tulasI ne dvAdaza kAvya-grantha likhe the / svayaMbhU-racita tIna svayaMbhU kI zailI kA tulasIdAsa ne aneka sthaloM para anukaraNa kiyA grantha 'pauma cariu', 'riTThaNemi cariu' evaM 'svayaMbhU-kunda' batAye jAte haiM / inake atirikta svayaMbhU isake viparIta DaoN. udayabhAnu siMha (tulasI-kAvya-mImAMsA). ko 'siri paMcamI' aura 'suddhaya cariya' kA abhimata hai ki brAhmaNa-paramparA meM likhita grantha hI tulasI- kI racanA kA bhI zreya diyA jAtA sAhitya ke srota haiM / kucha sthaloM para bauddha-jaina rAma-kathAoM se hai / svayaMbhU ne sambhavataH kisI tulasI-varNita rAmacarita kA sAdRzya dekhakara yaha anumAna kara lenA vyAkaraNa-grantha kI bhI sRSTi kI ThIka nahIM hai ki tulasI ne unase prabhAvita hokara vastu-grahaNa kiyA thI / jaina vidvAn svayaMbhU ko alaMkAra hai / donoM ke dRSTikoNa meM tAtvika bheda hai| tathA koza-grantha ke racayitA bhI mAnate haiM / svayaMbhU ne zAyada kula sAta zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (24) chadmaveza, chadmI, chalI, chakkA nara bhuvi jAna / jayantasena yaha duHkhadA, choData pAvo trANa Lord
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha likhe the / saptama grantha kA nAma 'siri-paMcamI kahA' hai| svayaMbhU ne prathama tIrthaMkara RSabhadeva kI vaMdanA se apanA kAvyArambha unakI 'sapta jivhA' vAstava meM unake sAta grantha the - kiyA hai - gajaMti tAmba kaimaca kuMjarA lakkha-lakkhaNa-bihINA / Namaha Nava-kamala-komala-maNahara-vara-vahala kAMti-sohillaM / jA saca-dIha-jIhaM sayaMbhu-sIhaMNa pecchiti // usahassa pAya kamale sa-surAsuraM vandiyaM sirasAM / / "svayaMbhU-chanda" kA prakAzana sarvaprathama huA / isameM ATha tulasI pArvatI-zaMkara ke maMgalAcaraNa se 'mAnasa' kA zrIgaNeza karate adhyAya haiM jinameM prathama tIna adhyAyoM meM prAkRta 'kundoM' tathA / paravartI pAMca adhyAyoM meM apabhraMza kuMdoM kA varNana hai / svayaMbhU ne bhivAnIzaMkarau vande zraddhAvizvAsarUpiNI / apane isa grantha se rAjazekhara, hemacandra Adi ko prabhAvita kiyA thaa| yAmyAM binA na pazyanti siddhAH svAntasthamIzvaram / / svayaMbhU ko amara-zAzvata banAne vAlI racanAeM 'paumacariu' 'paumacariu' tathA 'mAnasa' ke katipaya kathA sUtra bhI tathA 'riTThaNemicariu' haiM | jaina-paripATI meM 'padma' zrIrAma kA avalokanIya haiN| svayaMbhU rAma vanavAsa meM sItA ke viyoga meM gaja paricAyaka hai / svayaMbhU jaina rAmakathA gAyaka vimalasari kI paramparA se mRga-nainI sItA kI bAta pUchate haiMke kavi the / unhoMne isa kathA ko aneka abhidhAnoM se udbhAsita he kuMjara kAmiNi-gaha-gamaja / kahekaMhi mi diha jai migaNayaNa / / kiyA thA yathA - pomacariya, rAmAyaNa purANa, rAmAyaNa, rAmaevacariya, 'mAnasa' ke rAma bhI isI prakAra pUchate-phirate dikhAyI dete rAmacariya, rAmAyaNakAva, rAghavacariya, rAmakahA ityAdi / 'pauma cariu' pAMca kANDoM meM vibhAjita hai jabaki 'rAmacarita mAnasa' sapta sopAnoM meM / 'pauma cariu' meM kula milAkara 90 saMdhiyAM haiM - "he khaga mRga he madhukara zrenI / tuma dekhI sItA mRga nainI / / vidyAdhara kANDa - 20, ayodhyAkANDa - 22, sundarakANDa - 14, svayaMbhU ke rAma nIlakamaloM ko sItA ke nayana samajhate haiM to kahIM yuddhakANDa - 21 tathA uttarakANDa - 13 saMdhiyAM | samUce grantha meM azoka ko sItA kI bAMha mAna baiThate haiM - kula 1269 kaDavaka haiM / 'riTThaNemecariu' svayaMbhU kA sabase bar3A Niya-pAr3ira veNa vaiyAriyau / jANai sIyaeM hakkAriyau / grantha hai / isameM 18 hajAra zloka haiM / isameM 4 kANDa aura 120 saMdhiyAM hai| katthai diTTaI indIvarahaM / jaNai ghaNa-NayaNaI dIharahe / mAnyatA-sUtraH katthai asoya-tarU halliyau | jAnAi ghaNa-vAhA-Daulliyau / ma svayaMbhU aura tulasI rAmakathA ke sUtra se sambaddha the / donoM meM vaNu sayalu gavesavi sayala mahi / pallaTTha paDIvau dAsarahi / / lagabhaga 750 varSoM kA aMtara thA / donoM ke kAvya-siddhAtoM meM tulasI ke rAma kI bhI yahI sthiti hai / unako aisA pratIta aMtara dikhAyI par3atA hai / svayaMbhUne zAzvata kIrti aura abhivyaMjanA hotA hai ki mAnoM sItA ke aMga-pratyaMgoM se IrSyA karane vAle khaMjana, ko apane lakSya svIkAra kiye the mRga, kuMda, kamala Adi isa samaya pramudita haiM - puNu athANau pAya mi rAmAyaNa kAI / sAntasatA-mArI khaMjana suka kapota mRga mInA / madhupa nikara kokilA pravInA / / Nimmala puNya pavitra-kaha-kviNa ADhappar3a / zamI kuMda kalI dADima dAminI / kamala sarada sasi ahimAminI // jaiNa samANijjaMteNa thira kicaNu vipaDhappar3ha // NAra baruna pAsa manoja dhanuhaMsA / gaja ke hari nija sunata prasaMsA // tulasI ke kAvyoddezya meM rAma ke stavana ke sAtha AtmakalyANa zrIphala kanaka kadali harasAhIM / neka na saMka sakuca manamAhIM // tathA parahita nihita thA - sunu jAnakI tohi binu Aju / haraSe sakala pAi janu rAjU / / ehi mahaM raghupati kAma udArA, ati pAvana purAna smRti sArA / svayaMbhU ne sItA ke asahAya karuNa-krandana ko mArmika rUpa meM prastuta maMgalabhavana amaMgalahArI, umA sahita, jehi japata murArI // kiyA hai - svayaMbhU ko rAma-kathA jaina-paramparA se prApta huI / bhagavAna hauMpAveNa eNa avagapaNevi / Niya tihavaNu a-maNUsau maNNe vi / / mahAvIra svAmI, gautama gaNadhara, sudharmA prabhava, kIrtidhara aura AcArya raviSeNase yaha dhArA unheM milI / tulasI ko svayaMbhU ziva se aha mahaM kavaNu Nei kandantI / prApta huI / svayaMbhU raviSeNa ko apanA mukhiyA mAnate the - nakkhaNa rAma-ve vijai huntI / / hA hA dasaraha mANa guNovahi / baddhamANa-muha-kuhara viNiggaya / rAma-kahA-Nai eha kamAgaya / / hA hA jaNaya jaNaya avatIyahi // pacchara intamuha-AyarieM / puNu dhammeNa guNAlaMkieM / hA aparAieM hA hA kekkaha / puNu pahave saMsArArAeM / kicihareNa aNucaravAeM // hA suppeheM sumiceM sundara-maha // puNa raviSeNAyariya pasAeM / buhie avagAhiya kairAeM // hA sutahaNa bharaha bharahesara / hA bhAmaSkula bhAi sahoyara // (25) zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa Jain Education Interational corI, cugalI, cATukI, cAlAkI ye cAra / jayantasena tajo karo, pApoM kA parihAra Hy.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ hA hA puNu vi rAma hA lakkhaNa ko sumarami kaho kahapi a lakkhaNa || ko saMvavadha maha ko suhi kahIM dukkhu mahanta u jahiM jahiM jAmi hauM ta ta ji paesu paticau // yahI sthiti 'mAnasa' meM bhI hai hA jaga eka bIra raghurAyA / kehi aparAdha visArehu dAyA || Arati harana sarana sukhdaayk| hA raghukula saroja dinanAyaka // hA lachimana tumhAra nahiM dosA / so phalu pAyauM kAnheu rosA / / vipati moriko prabhuhi sunaavaa| puroDAsa caha rAsabha khAvA // sItA ke vilApa suni bhArI / bhaye carAcara jIva dukhArI // ahiMsA mUlaka jaina dharma ke anuyAyI hone ke kAraNa svayaMbhU kahIM bhI AkheTa kA varNana nahIM karate paraMtu yuddha-varNana meM unakA utsAha amita hai aura unhoMne pracura yuddha-varNana prastuta kiye haiN| unameM vastu-varNana tathA gaNanA kI pravRtti kA Adhikya hai / ve vRkSoM ke nAmoM kI lambI sUcI prastuta karate haiN| unakI pravRtti mandodarI tathA sItA ke nakha-zikha varNana meM bar3I ramI hai / yaha sthiti tulasI kI nahIM hai| donoM kaviyoM meM dhArmika bhAvanA kI pradhAnatA hai / svayaMbhU ne jaina dharma ke AcArAtmaka tathA vicArAtmaka donoM pakSoM kA nirUpaNa kiyA hai / svayaMbhU ke rAmacandra prabhu jinakI stuti karate haiM ma 1 jaya tu gai turuM madda tu sarapu tuhuM mAyA yappu tuhuM bandhu jaNu / / tuhuM parama-pakkhu paramati-harU / tuhuM sahabahuM parahuM parAhiyarU || tuhuM daMsaNe NANe carice thiu / tuhuM sayala-surAsuraihi Namiu // siddhano mante tuhuM vAyaraNeM / sajjhAeM jhANe tuhuM tava caraNeM // arahantuM vudu tuhuM hari harUra vi tuhuM aNNANa tamoha- riu / tuhuM suhuma niraMjaNa paramaNu tuhuM ravi vambhu sayambhu siu // svayaMbhU kA dRSTikoNa udAra tathA sahiSNU thA / unhoMne kahIM bhI brAhmaNa dharma kI nindA nahIM kii| unhoMne hindu devatAoM, avatAroM tathA bhagavAna buddha kA nAma sammAna ke sAtha liyA hai / unhoMne apane dharma kA pracAra avazya kiyA hai paraMtu paranindA meM ve nahIM par3e / nArI-sUtra : svayaMbhU ke samasta pAtra jaina dharmAvalambI haiM / unake samasta nArI pAtra 'jina bhakta' haiN| tulasI ne apane nArI pAtroM meM jisa udAttatA ke aMza kI samAviSTa kiyA thA, usakA abhAva svayaMbhU meM dikhAyI par3atA hai| svayaMbhU ne suprabhA, aparammA, aMjanA, kalyANa, mAlA Adi aneka nArI pAtroM kI nUtana sRSTi kI hai| svayaMbhU kI kauzalyA 'aparAjitA' hai / usameM sirpha putra-prema hai / tulasI ke mAtRtva tathA mArmikatA kA usameM abhAva hai| tulasI kI kaikayI svayaMbhU kI kaikayI se adhika prANavAn hai / 'pauma cariu' meM sumitrA sAmAnya nArI hai| svayaMbhU kI uparaMbhA kI atIva kAmAsakti ko tulasI kA maryAdAvAdI kavi kabhI svIkAra nahIM zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha vizleSaNa karatA / nArI ke viSaya meM donoM mahAkaviyoM ke samAna vicAra haiN| aho sAhasa pamaNDa pahu muyavi ja mahila kAi taM purisu Navi / dummali ji bhIsaNa jama-Nayari / dumbahila ji asaNi jagata-yari // (svayaMbhU) kAha na pAvaka jAri sake, kA na samudra samAi / kA na kare abalA prabala, kaihi jaga kAlu na khAi // svayaMbhU kA nArI-citraNa sthUla, paripATIgata tathA aupacArika hai| usameM tulasIkI sI kalAtmaka tathA manovaijJAnikatA nahIM hai / tulasI kA rAvaNa saMyata hai parantu svayaMbhU kA rAvaNa sItA ke prati apanI kAmukatApUrNa manovRtti tathA ceSTAoM kA pradarzana karatA dikhAyI detA hai / vaha cora kI bhAMti sItA kA saundarya nihAratA hai aura usase zrIrAma ko prApta hone vAle bhautika Ananda kI kalpanA meM DUbakara IrSyAlu ho jAtA hai / virAga pradhAna hone ke kAraNa strIrati kI burAI se jaina dharma bharA par3A hai| svayaMbhU ne nArI ke saundarya kI nazvaratA kA rUpa bArambAra udghATita kiyA hai / caritakAvya-sUtra : 'pauma cariu' aura 'mAnasa' donoM caritakAvya haiN| donoM ko paurANika zailI ke mahAkAvyoM kI zreNI meM sthAna diyA gayA hai| svayaMbhU ne apane nAyaka zrIrAma meM manuSyatva adhika dekhA hai aura isa dRSTi se ye Adhunika kAla ke mAikela madhusUdana datta ke adhika nikaTa dikhAyI dete haiN| isake viparIta tulasI ke rAma parabrahma paramezvara haiM / svayaMbhU kA kavi hRdaya rAvaNa meM jitanA ramA hai, utanA rAma meM nahIM / svayaMbhU sItA kA rUpa-saundarya isa prakAra nakha - zikha ke rUpa meM upasthita karate haiM sukai-kaha-vva su-sandhi-su sandhi ya / su-paya su-vayaja su sadda suvaddhiya // dhira - kalahaMsa-gamaNa gai - maMdhara / kisa majjhAre Niyambe su-vitthara / romAvali mayaraharUtiNi / NaM pimpiti-riMkoli vilipaNI // ahiNava-huMDa, piMDa-pIla-tthaNa / NaM mayagala ura-khaMma NisuMmaNa || rehai vayaNa- kamalu alaMkau / NaM mANasa-sare viyasiu paMkau || su-laliya-lolaNa laliya-pasaNNaha / NaM varaitta miliya vara- kaNNai // ghosa muTThihi veNi mahAhaNi caMdana-tayahi salai NaM NAhaNi // (26) FIF tulasI kA saundarya varNana AMtarika tathA sAtvika hai| sundaratA kahuM sundara karaI / chabigRha dIpasikhA janu baraI / saba upamA kavi rahe juThArI / kehi paTataro videhakumArI / ST kuncha aura siya varaniU tei upamA deI / kukavi kahAra ajasu ko leI / jeM paTatariya tIya sama sIyA / jaga asi juvati ko kamanIyA TaMTATika Tika TanaTanI, TIpasa rAkhaNahAra / jayantasena yahA~ sabhI pAte duHkha apAra ||.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jeM kabi sudhA payonidhi hoI / parama rUpamaya kacchapu soii| somA raju maMdarU siMgAU / mapai pAni paMkaja nija mArU / ehividhi upajai lacchi tava sundaratA sukhamUla / yo tadapi saMkoca sameta kavi kahahiM sIya samatUla // svayaMbhU meM tulasI ke samakSa sAmAjikatA tathA samAjaanuzAsana kA abhAva hai| 'pauma cariu' meM vibhISaNa janaka aura dazaratha ko maravAne kA asaphala prayAsa karatA hai | bhAmaNDala apanI bhaginI sItA para kAmAsakta ho jAtA hai / rAvaNa sItA ko vAyuyAna meM biThAkara laMkA ghumAtA hai / ye saba svayaMbhU kI Azcaryajanaka udbhAvAnaeM haiN| svayaMbhU ne rAvaNa ko dazamukhI rAkSasa na mAnakara vidyAdhara vaMzI mAnA hai / unake sabhI pAtra janmataH jaina matAnuyAyI haiM / svayaMbhU ke lakSmaNa rAvaNa kA vadha karate haiM kyoMki ve vAsudeva haiN| svayaMbhU ne rAma-kathA-sAhitya ke zrRMgArI rUpa kA mArga prazasta kiyA thA / tulasI ne rAmakathA ko ghara-ghara meM guMjAyamAna kara diyA aura usake zAzvata AdarzoM se janatA preraNA pAne lagI / svayaMbhU rAjyAzrita kavi the paraMtu tulasI apane cAra cane meM hI masta rahe aura kamI kisI rAjA kI paravAha nahIM kI / saMracanA ke dRSTikoNa se svayaMbhU tulasI ko prabhAvita karate haiM | svayaMbhU meM rasAtmakatA milatI hai to tulasI meM ramaNIyatA / pratibimba sUtra : tulasI ne maharSi vAlmIki (rAmAyaNa) tathA veda vyAsa (mahAbhArata) kI to vandanA kI hai parantu svayaMbhU kA kahIM nAma nahIM liyA - sItArAma-guNa grAma puNyAraNya-vihAraNau / vande vizuddha vijJAnau kavIzvara kapIzvarau || aura kina vyAsa Adi kavi puMgava naanaa| jina sAdara hari sujasa bakhAnA // tulasI ke samAna svayaMbhU ne bhI apane pUrvaja kaviyoM kA RNa svIkAra kiyA hai / tulasI ne binA kisI kA nAma liye prAkRtakaviyoM kA stavana kiyA hai - je prAkRta kavi parama sayAne / jAta bhASA jinha hari carita bakhAne / DaoN. zambhUnAthasiMha (hindI mahAkAvya kA svarUpa-vikAsa) ne isa prasaMga meM likhA hai ki yahAM prAkRta kavi kA abhiprAya prAkRta aura apabhraMza meM rAmakathA likhane vAle vimalasUri, svayaMbhU, puSpadeva Adi kaviyoM se hai / rAmacarita mAnasa kI bhASA aura zailI para svayaMbhU kA prabhAva to spaSTa dikhAI detA hai| tulasI ne 'mAnasa' kI samApti kI puSpikA meM likhA hai - yA pUrva prabhuNA kRtaM sukavinA zrIzambhunA durgama / zrImadrAmapadAjabhaktimanizaM prAptyai tu rAmAyaNam / matvA tadraghunAthanAma nirataM svAntastamaH zAntaye / bhASAbaddhamidaMcakAra tulasIdAsastathA mAnasam // katipaya TIkAkAroM ne 'kRtaM sukavinA zrIzambhunA' se saMketArtha nikAlA hai ki sukavi svayaMbhU ne pahale jisa durgama rAmAyaNa kI sRSTi kI thI, usI ko tulasI ne 'mAnasa' ke rUpa meM bhASAbaddha kara diyaa| liyA DA. saMkaTA prasAda upAdhyAya (kavi svayaMbhU) kI bhI sammati hai ki svayaMbhU ne tulasI ko prabhAvita kiyA thA paraMtu ve dhArmika bAdhA ke kAraNa svayaMbha kA nAmollekha nahIM kara sake / talasI varNAzrama-virodhI kisI anya dharma athavA usake unnAyaka kavi kA nAma nahIM lenA cAhate the| " svayaMbhU-rAmAyaNa tathA tulasI-mAnasa meM aneka sthaloM meM sAmya dikhAyI par3atA hai / svayaMbhU ne apane kAvya saritA vAle rUpaka meM likhA hai ki yaha akSara vyAsa ke jala-samUha se manohara sundara alaMkAra tathA chaMda rUpa machaliyoM se ApUrNa aura lambe samAsa rUpI pravAha se aMkita hai / yaha saMskRta aura prAkRta rUpI pulinoM se zobhita dezI bhASA rUpI do kUloM se ujjvala haiM / isameM kahIM-kahIM ghana zabda rUpI zilA-tala haiM / kahIM-kahIM yaha aneka artharUpI taraMgoM se asta-vyasta-sI ho gaI hai / yaha zatAdhika AzvAsana rUpI tIrthoM se sammAnita hai - akkhara-bAsa-jaloha manohara | su-alaMkAra hanva macchodara / / dIha samAsa pavAhAvakiya / sakkaya-pAyaya-puliNA laMkiya / / desI-bhAsA-ubhaya-tahujjala | ka vi dukkara-ghaNa-sadda-silAyala / attha-vahala-kallolANiTThiya / AsAsaya-sama-tUha-pariTThiya // tulasI kA kAvya-sarovara-rUpaka isa prakAra hai - sapta prabaMdha sumaga sopAnA / gyAna nayana nirAvata mana mAnA / raghupati mahimA aguna abAdhA / varanava soi vara vAri agAdhA / rAmasIya jasa salila sudhAsama / upamA bIci vilAsa manorama // puraina sadhana cAru caupAI / juguti maMju mani sIya suhAI / / chaMda soraThA sundara dohA / soi bahuraMga kamala kula sohA // aratha anUpa subhAva subhAsA / soi parAga makaranda suvAsA / / sukRta puMja maMjula ali mAlA / gyAna virAga vicAra marAlA // dhuni avareva kavita guna jAtI / mIna manohara je bahu bhAMtI / aratha dharama kAmAdika cArI / kahaba jJAna vijJAna vicArI // navarasa japa tapa joga viraagaa| te saba jalacara cAru tar3AgA / / 'pauma cariu' meM rAma-kathA kA zrIgaNeza zreNika kI zaMkA se hotA ko paramesara para-sAsaNehi subaha vivrerii| kAkI zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (27) dayAhIna dAgI tathA, durguNa dekhana hAra / jayantasena tajo sadA, ye duHkha ke dAtAra || . www.jairneidlary.org Jain Education Interational
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaheM jiNa-sAsaNe kema thiya kai rAghava-kerI // karana cahauM raghupati gunagAhA / laghumati mori carita avagAhA / / vaha Age vyaMgya karatA hai DUba na ekau aMga upAU | mana mati raMka manoratha rAU / / jai rAma hoM tihuaNu uvareM mAi / to rAvaNu kahi tiya levi mati ati nIca UMci ruci AchI / cahia amikha jaga jurai na jAi / 'mAnasa' meM bhI pArvatI zaMkA karatI hai kAchI // jo nRpa tanaya ta brahma kimi, nAri-viraha mati mori / chamihahiM sajjana mori DhiThAI / sunihahiM bAlavacana mana lAI / / dekhi carita mahimA sunata, bhramati buddhi ati mori // jo bAlaka kaha totari bAtA / sunahiM mudita mana pitu aru mAtA / bharadvAja kI jijJAsA bhI isI prakAra hai - jana haMsahahiM kUra kuTila kuvicArI / je para dUSana bhUSana dhArI / / prabhu soi rAma ki amara koi jAhi jagata tripuraari| satya dhAma sarvajJa tumha karahu viveka vicAri // bhAva bheda rakha meva apArA | kavita doSa guna vividha prakArA / 'pauma cariu' meM zreNika kI zaMkA ke nivAraNa hetu gaNadhara gautama kavita viveka eka nahiM more / satya kahauM likhi kAgada kore / / rAma-kathA kA udbhava isa prakAra nirUpita karate haiM - "bhavirAyasakahA' kI nimna paMktiyoM meM bhI bar3I samAnatA hai - baddhamANa muha kuhara viNiggaya / rAma-kahA Naha eha kamAgaya // suNimittaM jA aI tAsu tAma / gaya pathahiNatti uDDevi sAma / eha rAma kaha sari sohantI / gaNahara devahi diTThavahantI / / vAyaMgi sutti sahasahai vAu / piya melAvaha kulakula kAu // pacchai handamUi-Ayarie / puNa dhammeNa guNA laMkarie / vAmau kilakiMciu lAvaeNa / vAhiNau aMgu narisiu maeNa // puNu pahave saMsArA rAeM / kitti hareNa aNuttara bAeM // dAhiNau loyaNu phaMdaha suvAhu / NaM paNai eNa maggeNa jAhu // puNu raviSeNAyari pasAe~ / buddhi e avagAhiya kairAeM // tulasI ne bhI usI bhAva kI sampuSTi kI hai - 'mAnasa' meM rAma-kathA kI yaha paripATI nirUpita haiM - dAhina kAga sukheta suhAvA / nakula varasa saba kAhuna pAvA / saMbhu kInha yaha carita suhAvA / bahuri kRpA kari umahiM sunAvA // sAnukUla vaha trividha bayArI / saghaTa sabAla pAva vara nArI / / soi siva kAgamusuMDihiM dInhA / rAma-bhagati adhikArI cInhA / / lovA phiri-phiri darasa dikhAvA / surabhI sammukha zizuhi AvA / / tehi sana jAgavalika puni pAvA | tinha puni bharadvAja prati gAvA // mRgamAlA dAhina dizi AI / maMgala gana janu dInha dikhAI / / meM muni nija guru sana sunI kathA so sUkara kheta / niSkarSa sUtra: samujhI nahiM tasi bAlapana taba ati raheu aceta / / 'paumacariu' jaina saMskRti se otaprota rAma-kAvya hai / usane svayaMbhU ke Atmanivedana aura tulasI ke Atmanivedana meM 'mAnasa' ko yatra-tatra prabhAvita kiyA hai / svayaMbhU oja ke kavi kAphI bhAvasAdazya haiM / 'pauma cariu' meM svayaMbhU kahate haiM - the / unakI sabase bar3I dena sItA kA caritra citraNa hai / tulasI ne buha-yaNa saMyamu pahaM viNNavaha / mahu sarisau aNNa NAhi kumai // samUce bhAratIya mAnasa ko prabhAvita kiyA hai / ve apane kRtitva tathA sAhitya-srotoM ke viSaya meM bar3e ImAnadAra the / hindI kA yuga vAyambhu kayAi Na jANi yau / Nau vidhi-sutta vakkhANiyau || Ate-Ate unakA koI nAmalevA nahIM raha gayA thA / kisI ne NA NisuNina paMca mahAya kavvu / Nau marahu Na lakkhaNu kuMdu sbbu|| unakA stavana nahIM kiyA / isakA kAraNa thA ki hindI meM AbhAraNau vujjhiu piMgala-pacchArU / Nau bhAmaha daMDIya laMkArU / pradarzana kI paripATI samApta ho gayI thI / isake ekameva apavAda mahAkavi gosvAmI tulasIdAsa the jinhoMne apane pUrva pramukha kaviyoM ve ve sAya to vi Nau pariha rami / bari rayaDA vuttu kSabbu karami // kA tarpaNa kiyA hai / anya kisI kavi ne apane pUrvavartI kaviyoM sAmANamAsa chuDa mA vihaDau / chuDu Agama-jutti kiMpi dhaDau // kA smaraNa nahIM kiyA / rASTrakavi maithilIzaraNa gupta ne 'sAketa' meM kuDu hoti su hAsiya vayaNAI / gAmella-mAsa pariharaNAI // rAmakAvya ke gAyakoM tathA puraskartAoM kA sAdara nAmollekha kiyA ehu sajjaNa lomahu kiu viNau / ja abuhu padarisiu appaNau // S 'pauma cariu' aura 'rAmacarita jaM evaMbi rUsAi kovi khalu / taho hatyutthalliDa leu chalu / / mAnasa' bhAratIya sAhitya kI vaha pisuNe ki abmatthieNa, jasu kovi Na rUccai / anUThI, apratima tathA praur3ha kiM chaNa-indu marUgAhe, Na kaMpaMtu vibhuccai // upalabdhiyAM haiM jinhoMne rAmakathA tathA rAmakAvya ko yugAMtara pradAna kiyA tulasI ne bhI apanI laghutA pradarzita kI hainija budhi bala bharosa mohi nAhIM / tAteM vinaya karauM saba pAhIM / / zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (28) premI AtmajA aMganA; mitra baMdhu parivAra / jayantasena sabhI sAtha, raha jalakamala vicAra ||