Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેમચંદ્રાચાર્યે આપેલ ત્રણ ઉદાહરણે વિશે
શમણે ભય મહાવીલે” હેમચંદ્રાચાર્યે માગધીનાં લક્ષણ આપતાં, શરૂઆતમાં જ જણાવ્યું છે કે પ્રાચીન જૈન આગમસૂત્રની ભાષા અર્ધમાગધી હોવાનું જે કહેવાયું છે તે ઘણું ખરું તે “પ્રાય:') પહેલી વિભક્તિ એકવચનમાં અકારાન્ત નામના અંત્ય મ-કારને -કાર થાય છે એ લક્ષણને ધ્યાનમાં રાખીને કહેવાયું છે, નહીં કે તે પછી દર્શાવેલાં સકારને કાર, રકારને કાર વગેરે લક્ષણને પણ ગણતરીમાં લઈને (“સિદ્ધહેમ', ૮-૪–૨૮૭ ઉપરની વૃત્તિ). આમાં “ધાણુંખરું” (“પ્રાયઃ) એ શબ્દ મહત્ત્વ છે.
શૌરસેનીનાં લક્ષણો આપતાં, ૨૬૫મા સત્રમાં, ‘નામના અંત્ય ને, પ્રથમ એકવચનને પ્રત્યય લાગતા પહેલાં, ૫ (અનુસ્વાર) થાય છે. - એ નિયમના ઉદાહરણ તરીકે તેમને મળવું મહાવીરે એ શબદજૂથ આપેલું છે. વસેનવિજયજીએ તે કલ્પસૂત્ર'ના પહેલા સૂત્રમાંથી ઉદ્ધત હેવાને નિર્દેશ કર્યો છે. ("પ્રાકૃત વ્યાકરણ', * મૂળ લેખ અંગ્રેજીમાં ગુજરાત યુનિવર્સિટીના સંશોધન સામયિક વિદ્યામાં
(ગસ્ટ ૧૯૭૮, પૃ. ૧૬-૧૭૦) પ્રકાશિત.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદાહરણસચિ. યુ. ૨૬). પરંતુ એ જ શબ્દ આગમગ્રંથોમાં અન્યત્ર અનેક સ્થળે પણ મળે છે. અહીં એ હકીકત નેંધીએ કે સૂત્ર ૨૬૪ નીચે આપેલ ઉદાહરણ મä તિર્થ પવહે એ પણ “ક૫ત્રમાં મળતું હોવાની વસેનવિજયજીએ નિર્દેશ કર્યો છે. '
ઉક્ત બંને ઉદાહરણે શૌરસેન'નાં ઉદાહરણ તરીકે આપેલાં છે, તેથી એવો પ્રશ્ન થાય કે આગમોની ભાષા તે અર્ધમાગધી છે, તે તેમાંથી શાસેનીનાં ઉદાહરણ કેમ આપ્યાં છે. પણ સત્ર ૩૦૨ વડે સ્પષ્ટીકરણ કરેલું છે : વિશેષ પરિવર્તને બાદ કરતાં મગધામાં શૌરસેની અનુસાર (તથા રાત્ર ૨૮ અનુસાર, પ્રાકૃત પ્રમાણ પણ ફેરફાર થાય છે—સૂત્ર ૨૮૭ ઉપરની વૃત્તિમાંથી પણ આ બાબતનું સ્પષ્ટીકરણ મળી રહે છે.
હવે આ સંબંધમ સત્ર ૩૦૨ નીચે આપેલું એક ઉદાહરણ ખાસ નોંધપાત્ર છે. આપણે ઉપર સત્ર ૨ ૬૫નું જે ઉદાહરણ નોંધ્યું છે, તે જ ઉદાહરણ અહી 12 માં હાજે એવા રૂપે આપેલું છે. આ ઉદાહરણ પણ કેદ આગમગ્રંથમાંથી જ લેવાયાનું આપણે માની શકીએ. અને તે જે સમસ્ય. ઉપસ્થિત થાય છે તે એ છે કે હેમચંદ્રાચાર્યની સમક્ષ આગમગ્રંથની રે હસ્તપ્રત હતી તેની ભાષાનું સ્વરૂપ કેવું હતું ? હેમચંદ્રાચાર્ય અનુસાર (સત્ર ૨૮૭ ઉપરની છત્તિ) અગમ ની અર્ધમાગધીમાં “નામાન્ત પ્રકારના કાર થાય એવા લક્ષણ સિવાય, કવચિત માગધીનાં અન્ય લક્ષણે, શૌરસનીનાં લક્ષણે અને પ્રાકૃતનાં લક્ષણ પણ મળે છે. એ રીતે હેમચંદ્રાચાર્યનું લક્ષણનિરૂપણું તે. સુસંગત જ છે. પણ આપણી પાસે આમાંથી એ હકીકત આવે છે કે કોઈક આગમગ્રંથની હેમચંદ્રાચાર્યને ઉપલબ્ધ હસ્તમતમાં સમાવં જાવા, તે કઈક હસ્તમતમાં રામ મયર્વ મરાવી એ યાક હતા.
આના પરથી એક અટકળ એવી થઈ શકે કે કલ્પસત્ર જેવા વધુ પ્રચલિત અને પ્રચારમાં વધુ રહેતા પંથની મૂળ ભાષા પર ઉત્તરકાલીન પરિવર્તનને (મહા રા. પ્રાકૃત માટે જે લાક્ષણિક છે તેવા ફેરફારોનો) પ્રભાવ પડ્યો હોય, પરંતુ આચારાંગ” જેવા ગ્રંથોની તત્કાલીન હસ્તપ્રતમાં મૂળ ભાષાનાં લક્ષણે કેટલેક અંશે જળવાઈ રહેલાં હેય. છે મá Bgવી એ ઉદાહરણ માગંધી તવે. જેમાં જળવાયાં છે એવી. “આચારાંગ” જેવા સત્રની હસ્તપ્રતમાંના પાકને આધારે હેમચંદ્રાચાયે આયુ હેય.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. “
જિણે ભાયણમઓ” - પ્રાકૃત સં. ગીનું થતું હોવા ઉપરાંત નિniા પણ થાય છે એના ઉદાહરણ તરીકે સિહે. ૮–૧–૧૦૨ નીચે નnળે મોગામ એ ઉદાહરણ આપ્યું છે. વાસેનવિજયજીએ તે સંદર્ભે, તુલના માટે નીચેને જાણીતા લેક આવ્યો છે (ઉદાહરણસચિ', પૃ. ૬) :
Mળે મનના ત્રેવલ, વર: રાજિનાં કયા
વૃરિવા, વાંવાલ્વ; માત્રમ્ | પ્રભાચરિના પ્રભાવ ચરિત'માં (ઈ. સ. ૧૨૭૮) (સંપા. જિનવિજય મુનિ, સિ. જે. ગ્ર. ૧૩, ૧૯૪૦, પૃ. ૩૯, પદ્ય ૩૨૦) એ જ શ્લેક પાદલિપ્તા - ચાર્યને ચરિતમાં આ પેલે છે. આમાં પ્રશ્ન એ છે કે આ લેક મારી જાણ પ્રમાણ મૂળે સંસ્કૃતમાં જ છે. પરંતુ હેમચંદ્રાચાર્યના ઉદાહરણમાં તેને એકાંશપ્રથમ ચરણ-પ્રાકૃતમાં છે, તે દર્શાવે છે કે તેમને ઉપલબ્ધ કે કિ ગ્રંથમાં તે લેક પ્રાકૃત ભાષામાં હવે જોઈએ, કેમ કે ઉદાહરણના પ્રામાણ્યનો આધાર તે શબ્દો વસ્તુત: કોઈ પંથમાં મળતા હોય એ હકીકત પર રહે છે.
[પૂરક નેધ : ડો. હરિવલ્લભ ભાયાણીની, ‘સિદ્ધિહેમ વ્યાકરણના સત્ર ૮–૧–૧૦રમાં બાહમાચાયે" જેવા ઉદાહરણ છે મમત્તે’ અંગે, એ પંકિત ધરાવતા મૂળ સંસ્કૃત લેક, કોઈક ગ્રંથમાં પ્રાકૃત ભાષામાં હોવો જોઈએ એવી અટકળ, તદ્દન સાચી છે. એ બ્લેક આવશ્યક-ચૂણિમાં મળી આવ્યો છે.
આવશ્યક-નિયુ’િની ૮૬મી ગાથામાં સક્ષેપ-સામાયિકનું વર્ણન છે. આ પ્રસંગે ચૂર્ણિકારે એક નાનકડી કથા નિરૂપી છે, તેમાં ચાર ઋષિઓ એકેક લાખ બ્લેક-પ્રમાણ ચાર સંહિતાઓ જિતશત્રુ રાજાને સંભળાવવા જાય છે, ત્યારે સંક્ષેપરુચિ રાજાના સૂચનથી તેઓ પોતપોતાની સંહિતાને સાર એ કેક ચરણમાં વર્ણવે છે. એ ચાર ચરણો મળીને બનતે બ્લેક તે ન માનનમાય: એ સુપ્રસિદ્ધ લેક જ છે. “આવશ્યક-ચૂર્ણિકારે તેનું પ્રાકૃતરૂપ કે રૂપાંતર આ રીતે આવ્યું છે :
‘ મોગરો , ઋવિ વા i | बिहमतीरविस्सासो, पंचालो त्थीनु मद्दवं ।।
(મુતિ પ્રતિ, પૃ. ૪૯૮)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ આથી શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય સામે ‘આવશ્યક ચુણિને આ સંદભ હોય અને તેમાંથી તેમણે 8-1-102 એ સૂત્રમાં આ લેકને એકાંશ ઉદાહરણ લેખે મૂક્યો હોય તે સિદ્ધ થાય છે. સાથે જ, નાગૂ દિવસે જૈવ-ની તેમની રચના નીતિ પર આદર પણ વધી જાય છે. શીલ દ્રવિજય) 3. સિંહપદ છંદનું ઉદાહરણ હેમચંદ્રાચાર્યે “ઈનુશાસનમાં જે ઇદનું નિરૂપણ કર્યું છે તેમાં આપેલાં છંદોના ઉદાહરણ તેમણે પિતે રચેલાં છે. એ ઉદાહરણમાં તે તે છંદનું નામ પણ ગૂંથી લીધેલું છે. અપભ્રંશ વિભાગમાં આવેલું સિંહપદ નામના છંદનું ઉદાહરણ (એ દ્વીપદી છંદમાં પ્રત્યેક ચરણમાં 4+4+4+4, 4+4, 4+4+4+2 = 38 માત્રા હોય છે. નીચે પ્રમાણે છે : જાવયરસ-રંજિય-વર-કમિણિ-પથ-પડિબિંબિહિ બંછિ થઈ જિ કિર આસિ સઈ | સંપઈ હય–ગય-હિરાણસીહ-પથ-પકિઅ તુહ રિઉ -ધરઈ તિ પેછિયહિ | 7, 51.1) તારા શત્રુઓના જે પ્રાસાદો સદાયે અળતાથી રંગેલાં સુંદરીઓનાં ચરણોમાં પગલાંથી અલંકૃત હોવાનું લેકવિદિત હતું, તે પ્રાસાદો હવે સિંહનાં, હાથીઓને હષ્ણુનાં લેહીથી લાલ થયેલાં પગલાંના ડાઘથી મલિન બનેલાં દેખાય છે.” આમાં “રઘુવંશના સેળમા સગમાં આપેલા અયોધ્યાની પડતીના વર્ણનમાં આવતા એક ચિત્રને જ આધાર લીધો હોવાનું જણાય છે. તે પદ્ય નીચે પ્રમાણે છે : પાનમાર્ગે" ચ " રામા, નિક્ષિપ્તવત્યષ્ઠરણુંન સરાગાત્ | સોહત-વંકુશિરસ્ત્ર-દિગ્ધ, વ્યાઃ પદે તેવુ નિધી મે | (16, 15) ભવી આવાસોની) જે પાનપતિ પર પહેલાં રમણીઓને અળતાજીનાં ચરણોની રંગીન પગલીએ પડતી હતી, ત્યાં હવે હરણને મારીને આવેલા વાઘને રકાર ગ્યા પંકા પડી રહ્યા છે'. બંને વચ્ચેનું સામ્ય ઉઘાડ છે. “સિંહપદ (સિંહપય) નામ ગૂંથાય તે રીતનું ઉદાહરણ પદ્ય રચાવા માટે હેમચંદ્રાચાર્યને 'રઘુવંશના ઉપયુક્ત પદ્યનું અવલંબન લેવા માટે સંસ્મરણ થયું. તેને તેમના “રઘુવંશ'ના અનુશીલનનું, કાવ્યરસના ભાવકત્વનું અને તીણ સ્મૃતિનું સૂચક ગણી શકીએ. હ, ભાયાણું