Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાર શ્રીમદ્ ા श्री हीरविजयसूरिनुं जीवनवृत्तांत.
(લેખક–પંડિત ઉદયચંદ એલ. ઝવેરીવાડો–અમદાવાદ)
In all times and places, the hero has been worship ped. It will ever be so. We all love great.. men love, venerate and bow subbmissive before grcat men, Ah, docs not every true men feet that he is himself made begger by doing reverenal to what is really above him? No nobler or more blessed feeling dwells in men'ts hart." ..
ભાવાર્થ–સર્વ સ્થળે અને સર્વકાળે વર (ધર્મવીર) પુરૂષો પુજાયા છે. સદૈવ બન્યા કરશે પણ એમજ, આપણે સર્વે વીર પુરૂષને ચાહીએ છીએ, એટલું જ નહીં; પણ એમના તરફ પૂજ્યબુદ્ધિ બતાવીએ છીએ તેમને સવિનય નમન કરીએ છીએ. (કારણ કે) શું પ્રત્યેક મનુષ્યને એમ નથી લાગતું કે જે પુરૂષ કરતાં નિઃસંદેહ તે શ્રેષ્ઠ છે! આવા ઉત્તમ પુરૂષને સત્કાર કરતાં કેઇ વિશેષ સુખપ્રદ કે ઉદાર લાગણી મનુષ્યના મનમાં હોઈ શકે નહીં.
ધર્મના વિશાળ પ્રદેશમાં ભ્રમણ કરેલા એક ધર્મવીર પુ. રૂષનું જીવનવૃત્તાંત વાંચકેની સન્મુખ ૨જુ કરવાની તક લેવામાં આવે છે.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
જન્મ.
ગુજરાત દેશના સતર હજાર ગામામાં પાલનપુર નામનુ એક નગર હતુ: પલ્લવિયા પાર્શ્વનાથજીનુ ભવ્ય મંદિર દેવવિમાન સમાન દીપી રહ્યું હતું. સુવર્ણની ઘંટાનાં નાદ-ધ્વનિ તે જીનભુવનને ગજાવી મુકતા હતા. તે નગરમાં એક એવા નિયમ હતા કેજે લક્ષાધિપતિ હોય તે કાટની બહાર અને કરોડપતિ કિલ્લામાં રહે. તે નગરમાં એશવશમાં ઉત્પન્ન થયેલ શ્રાવક ધર્મ પરિ પાલક કુંવરજી નામક શેઠ રહેતા હતા. તેમને શિયળવૃતે કરી સીતા સમાન-પતિપરાયણા અને સુરવરૂપા નાથીમાઇ નામે ભાર્યાં હતી.
એક સમયે રાત્રિને વિષે નાથીમાઈ શયનભુવનમાં નિદ્રા વશ થઈ હતી, પ્રાત:કાળ થવાને હજી ઘેાડી વાર હતી, અર્ધ નિદ્રાવસ્થામાં અને કંઈક જાગૃતવસ્થામાં સ્વપ્ન આવ્યુ કે જાણે “ એક ગાજતા ચાર દાંતવામા ઉજવલ ગજેંદ્રે ઉદરમાં પ્રવેશ કચે છે. ” એ સ્વપ્ન જોઈ તે તરત જાગી ઉઠી. સ્વપ્નની વાત પતિને કહેતાં તેણે કહ્યું કે તમને એક સુ ંદર પુત્ર થશે. કે જેની આખા ભારતવર્ષ માં કીતિ ફેલાશે.
ગર્ભનુ` સારી રીતે પાલન કરતાં ત્રીજે માસે નાથીબાઈને એક ઉત્તમ ઇચ્છા-દોહદ ઉત્પન્ન થયા કે હું જગમાં અમારી પડહવગડાવું. જીનેશ્વર પ્રભુની પ્રતિમાની નવાંગે પૂજા કરૂં, સપાત્ર મુનિવરોને દાન આપુ અને શત્રુંજય પર્વતપર જઇ તીર્થંકર શ્રી આદિનાથની પૂજા કરૂં. અનુક્રમે નવમાસ અને સાત
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
(3)
દિવસ પૂરા થયા. સંવત્ ૧૫૮૩ ના માર્ગશીર્ષ માસની શુકલપક્ષની નવમીને સોમવારને દિવસે કુંવરજીને ત્યાં ભવિષ્યમાં જગમાં થનાર મહાન પુરૂષના જય થયો. તેનું નામ હી૨૭ એવું રાખવામાં આવ્યું. ખાર વર્ષની ઉમરમાં શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરી તેમાં તે પ્રવીણ થયા. કાળવશ થઈ માતાપિતા સ્વર્ગવાસી થયા. તે પોતાની બહેન સાથે પાટણમાં આપે અને શ્રીવિજયદાન સૂરિમહારાજનું ચારગતિના ભયાનક દુઃખાનુ વ્યાખ્યાન શ્રવણ કર્યું. એટલે ચિત્ત વૈરાગ્યમય થયું, અને સંસારના ક્ષણિક સુખોથી ચિત્ત વિરામ પામ્યું. સર્વ વસ્તુઓ ક્ષણિક જણાવા લાગી.
દીક્ષા.
માતાપિતાના અભાવે ભગિની પાસે દીક્ષા લેવાની હીરજીએ આજ્ઞા માગી. ત્યારે ભગિનીએ બહુ કલ્પાંત કર્યું. સંસા રથી વિરકત થઈ ત્યાગી થવામાં પડતા કષ્ટો અને ત્યાગી થયા પછી સહન કરવા પડતા ઉપસર્ગાનું વર્ણન તથા તે પાળવાના દુઃશકયતા જણાવી; છતાં પણ એક રતિમાત્ર ફેર હીરજીની વૈરાગ્ય ભાવનામાં પડયા નહી. ગગનવિહારી ભાર'ડપક્ષી તેાફાની સમુદ્રમાં ઉછળતા મેાજાએની કયાં દરકાર કરે છે! પછી તે ભલેને મોટા પતાના રૂપમાં થઈને ઉછળે ! તેનું પરિણામ એ થાય છે કે તે તેનાથી ક્ષેાભ પામતા નથી. તેવીજ રીતે હીરજીનું ચિત્ત વૈરાગ્યમાં વિશેષ કરી ચોંટયું. સંયમ રૂપી સાગરમાં ઉછળતા ઉપસર્ગના કષ્ટ રૂપી મેાજાઓને પાછા કેમ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
હટાવી શકાય? એ વિચારથી ચિત્તને અધિકાધિક દ્રઢ કર્યું. હીરજીએ નવ જણાઓ સાથે સંવત ૧૫૯૬ ને કાર્તિક વદી બીજને સોમવારને દિવસે મૃગ નામના નક્ષત્રમાં શ્રીમાન વિ.
દાનસૂરિ મહારાજ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. તેનું નામ મુનિ હીરહર્ષ રાખવામાં આવ્યું. ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા અનુક્રમે તેઓ નાડુલાઈ નામના નગરમાં આવ્યા. દીર સૂરિ પર્વ * માં લખ્યું છે કે જે-“વિક્રમ સંવત ૨૬૦૭ ને વધે નાદુજારૂ नगरे श्री नेमिनाथने प्रासादें पंडित पद पाभ्या. संवत् १६०८ आठ ने वर्षे माहासुद ५ में श्री नारदपुरे श्री वरकाणा पार्श्वनाथ सहित श्री नेमीनाथ प्रासादे वाचक पद ॥"
અનુક્રમે ગુરૂજી સાથે વિહાર કરતા તેઓ મારવાડમાં આવેલા શીહી નામના નગરમાં આવ્યા. શાસનદેવીની સમ્મતિ પૂર્વક શ્રી વિજયદાનસૂરિ મહારાજે હરિહર્ષ મુનિને મહાનસુરિ પદવી સંવત્ ૧૬૧૦ ને પિષ માસની શુકલ પક્ષની પંચમી તિથિને દિવસે મહામહોત્સવ પૂર્વક અર્પણ કરવામાં આવી હવે હીરહર્ષ મુનિવર તે શ્રી હીરવિજયસૂરિના નામાભિધાનથી પ્રસિદ્ધ થયા. - જ્યારે સૂરિમહારાજ ખંભાત પાસે આવેલા ગંધાર નામના
રાહ એ નામવાળી એક બાર પાનાની હસ્તલિખિત પ્રત પ્રથમ અમને મુંબઈના શ્રીમાન શેઠજી મગનલાલભાઈ ધર્મચંદ ઝવેરી તરફથી મળી હતી. તે ફક્ત સાદી ગુજરાતી-લહિયાસાઈટબા જેવી–ભાષામાં છે. તેના કર્તાનું નામ તેમાં જણતું નથી.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
બદરમાં હતા ત્યારે સાર્વભોમ મોગલ બાદશાહ જલાલુદિન અકબર દિલ્લીના તખ્ત પર રાજ કરતે હતે. તેને જુદા જુદા ધમે જાણવાની અતિ જીજ્ઞાસા હતી. કેઈ પ્રભાવશાળી પુરૂષ તેના સાંભળવામાં આવતાં તે તેને પોતાનાદરબારમાં બોલાવતા. સન્માનથી સોષિત કરી ધર્મ સબંધી વાતાલાપમાં આનંદ મેળવતે. ગુજરાત દેશમાં વિચારતા સરિજીનાં ગુણગાન થતા સાંભળ્યા એટલે તેમને આદર સત્કરથી વિનંતિ કરી ત્યાં (દિલ્લી) તેડાવ્યા. સૂરિવર્ય તેની પ્રાર્થના સ્વીકારી તે તરફ જવા નિકળ્યા. અકબર બાદશાહ અને શ્રી હીરવિજય સૂરિની પ્રથમ મુલાકાત આગ્રા શહેરમાં થઈ. તેમને દયામય ઉપદેશ બાદશાહને બહુ ગમે. પોતે પણ એક વર્ષમાં કેટલાક દિવસ સુધી માંસ ન ખાવાને નિયમ મુંગા જાનવરે અને પશુપક્ષીઓની નિષ્કારણ થતી હિંસા સુરિ મહારાજના ઉપદેશથી ઘણા ભાગે બંધ કરાવી.
એ વિષયની વિશેષ હકીક્ત જાણવાની જીજ્ઞાસુએ હારમાય અને વાહ જાવ્ય માં જોઈ લેવી. જેમાં જગદ ગુરૂની પદવી કેમ મળી ઈત્યાદિકનું વર્ણન વિસ્તાર સહ કરેલું છે. વિસ્તારના ભયથી અને લખવામાં આવ્યું નથી. કારણકે આ લેખ સાધારણ રીતે સુરિમહારાજના પરિચય માટે લખાય છે.
જ તેનું ચિત્ર આ પુસ્તકમાં જુએ.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વર્ગ ગમન
જગતને એક એવે સાધારણ નિયમ છે કે પ્રકાશની પાછળ અંધકાર અને અંધકારની પાછળ પ્રકાશ હોય છે. તેમજ સુખની પાછળ દુઃખ અને દુઃખની પાછળ સુખ પણ હોય છે. તેવી જ રીતે જીવ જ્યાં સુધી મુકત દશા–પરમધામ-શાશ્વતસ્થાન મેક્ષને ન પામે ત્યાં સુધી મરણ પછી જન્મ ધારણ કરે પડે છેજ જન્મ મરણના દુખે સડન કરવા પડે છે. એમ જન્મ મર. ણની ઘટમાળ સદાકાળ પરિવર્તન શીલ છે.
મેટા મોટા રાજા મહારાજા, વાસુદેવ, છ ખંડનાઅધિપતિચકવતિ અને સુરનરથી સેવન કરાયેલા અને ત્રિભુવનમાં પૂજયપણને પામેલા પુરૂષે પણ એજ રસ્તે ચાલ્યા ગયા તે પછી સાધારણ માનવ જેવા પામર પ્રાણી શી બિસાતમાં છે વારું !
સૂરિમહારાજ વિહાર કરતા કરતા કાઠિયાવાડમાં આવેલા ઉના નામના ગામમાં આવ્યા. ત્યારે આયુની દેરી ખુટી ડાઈ હતી. પિતાનું અવસાન કાળ આવેલે જાણે શ્રીમાન હીરસૂરિ જીએ વિજ્યસેન આચાર્યની પોતાના માટે સ્થાપના કરી. અંતાવસ્થા આવી જાણું ધર્મધ્યાનમાં વિશેષપણે મગ્ન થયા. સં. વત ૧૬૫ર અને ભાદવાસુદિ ૧૧ને દિવસે સૂરિમહારાજ જૈન, પ્રજાને ઉદાસ કરી સ્વર્ગગમન કર્યું. એઓ શ્રીમન્મહાવીર પરમાત્માના ૫૮મે પાટે થયા. સર્વેના ચિત્તમાં–જગારમાંનાચમતાં હીરાના જેવા શ્રીહીરવિજયસુંરિના વિયોગથી ખેદ ગ્લાનિ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાં ચિન્હ જણાવા લાગ્યાં. એવા મહાન અને પરેપકારી પુરૂષના વિગથી અમારા અંતઃકરણમાં પણ કલેશ થઈ આવે છે અને અંતઃકરણ દુઃખિત થાય છે. તેથી લેખિનીને વિરામ આપી આ લેખની અત્રેજ સમાપ્તિ કરી દઈએ છીએ.
દહા.
કાળે જગ ખાધો સહી, કુણે ન ખાધે કાળ; કાળ આહેડી જગવડે, જેણે લખી આ વૃદ્ધ બાળ. ૧ આઉખા રૂપી લાકડું, રવિ શશિરૂપ કરવત્ત; કાળ રૂપીએ સૂત્રધાર, વેતરી આણે અંત. પહવી નિત્ય નવેરડી પુરૂષ પુરાણે થાય; વારે લધે આપણે નાટિક નાચી જાય. ઢેલ દદામા દડદડી, કે તે ગયે બજાય; હમ દેખતે જગ ગયે જગ દેખત હમ જાય. ૪
( ૪ષભદાસ સંઘવી ) આવા મહાન પુરૂષ જગતમાં જૈનધર્મની વિજયી ધ્વજા ફરકાવવા ભારતવર્ષમાં ઉત્પન્ન થાઓ ! એજ શુભાશા ! !
શાન્તિઃ શાન્તિઃ શાન્તિઃ ! ! !
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीर प्रश्नावलिः
O
॥ શ્રી શહેશ્વરપાર્શ્વનાથાય નમઃ II
॥ महामहोपाध्याय श्रीहीरचन्द्रगणिगुरुभ्यो नमः ॥ .
શિષ્ટ લાકોએ આચરેલા માર્ગ ન લેપાય અને આ ગ્રંથ નિવીન સપુર્ણ થ'ને પ્રાણીઓને ઉપકારજનક નીવડે તે માટે ગ્રંથકાર વિતરાગદેવને પ્રણમન કરતા થકા આ ગ્રંથનું સંપુર્ણ વકતવ્ય અને પ્રયેાજન દેખાડે છે.
જોજ स्वस्तित्रियोनिदानं, जन्तूनां धर्मकारिणां सम्यक् । श्रीवर्द्धमानतीर्थाधि, - राजमभिनम्य सद्भक्त्या ॥ १ ॥ गीतार्थवृन्द निर्मित - पृच्छानामुत्तराणि लिख्यन्ते । श्रीहीर विजयसूरि, - प्रसादितानि प्रबोधाय
॥ ૨ ॥
॥ યુમન્
tr
દાન, શિયલ, તપ ભાવના રૂપ ” ધર્મને કરવાવાળા પ્રાણીઓને માક્ષરૂપ મંગલશ્રીના હેતુભુત અને તીર્થસ્વરૂપ ચતુવ ધ ( સાધુ સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકા ) સંઘના અધિપતી શ્રી મહાવીર પ્રભુને મન વચન અને કાયારૂપ ત્રણ ચેાગવડે ઉત્તમ ભકિતથી નમસ્કાર કરીને જ્ઞાની મહાત્માઓના સમુહે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
કરેલા જે પ્રર્કના, અને શ્રીમાન્ હીરવિયસુરીશ્વરે આપેલા ઉત્તા ઉત્તમ ખેાધને માટે લખીએ છીએ.
મહેાપાધ્યાય શ્રી વિમલહર્ષગણિએ પૂછેલા પ્રશ્ના તથા તેના ઉત્તર
પ્રશ્ન ૧—‹ [૪૧મો અનુની ” એ ગાથામાં અ તાવેલા પચ્ચીશ ભેદને વીશે પચ્ચીશ ભેદમાં બે ત્રણ અથવા ચાર ગુણની વિદ્યમાનતા રહેવાથી સયમના આરાધક હોવાથી વદનીય છે? કે એ ત્રણ દોષના રહેવાથી સંયમના વિરાધક હાવાથી અવંદનીય છે ?
"L
ઉત્તર ૧- વજ્જીનો અણુની ’એ ગાથામાં દર્શા વેલા પચીશ લેકની અંદરથી બે ત્રણ ગુણની વિદ્યમાનતા રહે. વાથી અને દોષોને તેા આલંબન ( કારણ ) વડે સેવવાથી સંયમના આરાધકજ છે અને તેથી તે વંદનીય છે.
કાઇપણ કારણ સિવાય જો દાષાને સેવે તે તે સયમના વિરાધક હાવાથી વંદન કરવાને ચાન્ય નથી.
પ્રશ્ન ર–“ ૧૬ આ શિ તંત્ર શીજ સંઘુડે હબંધર - એ પ્રમાણે પાપ શ્રમણીય અધ્યયનમાં કહેલા લક્ષણાવાળાં
१ एआरिस पंचकुसिल संवडे रुवंधरे मुणिपवराण #द्विमे ।। अयंसि लोए विसमिब, गरहिए न से इहं नेव परत्थ એક્ ઉતરાધ્યયન સૂત્ર ૧૭ મુ પાપશ્રમણીય અધ્યયન
ગાથા ૨૦
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) સાધુએ વદ્ય છે ? કે ઉપાસત્યાદિના લક્ષણાવાળાં હાવાથકી અવંદનીય છે ?
ઉત્તર ૨—ઉપરાક્ત ગાથાના વ્યાખ્યાનમાં પાસસ્થાદી લક્ષણેાયુક્ત સાધુઓનુ પણ જઘન્યથી સાધુપદને વિશે વન કહેલું છે, એ જઘન્ય સાધુપદને વિશે વરતવુ પણ કાઈ કારણને લ'નેજ હાવાથકી તેઓ પણ વંદનીય છે.
પ્રશ્ન ૩-પચીસ ભાંગાએ કરીને આશ્રિત “સ” એ ગાથામાં કહેલા લક્ષણુ ચુક્ત સાધુ છઠા અને સાતમા ગુણુ સ્થાનકને વિશે વરતેછે? કે અન્ય મતમાં કહેવાતુ જે મુહુર્ત તે થકી વધારે કાળ રહેવાવાળુ છઠ્ઠું ગુણ સ્થાનક તેને વિશે વરતેછે ?
ઉત્તર ૩—પચીશ ભગા આશ્રિત અને “જ્ઞાતિ” એ ગાથામાં ખતલાવેલા લક્ષણેા યુક્ત કેટલાએક સાધુ આભાના અધ્યવસાય વિચીત્ર હાવાથી છટા અને સાતમા ગુણ સ્થાનકને વિશે વરતે છે અને કેટલાએક અન્ય મતમાં કહેવાતુ જે સુહુર્ત તે થકી વધારે કાળ પર્યંત રહેનારૂ હું ગુણુ સ્થાનક તેને વિશે વરતે છે આને માટે કાંઇ પણ સ્પષ્ટ અક્ષર મળતાં નથી.
પ્રશ્ન ૪—“ નો થય રૂ ઉત્તર ગુને પૂજ્જુને વી’ એ ઠેકાણે અચીરપણુ` સંવત્સરાદિ કાલના નિયમથી ? કે સામાન્યપણાથકી ગ્રહણ કરવું ?
૧ પાસસ્થ ખિન્ન સંસક્ત સ્વતન્ત્ર કુશીલ એ પાંચ કુશીલ કહેવાય છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
( ૪ )
ઉત્તર ૪—“ નૌષયરૂ ઉત્તરમુળે મૂળુળવી ’’ એ ગા થામાં અચિરેણુ પદ્મ ઉત્તર ગુણુ સ્થાનકના ત્યાગના પ્રતિષેધ પરક છે સમયના નિયમ કરવા શકય નથી કારણ કે કાઈ પતિત પરીણામીને ઉત્તર ગુણુ સ્થાનકના ત્યાગ પછી ત્રુજ કાળમાં કર્મના નાશ થાય છે અને કોઇને ઘણા કાળ પર્યંત કર્મના નાશ થતા નથી.
પ્રશ્ન પક્ષપનકાદિ દશમાંથી ગમે તે કઇ તપ! ગચ્છના સાધુને વદન પુજન કરે અને આહાર પાણી ઘર વિગેરેનુ દાન કરે અને કાઇ તે થકી વિપરીત કરે તે તે અંનેને સરખુ ફળ મળે, કે કાંઈ વિશેશ ?
ઉત્તર પ—ક્ષપનકાદિ દશમાંથી જે સાધુઓને વદન પુજન કરે છે અને આહાર પાણી ઘર વિગેરેનું દાન કરે છે તેને શુભ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી જે વિપરીત કરે છે તેને અશુભજ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે.
પ્ર॰ન ૬—તેઓ (ક્ષપનકાદિ) ની મધ્યમાં કાઇ દેરાસર વિગેરેના રક્ષણને માટે પ્રયત્ન કરે છે અને અન્ય તૈથકી વિપ રીત કરે છે તે તે બન્નેને ફળ સરખું, કે કાંઇ વિષેશ ?
ઉત્તર †—જૈનમંદીર વિગેરેના રક્ષણને માટે પ્રયત્ન કરવાથી શુભજ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે અને જે વિપરીત કરે છે તેને અશુભજ ફળ મળે છે,
પ્રશ્ન છ−કોઈ જ્ઞાન દન ચારિત્ર તપસ્યા વિગેરે શુભ કાર્યેાને કરવાવાળાની ભક્તિ કરે છે અને અન્ય તૈથકી વિપરીત
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે છે તે તે બન્નેની સમાનતા છે કે કોઈ વિશેષ?
ઉત્તર –ઉપર કહ્યા પ્રમાણેજ જ્ઞાનાદિ શુભ કાર્યને કરવાવાળા જે હોય તેની ભક્તિ કરનારને શુભ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. અન્યને અશુભ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
પ્રન ૮–વ દિવડે કરીને ભેદ થયે છતે સ્વભાવથીજ કુતરાની માફક પરસ્પર દશને મત ભેદ રહે તે આશાના વિ. રાધકપણાની સરખાઈ કે કોઈ વિશેષ છે?
ઉત્તર ૮-દશનું જે વર્ણાદિ વિચીત્રપણું તેની સમાનતા કહેવાવાળું વચન આપણું પિતાનું નથી કિંતુ બીજાનું જ છે.
પ્રશ્ન –ચેત્યાદિ ધર્મકાર્ય કરનારાઓને તપાગચ્છીય શક્તિમાન શ્રાવક સહાય કરે મધ્યસ્થતા ધરે કે વિપરીત વરતે અને તેમાં કાંઈ પણ લાભ ખરે કે નહીં ?
ઉત્તર ૯–ચિત્યાદિ જે જે ધર્મ કાર્ય કરનારાઓ હોય તેમાંથી શ્રીગુરૂપાદે જે જે આદેયપણે કહેલ હોય તેવા ચૈત્યાદિ ધર્મ કાર્યમાં સહાય કરવી તે સુંદર છે અને તે સિવાયના કાર્યમાં મધ્યસ્થ રહેવું યોગ્ય છે પરંતુ કેઈપણ કાર્યમાં વિપરીત વરતન કરીને વિરોધ ઉત્પન્ન કરે તે કલ્યાણ કારક નથી.
* * પ્રશ્ન ૧૦–કાથી ભિન્ન જે નવ લપનકાદિ તેઓની પ્રતિ માની પુજા તથા સ્તુતીને અવીલેપન વસ્તુનું વિલેપન તે ગાળ દેવારૂપ ? કે પુજા અને સ્તુતી રૂપ?
ઉત્તર ૧૦-નુતન પ્રતિમાની પૂજા તથા સ્તુતી તે અશુચી
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
( $ ) વિલેપન તથા ગાળ દેવારૂપ જે કહેવું તે વચનજ સત્પુરૂષોને ચારવા ચેાગ્ય નથી તેા પછી ઉતરવડે કરીને શુ.
પ્રશ્ન ૧૧—તેએમાંથી કેાઇ સંધની ભકિત કરે અથવા અભિકત કરે તે તે બંનેમાં ભુતે ગ્રસેા અને મદ્યપાન કરેલા માણસના કાર્યની જેમ સરખાપણું કે તેને ભકિત અને અભ કિતનું શુભાશુભ ફળ મળે ?
ઉત્તર ૧૧—સંધની ભિકત કરવાવાળા અને નહીં કરવાવાળાને મદ્યપ અને ભુતથી પ્રસેલાની ઉપમા દેવી તેજ અચેાગ્ય છે. કહેવાતુ કે શુભાશુભ ફળ અવશ્ય મળે છે.
પ્રશ્ન ૧૨ – ક્ષપનકાદિએ કરેલા નમકાર પાડ કેદમાંથી ડાવવુ અને બ્રહ્મચર્ય પાળવું વિગેરે માર્ગાનુયાયી સમજવુ ? કે શિકારી અને મછીમારના પ્રણામની માફ્ક પાપના હેતુ ?
ઉત્તર ૧૨ – નમસ્કાર પાઠ-કેદમાંથી છેડાવવું અને બ્રહ્મચર્યનું પાલન વિગેરે ધર્મકાર્યને શિકારી વિગેરેના અધ્યવસાયની ઉપમા આપવી તે પંડીતાને અનુચીત છે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે તે સઘળું માર્યાં નુયાયી સમજવું
પ્રશ્ન ૧૩–પરપક્ષીએ કરેલા તેંત્રાદિ જે છે તે ચાં ડાલ તુરકડા આદિ હલકી જાતીએ બનાવેલી રસોઈની માફ્ક આસ્વાદનીય નથી ? કે તેમાં કાંઇ ફેર છે ? અર્થાત જૈનેતર ૫ ક્ષવાળાઓએ કરેલા સ્તૂત્રાહિ આપણે ખેલવા કલપે કે નહી ?
ઉત્તર ૧૩-પરપક્ષીએ કરેલા સ્તાત્રદિને ચાંડાલ અને
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ )
તુરકડાદી હલકી જાતીની રસોઇની ઉપમા આપવી તેજ વિદ્વા નાને અનુચીત છે તે પછી ઉતરવડે કરીને શું ?
પ્રશ્નન ૧૪—તપગચ્છના શ્રાવકે પેાતાના ગચ્છના કે. પરગચ્છના કરાવેલા દેરાસરમાં ચંદનાદિ મુકે તો પેાતાના દે રાસરમાં પુણ્યહેતુ અને અન્યના દેરાસરમાં પાપહેતુ સમજવુ કે મ તેમાં સમાન લાભ લેખવા?
ઉત્તર ૧૪-૧પગચ્છના શ્રાવકે પોતાના ગચ્છના ચૈ ત્યમાં અને ખીજા ગુચ્છના ચૈત્યમાં ચંદન વિગેરે મુકે તે તેમાં જેવા પેાતાના ચૈત્યમાં મુકવાથી લાભ થાય છે, તેવાજ શ્રી પરમગુરૂ પુજ્ય આયપણે આરેશ કરેલા પરકીય ચૈત્યમાં મુકવાથી પણ લાભ થાય છે પરન્તુ પાપ તે થાયજ નડે.
પ્રશ્ન ૧૫-×મીજ વિગેરે પાંચ પર્વ તિથીએ શ્રાધ વિધી વિગેરે જૈનીય ગ્રંથા થકી ખીજા કાણુ ગ્રંથમાં અતાવેલી છે ?
**
ઉત્તર ૧૫-ખીજ વિગેરે પાંચ પર્વ તિથીએની માન્યતા ગીતાર્થ સમુહના આચરણ ઉપરથી જણાય છે. શ્રધ वीआपंचमी अठमी एगारसी चउदसी पणातहीओ || एओ अतिहीओ गोअम गणहारिणा भणिआ ખીજ પાંચમ આઠમ એકાદશી અને ચઉદ્દેશ એ પાંચ શ્રુતજ્ઞાન આરાધન કરવાની તિથીએ ગૌતમ ગણધર ભગવંતે કહી છે. શ્રાધવિધિ ભાષાંતર પૃષ્ઠ ૪૨૮,
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) વિધી સીવાય બીજે કઈ પણ ઠેકાણે દ્રષ્ટીગોચર થયું હોય તેમ મરણમાં આવતું નથી - પ્ર”ન ૧૬– માનપષ્ય તિનિ પારું પવરવંતિ એ ગાથામાં બતાવેલી વસ્તુegવ સર્વ શ્રાવકેને માટે છે. કે લેપ વકેને અધિકાર કહે છે?
ઉત્તર ૧૬- ઉપરની ગાથાને વિશે કહેલી ચતુષ્પવી કરવાને સર્વ શ્રાવકેને અધિકાર સંભવે છે લેપ શ્રાવકેને અધિકાર નથી.
પ્ર”ન ૧––મહાવિદેહ આદિને વિશે કલ્યાણક તિથી વિગેરે અહીં ભરત ક્ષેત્રમાં માન્ય કરાતી જેથી છે તેજ તિથીએ સમજવી કે બીજી સમજવી?
ઉત્તર ૧૭-–મહાવિદેહ આદિ ક્ષેત્રને વિશે કલ્યાણકની •તીથીઓ ભરત ક્ષેત્રમાં ચાલતી તિથીઓની પ્રમાણે માનવી જોઈએ તે સંભવ થતું નથી કારણ કે અહીં ભરતક્ષેત્રના તિર્થ કરના અનાદી કલ્યાણક સમયે જ્યારે રાત્રી રહે છે
"
,
૬
-
-
___ * अठमी चउदसी पुष्णिमाय महापा- सादा'पव्वं मासंमि पबछक्कं तिनि अपव्वाई
આઠમ ચઉદશ પુનમ અને અમાવા એ પર્વણી ગજણાય છે એમ (બે આઠમ બે ચઉદશ અમાવાસ્યા પુર્ણિમા) મળી એક મહિનામાં છ પર્વ હોય છે અને એક પખવાડીયામાં ત્રણ પર્વ હોય છે. શ્રાધવિધિ ભાષાન્તરણ ૪૨૮
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યારે ત્યાં (મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં) દીવસ હોય છે તેથી કરીને તે પ્રમાણે સંભવ નથી તે વાતને પ્રતિપાદન કરવાને માટે સ્પષ્ટ અક્ષરે કેષ્ઠ સ્થળે ઉપલબ્ધ છે જ નહીં..
0 પ્રશ્ન ૧૮-ગવહન કરવાવાળા સાધુઓને છ દિવસ અધિક છ માસનું પ્રાયશ્ચિત અપાય છે? કે છ દિવસ હીન છે માસનું ? જે છ દિવસ અધિક છ માસનું કહેશે તે જેવી રીતે અસ્વાધ્યાયના બાર દિવસેને ક્ષેપ કરીને છ માસ અને 0 દિવસ ગવડન થાય છે તેવી જ રીતે ચાતુર્માસિક અસ્વાઈપાયના ચાર દિવસ ગણી તેને ક્ષેપ કરી (ઉમેરી) યોગ વહન કરવાવાળા સાધુઓને છ માસ અને દશ દિવસનું પ્રાય શ્ચિત આપવું જોઈએ?
ઉત્તર ૧૮––છ મહીનાના વેગને વહન કરવાવાળા સાધુઓને અસ્વાધ્યાયના ચાર દિવસની અપેક્ષા નહીં કરીને -છ દિવસ અધિક છ માસનું પ્રાયશ્ચિત આપવું જોઈએ. આ પ્રમાણે દ્ધ સંપ્રદાય છે.
સન ૧૯-ચોથા પહેરમાં કોઈ વખત ચાર ઘડી બાકી રહે તે બે કાળ ગ્રહણ કર્યો છતે અથવા એક કાળ ગ્રહણ કરી લીધો હોય અને બીજે ગ્રહણ કર્યો હોય તે વખતે આકાશમાં ઉલ્કાપાત વિગેરે કાળના પ્રતિબંધનું કારણ થાય છે ત્યારે એક કાળ રહે કે બે કાળ ? અથવા એકે નહી. તથા કાળ શુધ હે-વાથી અન્તરાન્તરાદિમાલેક શા માટે કરીએ છીએ ?
ઉત્તર ૧૯-રાત્રીના ચેથા પહેરમાં કાળને ગ્રહણ કર્યા
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
( ૧૦ )
પછી ઉલ્કાપાત વિગેરે થાયતે પણ કાળને ઉપઘાત થતું નથી પહેલે કાળ ગ્રહણ કરી લીધું હોય અને બીજે ગ્રહણ કર્યો છતે ઉલ્કાપાત વિગેરે થાય છે કારણ વિના એકે પણ શુદ્ધ થતું નથી તથા કાળ ગ્રહણ કર્યા પછી પણ દિવાલે ક મુકત નથી એ વૃદ્ધ સંપ્રદાય છે.
, અને ૨૦-પ્રાભાવિક સ્થાનમાં વેરતિકાળનું સ્થાપન આકસ્મિક સંધિ કારણ રહે છે કે સ્વભાવ વૃતિથી જાણવું ?
ઉત્તર ૨૦–પ્રભાતિક સ્થાનમાં રણ રહે તે વેતિકાળનું સ્થાપન આકસ્મિક સંધિ કારણ રહે તે જાણવું અન્યથા નહિ.
મહામહોપાધ્યાય શ્રી કલ્યાણવિજય ગણીએ કરેલા
પ્રશ્નો અને તેના ઊિત્તરે.
પ્રન ૧-શ્રાવકની પ્રથમ સમ્યકત્વ પડિમામાં અન્ય દર્શની બ્રાહ્મણદિ ભિક્ષુકને અન્ન આદિ દેવું ક૯પે કે નહીં ?
ઉત્તર ૧–અનુકંપાદિ વડે કરીને શ્રાવકની પહેલી ૫ડિમામાં બ્રાહ્મણદિ અન્ય દર્શનીઓને અન્ન આદિ દેવું કપે. પરંતુ ગુરૂ બુદ્ધિવડે કરીને નહીં.
ન ર–કુલગુરૂ તરીકે આવેલા અન્યદર્શનીને માટે કેમ સમજવું ?
ઉત્તર ર–કુલગુરૂવાદી સંબંધવડે કરીને આવેલા લીંગીને અન્ન આદિ દેવું ક૯પે છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) પ્રશ્ન ૩–નવમી ડિમા જે છે તે નવમી પડિમા વિગેરેની અંદર દેશાવકાશિક કરવું યુકત છે કે અયુકત?
ઉત્તર ––નવમી ડિમા વિગેરેમાં દેશાવકાશિક કરવું ચેય જણાતું નથી.
પ્રકન –-કેઈ ઠેકાણે એ પ્રમાણે લખવામાં આવ્યું છે કે દશમી પડિમાને વિશે પુર ધુપાદિ વડે કરીને જીનેશ્વર મહારાજની પૂજા કરવી તો કેટલી પડિમા સુધી ચંદન પુષ્પાદિ વડે કરીને પુજા થઈ શકે, અને કેટલી પડિયા સુધી કપુર ધુપાદિ વડે કરીને પુજા થઈ શકે, અને કઈ પઢિમામાં બીલકુલ દ્રવ્ય પુજા થઈ ન શકે તે કહે ?
ઉત્તર :--પડિમાધારી શ્રાવકોને લલીત વિસ્તરા પંજકાના અભિપ્રાય પ્રમાણે સાતમી પડિમા સુધી ચંદન પુષ્પાદિ વડે કરીને જીનેશ્વર ભગવાનની પૂજા કરવી જોઈએ. આઠમી વિગેરે પડિમાને વિશે તથા પ્રકારે પુજા કરવી તે ઉચિત નથી. કપુર વિગેરે અથિત દ્રવ્યોથી આડમી, નવમી, તથા દશમી પડિમા સુધી પુજા કરવી તે ગ્ય છે. કારણ કે તે દ્રવ્ય નિર્વિઘ છે. કેઈ ગ્રંથમાં આને માટે પાક ઉપલબ્ધ નથી, તેથી કરીને અગીઆરમી ડિમાની અંદર તે સાધુની માફકજ પુજાને માટે જાણું લેવું.
પ્રશ્ન ૫--“ગાના વંટબારી” એ ગાથાની અંદર જે ઉત્સુત્ર પ્રવૃતિ કરનારાઓની પૂજાવિધીનું નિરર્થકપણું બતા
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
વવામાં આવેલુ છે તે ફળ માત્રની અપેક્ષાએ એટલે કે કાઇ પણ ફળ ન મળે કે ફળ વિશેષ ન મળે ?
46
ઉત્તર પ-- બાળા પંડનારી ' એ ગાથાની અ દર જે ઉત્સુત્ર પ્રવૃત્તિ કરનારાઓની પુજાદિ વિધીનું નિરર્થકપશું બતાવવામાં આવેલું છે તે મેક્ષ લક્ષણ ફળ વિશેષની અપેક્ષાએ જાણવુ, સામાન્ય ફળ તા મળે ?
''
પ્રશ્ન ૬--જંબુદ્વિપ પ્રજ્ઞપ્તિમાં તથા જીવા અભિગમમાં જગતના વર્ણનના અધિકારમાં “પુરાપુરાળ મુત્રનાંળ સુ परिक्कत्ताणं सुभाणं कल्लाणाणं कडाणं कम्माणं फल विसेसं વચનું મંત્ર માળા વિનંતિ ” વિગેરે જે વ્યંતર દેવ દેવીઓના પ્રાકૃત સત્કાર્યની પ્રશંસા કરી છે તે આરાધક સમ્યક્ દ્રષ્ટિ સબંધી જાણવી ? કે અન્ય સંબંધિ ?
4)
ઉત્તર ૬-જંબુદ્વિપ પ્રજ્ઞપ્તિ તથા જીવા અભિગમમાં જગત વર્ણનના અધીકારમાં યંતર ધ્રુવ દેવીઓનુ જે પુરા કુરાનૢ ” ઇત્યાદિવડે કરીને કરેલી પ્રશંસા આરાધક સમ્યક્ દ્રષ્ટી સિવાયના ખીજાઓના કરેલા સુકૃતની સમજવી.
44
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ )
પડીત જગમલગણીએ કરેલા પ્રશ્ને અને તેઓના ઊત્તરે.
meates
પ્રશ્ન ૧--સાંજે પ્રતીલેખના દેશના માણુ સમયે મુની મળે છે તે સાત મડળીની મધ્યમાં કઇ મંડળી કહેવાય? ઉત્તર ૧--સાંજે પ્રતાલેખના માર્ગણ સમયે મુનીઓ જે મળે છે તેના આવશ્યક માંડવીની મધ્યમાં અતરભાવ કરવા સ ભવેછે.
પ્રન ૨-સદાલ પુત્ર કુંભારે પ્રતિક્રમણની રચના કરી છે આ વાત સત્ય છે કે અસત્ય અથવા તે પ્રતિકમણની રચના કૈાની કરેલી છે ?
ઉત્તર ૨--શ્રાવકનુ પ્રતિક્રમણુસૂત્ર આષ (રૂષીએ રચેલુ) છે. કુંભારે પ્રતિક્રમણની રચના કરી છે એ પ્રકારના પ્રદેશ અપ્રમાણિક છે. આ પ્રકારે પચાશક વૃતિની અંદર સ્પષ્ટ કહેલ છે. પ્રશ્ન ૩-છઠ્ઠા કર્મગ્રંથની રચના કરવાવાળી ચંદન મહૅત્તરા સાધ્વી છે તેમ કહેવાય છે તે વાત સત્ય છે ?
ઉત્તર ૩-છઠ્ઠા કર્મગ્રંથની રચના કરવાવાળી ચંદન
મહત્તરા સાવી છે, તે વાત સત્ય નથી. કારણ કે છઠ્ઠા કત્રથની ટીકામાં “ આચાર્ય આદ્દે " ( આચાર્ય કહે છે) એ પ્રમાણે ટીકાકારે લખ્યું છે તથા છઠા કર્મ ગ્રંથની અવચુરણીમાં
* જો સાધ્વી હાય તા સ્ત્રીત્વઘાતક આપ્ પ્રત્યય આ વીને‘આચાયો ગાર્દ ? એ પ્રમાણે કહેતા.
ܕ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
“ વંદન કરતા તે ચાહા (ચંદન મહત્તરકૃત પ્રકરણનું વ્યાખ્યાન કરીએ છીએ) તેમ લખેલું છે. તેથી તેના કર્તા ચંદન મહતર આચાર્ય સમજવા.
દિ પ્રન ૪-શ્રાવકને ચતુ શરણ વિગેરે કેટલાં પન્ના ભશુવાને અધિકાર છે?
ઉતર ૪–-પરંપરાથી ભકત પરિજ્ઞા ૧, ચતુઃ શરણ ૨, આતુર પ્રત્યાખ્યાન ૩, સંસ્તારક ૪, એ ચાર પન્ના ભણવાને શ્રાવકને અધિકાર જણાય છે.
પ્રશ્ન --અજવાળી દશમને દીવસે આયમ્બિલ કરવાવાળાને મિથ્થામતીપણું લાગે ખરું કે નહીં ?
ઉત્તર ૫--અજવાળી દશમને દીવસે આયમ્બિલ કરવાવાળને મિચ્છામતીપણું લાગે તેમ જાણવામાં નથી.
પ્રન --તેવી જ રીતે રહી તપને આરાધના કરવાવાળાની મિથ્યામતી ખરી કે નહી?
ઉત્તર દ–તેની પણ મિયામતી જણાઈ નથી.
મન --પંચમીને તપ કરનારને પર્યુષણ (સંવત્સરી) ની ચતુથીને ઉપવાસ પંચમીમાં ગણાય કે નહીં?
ઉત્તર ૭––સંવત્સરીને ઉપવાસ છઠ કરવાને જે અસમર્થ હોય તેને પંચમીના તપમાં ગણી શકાય, અન્યથા નહીં.
( ૧ આ રથને પણ આ પ્રત્યય લાવી યંત્ર પર
એ પ્રમાણે લખતા.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
પ્રશ્નન ૮--કાકુસ્થ એ રામનું અને તેના વંશમાં થયેલા પુરૂષોનુ નામ છે. તેની કેવી રીતે વ્યુત્પત્તિ કરવી ?
ઉત્તર ૮--કુ એ અવ્યયને ‘ અન્યયો હૈં સિ હૈં. ૭-રૂ-રૂ? એ સુત્રથી સ્વરની પુર્વમાં અક્ પ્રત્યય કરીને કુત્સિત વિપક્ષ્ા રહે જેને વિસે એપ્રમાણે વ્યુત્પત્તિને અનુસારે અધિકરણમાં હું ખ્યિા સિ. હૈ. ––૮૨ :
એ સુત્રથી ×ક પ્રત્યય કરી કકુસ્થ તેના અપત્ય જે હોય તે કાકુસ્થ કહેવાય આ વ્યુત્પત્તિને અનુસારે રામનું તથા તેના વંશના પુરૂષનું નામ કાકુસ્થ કહેવાયુ.
ન હું--અર્થ મંડળીના શું અર્થ છે?
ઉત્તર ૯—સવારમાં વ્યાખ્યાન અને રાત્રીએ પેરિસી એ પ્રમાણે અર્થ મંડળી પદના અર્થ છે.
''
પ્રશ્ન ૧૦-- ગાલ્લઞાનH નાનેસિન્નાતક આ થળે યાગશબ્દ વડે કરીને શું કહેવાય છે ?
ઉતર ૧૦--જે વસ્તુની સાથે સબ ંધ થશે તે ગ્રહણ કરીશું આ પ્રમાણે આઘનીયુકિતમાં કહ્યું છે. એટલે કે ચેાગ કહેનાં સંબંધ સમજવા.
મત ૧૧--અષ્ટાપદ્મ પર્વત ઉપર પોતાની લબ્ધીવ જઇ જીન પ્રતિમાને વાંકે તે પ્રાણી તદ્ભવસિદ્ધિગામી જાણવા.
× રૂડેğલિચાતોજી એ સુત્રથી ત્વિક પ્રત્યય પર રહેતાં આકારના લુક કરી કકુથ સાધિ લેવુ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) એ પ્રમાણે અક્ષરે છે. જો એવું હોય તે વિદ્યાધર મુની રાક્ષસ વાનર ચારણ મુની વિગેરે અનેક પરિવઓ ત્યાં જવાને માટે શક્ત હોય છે તે સર્વને તદ્ભવ સિદ્ધિ થવી જોઈએ માટે તેને કેણ લબ્ધિ સમજવી કે જે લબ્ધિવડે ત્યાં જવાથી ગતમ વિગેરેની જેમ પ્રાણી તદ્ભવ સિદ્ધિ પદને પ્રાપ્ત કરનારે થાય? 1 ઉત્તર ૧૧--બીજા કેઈ પણ પ્રકારના વ્યકત અક્ષર જોવામાં ન આવવાથી જેઓ તપ-સંયમ વિગેરેથી ઉત્પન્ન લબ્ધિવડે કરીને આષ્ટાપદ ગિરીની યાત્રા કરે તે તદ્દભવ સિધીગામી થાય તેમ સંભવે છે. - પ્રર્થન ૧૨--દિગાચાર્ય તેને શું અર્થ છે?
"ઉત્તર ૧૨--દિગાચાર્ય તે કહેવાય કે જે ગુરૂ મહારાજે આદેશ કરેલા સાધુઓની સારણદી કરે. - પ્રન ૧૩–શ્રી ધર્મસાગરપાધ્યાયે કરેલી પટાવલી. વિગેરે ગ્રંથમાં આર્ય સુહસ્તિી અને આર્યમહાગીરી નામના બને ભાઈએ કહેલા છે અને ક૫ સ્થવિરાવલીમાં તે બનેનાં ભિન્ન શેત્ર કહ્યાં છે તેનું શું કારણ ?
ઉત્તર ૧૩--આર્યસુહરતી અને આર્ય મહાગીની બને ભાઈઓ રહેતે છતે ગેત્રનું ભિન્નપણું બાધીત થતું નથી. કેમકે મંડીક અને મૈર્ય પુત્ર નામના ગણધરનું પણ તેજ પ્રમાણે સંભળાય છે.
* પતિના મરણ પછી બીજે પતિ કરે તે વખતે લાંછન ગણાતુ નહિં. જેથી બનેના ભિન્ન ભિન્ન પિતા હેવાથી ભિન્ન ભિન્ન ગોત્ર કહેવાય..
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ )
પતિ શ્રી કલ્યાણકુંશળગણીએ કરેલા પ્રશ્નને તથા તેના ઉત્તરે.
પ્રશ્ન ૧-~~′ રૂમ નળ જેવજી પંબંઘુરીનંતીન વિપહેળ ચોદિના ગામોમાને ગામોમાળે વાસત્તિ ” આમાં કહેવા મુજબ ચાર પાપમ આયુષવાળા સુર્યાભદેવને આખે જંબુદ્વિપ દેખીશકે એવા અવિવિધ જ્ઞાનને ‘‘૩ળઢસાળો સવનોમના સમસંવા ' આવુ વાકય હોવાથી કેમ સ`ભવે છે.
ઉત્તર ૧--સુર્યા ભદેવને આખા જંબુદ્વિપ દેખી શકે એ કહેવું તે “ કુળદ્વત્તાનો સંઘનોગના તત્ત્વમસંવા ઝ આવું વચન હેાવાથી કેવી રીતે સંગત થશે ? એવુ કહેશે તે ‘કળસાર ’ એ ગાથાની વૃત્તિમાં ભુવનપતિ વ્યંતર અને જ્યાતિષ્ણુ દેવાનું જ અધિક્ષેત્ર વ્યાખ્યાત છે. વૈમાનિક દેવાના ક્ષેત્રનેતા ફોજÇ ૧૪૫ ’ ઈત્યાદિ ગાથાવડે કરીને કહેવાથી કાઇ પણ જાતના ઢોષ નથી.
"
પ્રટન ૨-~-ત્રણુ પુર્ણિમાજ પ પણે અંગીકાર કરવી અધી પુર્ણિમા ? આવી રીતે શ્રાવકે વારમવાર પુછે છે ?
ઉતર ૨--‘‘છિન્નતિજ્ઞળમમમિ જાસિદ્દી અન્નવાસને ઈત્યાદી ભાગમના અનુસા૨ે તથા અવિચ્છિન્ન વૃદ્ધ પરપરાવર્ડ અધી પુર્ણિમા પર્વ પણે માન્ય છે.
૨
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
- પ્રન ૩–ગાળાગાળી વ્યપિ નિયચંતા'आणा रहिओ धम्मोपलाल पलुव्व पडिहाइ कलंनाधइसि (ભગવાનની આજ્ઞાને ખંડન કરનારા માણસની બધી ધર્મક્રિયા નિષ્ફળ જાય છે કેમકે આજ્ઞા વિનાને ધર્મ ઘાસના પુળા જે છે આજ્ઞા વિનાને ધર્મ આજ્ઞાયુક્ત ધર્મના સેળમા ભાગની તુલ્ય પણ હેઈ શકતા નથી) ઈત્યાદિ વચનના આધારે સાંખ્ય વૈશેષિક દ્ધ વેદાંત જૈમિનિ વિગેરે અન્ય દર્શનેની અંદર જે લેકે બળતપ ઈત્યાદિ કષ્ટને સહન કરે છે તે બધું નિષ્ફળ જ છે. તે કરવાથી કેઈ પણ જાતની નિર્જરા થતી નથી એ કઈને મત છે અને કેટલાકના મતના આધારે ન્યુનાધિતાવડે કરી થોડું ફળ સ્વીકારવું જોઈએ. પુકિત ધર્મવાળા એના તપ આદિ કાય કલેશોને તદ્દન નિષ્ફળ ન માનવા જેઈએ. આ વાતને સાબિત કરવાને આગમ પ્રમાણ પણ મેજુદ છે.
"जं अनाणीकम्म खवेइ बहुभाहिद वासकोडिहिं तनाणीती 'हिंगुत्तो खवेइ उसास मित्तेणं कलंकनम्बइ सोलसि पलाल પુરુષ જે કર્મોને અજ્ઞાની જીવ કરડે વર્ષો નાશ કરે છે તેજ કમેને ત્રણગુપ્તિ (મનગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ, ડાયગુપ્તિ) વાળે જ્ઞાની ઉચ્છવાસ કાઢવા જેટલા ટાઈમમાં નાશ કરે છે. અર્થાત્ બહુજ અલ્પ સમયમાં નાશ કરે છે. ઉપલી વા1 આ બે ગાથાઓથી ચેકસ થાય છે. અને વળી બાળતપસ્યાદિનાજ કરવાથી કહિડન્ય દિત્ત અને સેવાલિ વિગેરે બાબત તપસ્વિઓ પિતપોતાના તપના અનુસારવડે કરીને સન્માર્ગ પામ્યા. જે બાલતપ તદન નિષ્ફળ હોય તો તેઓને બધાને ફળ ન મળવું
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯)
જોઈએ. વળી મિથ્યાત્વીએ કમની લધુતા વગર ગ્રંથી દેશ સુધી કેમ આવી શકે? ત્યાં આવવાનું એકલી અકામ નિર્જર કારણ નથી પરંતુ બીજા કારણેની પણ જરૂર છે એ વાત વિબાધ પન્નતી (ભગવતીની ટીકા) માં પણ કહેલી છે.
"अणुकंप कामनिज्झरे बाल तवोदाण विणय विसंगे संजोग વિMોને વસપુતબદિયારે.” વળી પ્રત્યક્ષ રીતે મહાનિશિથસુત્રમાં નાગિલાના અધિકારમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે. अकामनिज्झराए विकिंचिकम्मक्खयंभवइ किंपुणजंबालतवेण અકામ નિર્જરાવડે પણ કાંઈ પણ કર્મને ક્ષય થાય છે તે શું બાલતપથી ન થાય? અર્થાત્ થાય જ. આટલી વાતથી એમ સુનિશ્ચિત થયું કે ન્યુનાધિકતાવડે કરીને તેઓને પણ કાય ફ્લે. શાદિ સહન કરવાથી ફળ છે. આથી એમ ન સમજવું કે પુર્વ ગાથામાં કહ્યા પ્રમાણે બધું નિષ્ફળ છે. તેની શું ગતી થવાની? તે બધાં સામાન્યસુત્ર છે અને સામાન્ય સુત્રા કરતાં વિશેષ સુત્ર બળવાન હોય છે એ ન્યાયને આધારે કઈ પણ વાકય આ હીઆ વ્યર્થ પડશે નહિ. આથી સિદ્ધ થયું કે પોતાના ધર્મને માટે કાયકલેશ સહન કરવાવાળાઓને પણ કોઈ ફળ મળે છે.
ઉત્તર ૩–આ પ્રશ્નનો ઉત્તર દિશજલ્પપટ્ટક નામના પુસ્તકથી જાણી લે એવી રીતે ભલામણ કરતા ગ્રંથકાર સં. ક્ષેપથી આંહી પણ ઉત્તર લખે છે. સવપિનિયત એ વાક્ય અમુક અપેક્ષાને લઇને કહેવામાં આવ્યું છે. તે એજ અપેક્ષા કે તેવી ક્રિયાઓને કરવાથી મેક્ષને પામી શક્તા નથી. અર્થાત તે ક્રિયાઓ એકસા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
પુરૂષને માટે નિષ્ફળ છે પણ ઈતર સુખની અભિલાષાને કે અંશે પુરી પાડે છે. - પ્રન ૪– કેટલાક માણસ મહાનિશીથ સુત્રના પ્રસિદ્ધ આલાપાનું પ્રમાણ આપીને અન્યપક્ષિઓએ કરેલા કાર્યો જેવા કે જીનમંદિર આદિનું રક્ષણ આચાર્ય ઉપાધ્યાયાદિ મહાપુરૂષના સંકટનું નિવારણ, સાધુને આપેલું દાન અને સત્કાર વિગેરેનું જે માણસે અનુમોદન કરે છે તેઓને મેટું પાપ લાગે છે. અને તેઓના સમ્યકત્વમાં ખામી આવે છે. માટે બીજા મત વાળાએ કરેલું યુગપ્રધાન અને આચાર્યાદિ મહાપુરૂષનું ભકિત રૂપ કાર્ય તેનું અનુમોદનજ કરવું જોઈએ આ વાતને સ્થાપિત કરે છે અને વળી આ વાત સ્થાપન કરનારાઓની સામે પણ. કેટલાક માણસ તેથી ઉલટે સિદ્ધાંત જાહેર કરે છે અને કહે છે કે મિથ્યાત્વને ધારણ કરનારા નયસાર ઘનશ્રેષ્ટી અને સંગમાદિ દેવેનું પણ દાન ઘણજ ગ્રંથમાં અને પરંપરાથી પણ અનુમે. દાતું સંભળાય છે. વળી બધા તિર્થ કરે અને અતિશયવાળા સાધુઓના પારણામાં જ્યારે પંચદિવ્ય પ્રગટ થાય છે ત્યારે “ગવાનમા ” એ પ્રમાણે ઉષદ્વારા જે અનુમે દન થાય છે તે નજ થવું જોઈએ. માર્ગાનુસારી તમે પણ આવી રીતે કેમ કરતા દેખાઓ છો કે હે ભાઈ! અમને કાંઈ આપ, તુને ઘણે લાભ થશે. અને જ્યારે દે છે ત્યારે સંતોષ પણ થાય છે એ પ્રમાણે પોતાની મેળે જ અનુભવાતા પદાર્થોને સંપુરૂ
એ અપલાપ કર એગ્ય નથી. સુત્રકારે પણ આ પ્રમાણે કહ્યું છે “પ્રવાસવં વિવિયરા” આથી સિદ્ધ થયું છે,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ )
કે વાસ્તવિક આરાધવાને યોગ્ય જીનબિંબ જિનાલય આચાર્ય ઉપાધ્યાય સાધુ-શ્રાવક વિગેરેની ભકિત અને છેકરા વિગેરેને અગ્નિમાંથી રક્ષણ કરવું વિગેરે અન્યદર્શની કરી શકે છે અને તે અનુમેાદાય છે. સાક્ષાત્ આચાર ગાદિ સુત્રાને વિષે પશુ સાધુ મહારાજે અનુમાઢેલુ છે જેમને “ અગ્નિની સગડી આગળ કરવાથી મને તે કલ્પતી નથી. તેપણ તમે ઘણું પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું છે. ” ઇત્યાદિ જીનશાસનની પ્રભાવના કરનાર મ્લેચ્છે પણ અનુમેાદાય છે માટે આગ્રહ મુકીને વિચાર કરો.
ઉત્તર ૪-જે લેાકા મહા નિશીથના પ્રસિદ્ધ આલાપાને આધારે એકાન્તથી અન્યદર્શનીના કરેલા ઉપર મતાવેલા શુભ કાર્યો અનુમાઢવા નહી એમ કહે છે, તે વાત ઠીક નથી, કેમકે તેજ આલાપામાં વિમુદ્દે મુસા મર્મને સજાòા એ વચનથી મુર્ખ લેાકાની ૫દા વિશેષમાંજ અન્ય દર્શનીની શ્લાઘાનો નિષેધ મતાન્યેા છે, નહી કે સામાન્ય સભાને વિષે, પણ આ ઠેકાણે ઘણા તર્કવિતર્કાથી ઘણું વક્તવ્ય છે પણ તેને સાક્ષાત્ મળવાથી ઠીક થાય.
પ્રશ્ન પ—દ્રાઘવરવાળા કોઈ શ્રાવક અનશન કરીને રાત્રે જળ પીએ ? કે અનશનજ ન કરે ? અને અનશનવાળા શ્રાવક દીવસે પણ સચિત પાણી પીએ ? કે અચિત્
ઉત્તર પ—દ્રાઘવરવાળા શ્રાવક રાત્રે સર્વથા જળ ત્યાગ કરવાને અશક્ત હોય તે આહાર ત્યાગ રૂપ અણુસણુ કરે એમ જાણવામાં છે અને અણુસણુ કરેલા માણુસ અચિત તે પણ ઉષ્ણ કરેલું પાણી પીએ.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર
)
પ્રમ-કેઈ મરણ પામતા એવા અન્ય મતવાળાને શ્રાવક અથવા સાધુ નમસ્કારાદિ સંભળાવે છે તે તેને પુન્ય, થાય કે પાપ? અથવા તેના સમ્યકત્વને હાની પહોંચે ?
ઉત્તર ૬–મરતા એવા અન્યદર્શનીને નમસ્કારાદિ જે ઉપકાર બુદ્ધિએ સંભળાવે તે લાભ જ થાય છે એમ જણાય છે.
પ્રશ્ન –શ્રી હરીભદ્રસુરિએ બને હોમવાને આરંભ કરીને છેડ્યા ? કે આરંભ જ કર્યો નહતું. આ વાત ક્યાં લખી છે?
ઉત્તર ૭–હરીભદ્રસુરિએ હેમવાને માટે જ બને બોલાવ્યા હતા ત્યાર પછી ગુરૂમહારાજે જાણ્યું, એટલે બે સાધુ-- એને મલ્યા તેઓએ “TMનિ ગળી ીિતા ઈત્યાદિ સમરાદિત્યચરિત્રની મૂળ ત્રણ ગાથાઓ આપવાથી પ્રતિબંધિત સુરિએ બૅાને છેડયા, એ પ્રમાણે તેઓના પ્રબંધમાં છે. પ્રભાવિક ચરિત્રમાં તે સરત પૂર્વક વાદમાં જીતાએલા બૈદ્ધાના ગુરૂએ તપ્ત એવા તેલના કપાયામાં પ્રવેશ કર્યો આ ઠેકાણે કેટલાક લેકે કહે છે કે મંત્રના જાપના પ્રભાવથી બદ્ધમતાનુયાયિઓને આકર્ષણ કર્યા હતા, પરંતુ તેલના કડાયામાં હેમ્યા હતા એ પ્રમાણે પણ લખેલું છે.
इति प्रथमः प्रकाशः समाप्तः
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩).
પડિત નગષિગણિકૃતપ્રશ્નો તથા તેમના ઉત્તરા..
પ્રશ્ન ૧- જીનમંદિરમાં ગ્રહસ્થાને કેસર વિગેરેનુ છાંટવું ઉચિત સમજવુ કે નહી ?
ઉત્તર ૧ – તિલક વિગેરેની જેમ શ્રાવકાને દેરાસરમાં કેસર વિગેરેના છાંટણા કરવા ચિત જણાય છે.
પ્રશ્ન ૨—વાશી ભાત ઠાશવિગેરેથી સાંસ્કારિત હોય તા તે ત્રીજે દીવસે ખપે કે નહીં ?
ઉત્તર ૨ –વાશી ભાત જો છાશ વિગેરેથી સ ંસ્કારિત હોય તેા ત્રીજે દીવસે પણ ખપે.
પ્ર॰ન ૩ - જીનમંદિરથકી નિકળતા સાધુઓને અથવા શ્રાવકોને આવસહી કહેવી, ચિત છે કે નહિ ?
ઉત્તર ૩ – જીનમ ંદિથકી નીકળતાં સાધુઓને હમેશાં અને શ્રાવકાને સામાયિક અથવા પાસડુમાં હોય ત્યારે આવ સહી કહેવી ઉચિત છે.
હું પ્રન ૪-- ચામાસામાં જીનાલયમાં કાન્ત કાઢયાવિના દેવવઢાય કે નહીં ?
ઉત્તર ૪ – ચામાસામાં જીનાલયમાં શ્રાવકોને તથા સાધુ-આને કાજો કાઢીને દેવવંદન કરવું ઉચિત છે.
પ્રશ્ન પ—જીનમંદીરમાં રાત્રે નાટ્યાદિ કરવું ઉચિત છે. કે નહીં ?
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
ઉત્તર પુજીનમંદીરમાં રાત્રે નાટ્યાદિ કરવાનો નિષેધ જણાય છે, કહ્યું છે કેઃ—
रात्रौ न नंदिर्नबलि प्रतिष्ठा, न मज्जनं न भ्रमणं रथस्य । न स्त्रीप्रवेशो न च लास्य लीला, साधु प्रवेशो न तदत्र चैत्यम् ॥ १ ॥ અર્થઃ—જે મંદિરમાં રાત્રે નદિન મંડાતી હોય, બલિદાન પ્રતિષ્ઠા તથા સ્નાન ન થતાં હાય રથ ફેરવાતા ન હેાય (રથયાત્રા ન થતી હાય) સ્ત્રીઓના પ્રવેશ ન હોય, નાટક ગાયન વિગેરે લીલા ન થતી હોય અને સાધુને પ્રવેશ ન હાય તેને ચૈત્ય કહીએ. આ પ્રમાણે છતાં કેઇ તિર્થાદિકને વિષે રાત્રે નૃત્યાદિક થતું દેખાય છે તે તે કાઇ કારણ જન્ય જાણવુ.
પ્રશ્નન દ્—વ્યાખ્યાન સમયે વેસળ દારૂં એ પ્રમાણે બોલનારને વચમાં ઉડવુ" કલ્પે કે નહિ ?
ઉત્તર ૬-વ્યાખ્યાન વખતે વેસળ ફંટાવુ એ પ્રમાણે વાસ્તવિક રીતે તેણેજ ખેલવુ` કે જે વ્યાખ્યાન સંપુર્ણ થતાં સુધી બેસવાને માટે ઇચ્છતા હોય.
પ્રત ૭—સામાન્ય દિગમ્બર શ્રાવકના ધેર રત્નત્રયાક્રિ મહાત્સવ વખતે આપણા ( વેતામ્બર ) શ્રાવકોએ જવું ઉ{ચિત છે કે નહિ ?
ઉત્તર ૭-રત્નત્રયાદિના મહાત્સવ વખતે જેમ વિરાધ દ્ધિ ન થાય તેમ કરવું એજ વાસ્તવિક છે. એકાન્તવાદ નથી. પ્રશ્ન ૮—પકવ આંબલી સુકી ગણાય કે લીલી ? ઉત્તર ૮—પકવ ખલી સુકી જાશુવી લીલી નહિ.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(24)
૫ડીત રવિસાગરકૃત પ્રશ્ના તથા તેઆના ઉત્તરો.
RET
પ્ર॰ન ૧—પહેલા તથા છેલ્લા તી કરના શરીરના માનમાં મેટું અંતર હોવા છતાં મળમાં તફાવત નહિ તેનુ શું કાર?
ઉત્તર ૧—ગિિમયના બિન રિટા(અપરિમીત છે બળ જેનુ' એવા જીનવરા હાય છે.) એ પ્રમાણે આગમ પ્રમાણુ હાવાથી પહેલા તથા છેલા તીર્થંકરાનુ કાંઇ પણ તફાવત વિના અપરિમિત મળ જાણવું.
પ્રશ્નન ૨—સાધુએ વિધિપુર્વક કરેલા કાર્યમાં પણ પ્રાયશ્ચિતની ઉત્પત્તિ છે. એ વાત સત્ય છે કે અસત્ય
ઉત્તર ર—વિધિપુર્વક પણ સેા હાથ ઉપરાંત જવામાં ઈયા વિહી પડીમવા પડે છે તેની જેમ સાધુએ વિધિપૂર્વક કરેલા કાર્યમાં પણ પ્રાયશ્ચિત આપવાની વાત આગમમાં તે પ્રમાણે કહેલ હાવાથી સત્ય છે.
પ્રશ્નન ૩—અસ્વાધ્યાયના ત્રણ દીવસની મધ્યમાં કરેલા ઉપવાસ આલેાયણાની મધ્યમાં ગણાય કે નહિ ?
ઉત્તર ૩—ન ગણાય.
પ્રશ્ન ૪—દીવસની પહેલી પારિસિ પછી દશ વૈકાલિક વિગેરે સુત્રા ગણવા સુએ કે નહિ ?
ઉત્તર ૪–અહારાત્રીમાં ચાર સધ્યાને અડીને બધા કાળમાં દશવૈકાલિકાદિ સુત્રા ગણવા સુઝે તેમ સમજવુ,
.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન પ–ભગવતિજીના પાંચમા શતકમાં ચાર (પ્રત્યક્ષ અનુમાન-આગમ-ઉપમાન) પ્રમાણ કહ્યા છે અને રત્ના કરાવતારિકામાં પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એ બે પ્રમાણ કેમ કહ્યા છે?
ઉત્તર પ–અનુમાન ઉપમાન અને આગમ પ્રમાણને પક્ષમાં અંતરલાવ કરવાથી રત્નાકરાવતારિકામાં બેજ પ્રમાણુ કહ્યા છે.
પ્રઝન ૬ભગવતિજીના નવમા શતકમાં કહેલા અશ્રુત્વા કેવલી ધર્મોપદેશ આપે કે નહીં?
ઉત્તર –એક જ્ઞાત અને એક પ્રશ્નને મુકીને ધર્મોપદેશ ન આપે એમ ત્યાંજ કહેલું છે.
પંડીત વિવેક હર્ષગણિત પ્રશ્ન તથા તેઓના ઊત્તરે.
પ્રશ્ન ૧-ઠાણાંગ સૂત્રમાં ચતુર્થ સ્થાનમાં અંતકિયાના અધિકારમાં “ પરિહાણ” એ પ્રમાણે બને ઠેકાણે પાઠ છે, વૃત્તિમાં તે સનકુમારની અંતકિયા (મરણ) ના અધિકારમાં વીતળ (વધારે દી) એ પ્રમાણે પાડે છે અને
१ स्मरण प्रत्यभिज्ञान, तर्क, अनुमान, आगम भेदत स्तत्पश्च मकारम्
રત્નાકરાવતારિકા દ્વિતીય પરિછેદ, બીજું સુત્ર, ઉપમાનને પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં અન્તર્ભાવ કરે છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) એવી રીતે પાઠ રહે તે સંગત થાય છે અન્યથા સનસ્કુમારની તદ્ભવ મુક્તિ થવી જોઈએ તે પછી સુત્રમાં તર શબ્દ કેમ ન લખે અર્થાત્ લીધે ત્યાં અધિકાર્થ તરપ્રત્યય કેમ ન લાગે?
ઉત્તર ૧-સનકુમારની અંતક્રિયાના અધિકારમાં વીર્ધતા એ પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરી છે અને ભરત ચક્રવર્તી ના અંતક્રિયાના ધિકારમાં તેવી રીતે નથી માટે વ્યાખ્યાતિ વિરોણાર્થનતિપત્તિ ( વ્યાખ્યામાંથીજ વિશેષ અર્થનું જ્ઞાન થાય છે ) એ ન્યાયથી જાણું લેવું. સૂત્રમાં તર શબ્દનું ગ્રહણ ન. કરવું વ્યાખ્યા સહિત સુત્રે હેય છે એ ન્યાય જણાવવાને માટે અર્થાત્ વ્યાખ્યાથી વિશેષ અર્થ સમજી લે.
પ્રનિ ૨-કલ્પકિરણાવલીમાં પહેલા ચોમાસામાંજ તાપસના આશ્રમથી નીકળવાના અધિકારમાં “અપ્રિતીવાળાના ઘરમાં ન રહેવું ” ઈત્યાદિ પાંચ અભિગ્રહમાં મન રહેવું એ પણ અભિગ્રહ હોવાથી મનગ્રાહી ભગવંતને કહ્યા છે અને પાછળથી ઉત્પન્ન નિમિત્તિયાને પોતાના મુખે માળાના સ્વખને અર્થ કહ્યો છે તથા તલકણુ ઉત્પન્ન થશે કે નહીં ઇત્યાદિ સ્થળમાં શાળાની સાથે પણ અનેકવાર તે બોલ્યા હતા તેનું કેમ સમજવું?
ઉત્તર ૨- આ કહેવું યુક્ત નથી. કેમકે તે વખતે ભગવાને તેવા જ પ્રકારના દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિ અભિપ્રાયવડે કરીને મને રહેવાને અભિગ્રહ કર્યો હશે કે જેથી લેશમાત્ર પણ ભોગે ન આવે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) આ પ્રશ્ન ૩–અશાડ સુદ દશની પછીના પર્યુષણ આડા પચાસદીવસે રહેવાની વ્યવસ્થા થવાથી અસાડ શુદી ચૌદશ ગ્રીષ્મ ચોમાસાને દીવસ છે એમ સિદ્ધાન્ત છે. તેમ છતાં કલ્પ કીરણવલીમાં અષાડ સુદી ચૅદશથી આરંભીને ભાદરવા સુદ ૪ ચેથ સુધી પચાસ દીવસે કહ્યા છે તે કેમ ઘટે? કેમકે ચાદશથી આરંભ કરીને એટલે તેને પણ સાથે લઈને ગણીએ તે એકાવન દીવસે થાય.
ઉત્તર ૩–૯૫કીરણવાળીમાં અશાડ સુદી ચૌદશથી આ રંભ કરીને ભાદરવા સુદ ચેથ સુધી પચાસ દીવસો થાય છે એમ કહ્યું છે તે ઠીક છે કેમકે “ આ વાક્ય માન્ય ચૌદશથી આરંભ કરીને ત્યાં પંચમી મર્યાદા રૂપ અવધિમાં ગ્રહણ કરેલી હેવાથી વૈદશ તે દીવસે મળે ન ગણાય અથવૂ પૂર્ણિ માથી દિવસની ગણત્રી કરવાથી પચ્ચાસ દીવસે થાય છે તેમ જાણવું.
પ્રત ૪-શ્રી મહાવીર ભગવાનના માતા પીતા બારમે દેવલોક ગયા છે એમ શ્રી આચારંગસુત્રમાં કહ્યું છે. એથે સ્વર્ગ ગયા છે. એવી રીતે કે સુત્રમાં કહ્યું નથી. તે પણ પ્રકરણદિ
* અવધિમાં પશ્ચમી આવે છે. અવધિ બે પ્રકારની છે. મર્યાદા અને અભિવિધિ. અભિવિધિમાં પશ્ચમી થઈ હોય તે જે થકી પંચમી થઈ હોય તેનું પણ ગ્રહણ થાય છે અને મને ર્યાદામાં તેનું ગ્રહણ થતું નથી. અહિં મર્યાદા રૂપ અવધિમાં પં ચમી વિવક્ષિત હવાથી ચદશનું દીવસની ગણત્રીમાં ગ્રહણ ન થયું.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) અનેક ગ્રન્થમાં પ્રાધાન્યન એથે સ્વબે ગયા છે તેવી રીતે કહ્યું છે. અથવા ગણપણે આચારંગને પણ સમ્મત છે તેનું શું કારણ?
ઉત્તર ૪–ભગવાન મહાવીરના માતા પિતા બારમે દેવલેક ગયા એમ શ્રી આચારંગસુત્રમાં કહ્યું છે અને એથે દેવલોક ગયા એમ પ્રવચનસારે દ્વારાદિ ગ્રંથમાં કહ્યું છે. આ બે વાતમાં તત્વ કેવળી જાણે તેમ પ્રાચીન ગ્રંથકારોએ લખ્યું છે. એથે દેવલેક ગયાની હકીકત પ્રાધાન્યન કહી છે. તે ઘણા ગ્રંથમાં તેવું સાંભળવાથી કહી છે એમ જાણવું.
પ્રશ્ન પ–-ઉપપાતિક ઉપામાં અંબડના આલાપામાં - “પ્રભાતિય ગરિમાહિગાળ ફળિ” એ પ્રમાણે સુત્રમાં પાડે છે અને વૃત્તિમાં તે “ ચૈત્યાન–ગઈતત્તિના એ પ્રમાણે અત્ પદ દેખાય છે. તે મુળ સુત્રમાં કે પાઠ છેતે કહે.
ઉત્તર ૫-ઉપપાતિક ઉપાંગમાં અબડના આલાપામાં કઈકજ ઠેકાણે અરિહંત એ પ્રમાણે પદ સુત્રમાં દેખાય છે બધે ડેકાણે દેખાતું નથી અને રેયાન બધે ઠેકાણે દેખાય છે. તેથી વૃત્તિકારે ત્યાન-ગતિ નતિના એ પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરી સંભવે છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) પંડિત દેવવિજયગણીકૃત પ્રશ્નો તથા
તેઓના ઊતરે.
આ પ્રશ્ન ૧–“સિગાંફ વસાવનારું તમારૂ એ ગાથામાં કહેલા પયાન્નાએ દસ કયા?
ઉત્તર ૧-ઉપરની ગાથા કે ગ્રંથસ્થ જણાતી નથી તેથી દપન્નાના જુદા જુદા નામ કે ગ્રંથમાં નથી.
પ્રશ્ન ૨––ઉપરની ગાથામાં કહેલા ચાર મુળ સુત્રે કેશુ?
ઉત્તર ર–અવશ્યક, દશવૈકાલિક, ઉત્તરાધ્યયન અને એઘ નિયુક્તિ એ ચાર મૂળસુત્રો છે.
પ્રથન ૩-છ છેદગ્રન્થ કયા?
ઉત્તર ૩–-નિશીથ, મહાનિશીથ, દશાશ્રુતસ્કંધ, બ્રહ —૯૫, વ્યવહાર, અને પંચક૯પ એ છ છેદ ગ્રન્થ છે.
પંડિત નાણુંદ ગણિએ કરેલા મને તથા
- તેઓની ઉત્તરો.
પ્રન ૧–શ્રાવકને અઠ્ઠમ સુધીના પચ્ચખાણમાં એસામણ કરે કે નહિ ?
ઉત્તર ૧-તે આચાર નહીં હોવાથી શ્રાવકને અઠ્ઠમ સુધીના પચ્ચખાણમાં ઓસામણ કપે નહીં
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧). પ્રત –તેજ દીવસની કરેલી ગળપાપડી કઈ વિનય માં આવે ? * ઉત્તર ૨-તેજ દીવસની કરેલી ગળપાપડી થી ગેળરૂપ વિગયમાં ગણાય એમ વૃદ્ધવાદ છે.
પંડિત જસવિજય ગણિકૃત પ્રશ્ન તથા તેઓના ઉત્તરો.
પ્રશ્ન ૧–ગ્રહસ્થના આચારને ધારણ કરનાર યતિ વેષ ધારી સામાયિક લઈને પ્રતિક્રમણ કરે કે ચૈત્યવંદનથી કરે ?'
ઉત્તર ૧–વાસ્તવિક રીતે સામાયિક લઈને પ્રતિક્રમણ કરે. - પ્રકન ર–શિયાળા અથવા ઉનાળામાં ગ્રહસ્થ જીનાલયમાં કાજે ઉદ્ધરીને દેવવંદન કરે કે પ્રમાને પૂર્વકજ કરે? .
ઉત્તર ૨શિયાળામાં અથવા ઉનાળામાં કાજે ઉદ્ધરવા નિયમ નથી તેમ છતાં કરે તે ભલે કરે. * *
પડિત નગપિંગણિત અને તથા તેઓના ઊત્તરો.
પ્રન ૧–“સત્તર ગુરુ પરંપરા લુસી જુતી પરંપરા એ પ્રમાણે મહાનિશીથના તૃતીય અધ્યયનના પ્રારંભના પ્રસ્તાવમાં છે તેને શું અર્થ?
ઉત્તર ૧૫૦ ગુણ પver gો આ ઠેકાણે બે વિકલ્પને પ્રતિપાદન કરવાથી એમ નિશ્ચત થાય છે કે એક બે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨) અથવા ત્રણ ગુરૂની પરંપરા સુધી કુશીલ થયે છતે તેને વિષે સામાચારી સર્વથા ઉચ્છિન થતી નથી તેથી જે અન્ય સાંગિક વિગેરેથી ચરિત્રને ગ્રહણ કર્યા વિના પણ ક્રિોદ્ધારને કરવા ચાહે તે કરી શકે. ચાર અથવા એ થકી વધારે ગુરૂ પરંપરા કુશીલ હોય તે અન્ય સાંગિકાદિ થકી ચારિત્ર સંપર્ ગ્રહણ કરીનેજ કિદ્ધાર કરી શકે અન્યથા નહીં.
તે પ્રશ્ન ર–મહાવિદેહની વિજયમાં કેવળજ્ઞાની તિર્થકર વિચરતા હોય ત્યારે બીજા તિર્થંકરના જન્માદિ થાય કે તેમના મેક્ષ ગમન પછી થાય? * ઉત્તર ર–મહાવિદેહની વિજ્યમાં તિર્થકર કેવળજ્ઞાનીપણે વિચરતા હોય ત્યારે, અથવા છઘસ્થ હોય ત્યારે અન્ય તિર્થંકરના જન્માદિ ન થાય.
-પ્રન ૩–માસામાં પ્રભુ નગર અથવા ગામની અંદર રહેતા હોય ત્યારે વ્યાખ્યાન વખતે આઠ મહાપ્રતિહાર્યનું તૈયત્યપણું હેવાથી જન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં દેવતાઓ પુષ્પષ્ટી કરે કે નહિ ? જે કરે તે લેકના ઘર વિગેરેમાં શી રીતે થાય ? - ઉત્તર ૩–ચોમાસામાં તિર્થકરેનું નગરાદિકમાં રહેવું પ્રાયઃ થતું જ નથી. અને કદાચિત થાય તે જેમ ઉચિત હોય તેમજ પુષ્પપ્રકારાદિ કરે એમ સંભવે છે. અન્યથા પ્રતિહાર્યનું તૈયત્ય રહે નહી.
१ अशोकक्षः सुरपुष्पवृष्टिर्दिव्यध्वनिश्चामरमासनं च । भामंडलं दुन्दुभिरातपत्रं सत्मातिहार्याणि जिनेश्वराणाम् ॥१॥
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ )
-
પ્રશ્નન ૪ –ચામાસામાં સમાસરણ થાય કે નહી અને જ થાય તા પ્રભુ નગરમાં રહેલા હોય ત્યારે ખાર પદા કેમ સમાય ટ
ઉત્તર ૪—Àામાસામાં સમવસરણ થવાનો નિશ્ચય નથી કાઇવાર થાય અને કોઈવાર ન થાય પણ માર પર્ષદા તે મ એ નિયત છે. અને એ તા નગરમાં પણ સુખે સમાય એમ પ્રતિભાસે છે.
પ્રશ્ન ૫—ગર્ગાચાર્યએ તજેલા પાંચસો સાધુઓમાં તેએ સ્વેચ્છાચારી હોવાથી સાધુપણું સંભવે કે નહિ ?
ઉત્તર પ—ગર્ગાચાર્ય તળેલા સાધુઓમાં વ્યવહારથી સાધુપણુ છતાં પણુ પરમાર્થથી તે સાધુપણાના અભાવ સંભવે છે.
પ્રન ૬-ધ્રુસ્થ ભગવાન વિહાર કરતા હાવાથી ભરત અહલી અડખ-ઈલ્લા-ઇત્યાદિ ગામ નગર–દેશાદિની સ્થાપના કરી હાવી જોઇએ. ભગવાન કેવી રીતે છદ્મથ વિહાર કરતE હાવાથી કરી શકે ?
ઉત્તર ઃ—ભગવાન પાતાના પુત્રાને રાજ્ય આપવાને - વસરે ગામ, નગર, દેશ, વિગેરેની સ્થાપના કરેલી હાવાથી કોઈ જાતની આશંકા યુકત નથી.
••
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ )
પતિ ડાહગિણિત પ્રશ્ના તથા તેઓના ઉત્તરા.
પ્રશ્ન ૧-ોસીસનેસૌસ્થાનિ, ત્રિશુપાધિયોનિઃ विराधितश्चतैरथी नरकानध्ययातनाः ||१०|| અ:-મન-વચન અને કાયાવડેકરીને આરાષિત મુનિ સર્વ સુખને ક્રેછે અને જે વિધિત હોય તા નર અને તિ ઉંચની અતુલ્ય પીડાને દેછે.
चारित्रिणो महासत्त्वा, व्रतिनः सन्तु दूरतः । निष्क्रियोऽप्यगुणज्ञोऽपि न विराध्यो मुनिः क्वचित् ॥ ९१ અર્થ:-—ચારિત્રી અને મહાસત્વશાળી મુનિએ તે રહે પરંતુ ક્રિયાને નહિ કરવાવાળા અને ગુણુને નહિ જાણવાવાળા પશુ મુનિ કોઇ વખત વિધવા નહિ.
દુર
यादृशं तादृशं वाऽपि दृष्टवा वेषधरं मुनिम् । गृही गौतमवद् भक्त्या, पूजयेत् पुण्यकाम्यया ||१२|| અર્થ:—જેવા તેવા પણ વેષધર મુનિને ગ્રહસ્થ પુણ્યની કઠાથી ગાતમની જેમ પુજે.
चन्दनीयो मुनर्वेषो, न शरीरं हि कस्यचित् । प्रतिवेषं ततोदृष्टवा, पूजयेत् सुकृती जनः ।। ९३ ।।
અર્થ:—મુનિના વેષ વન્તનીય છે કેઇનું શરીર વન્દ્વતીય નથી, તેથી સુનિવેષ દેખીને પુણ્યશાળી જન પુ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) पूजितो निष्क्रियोऽपिस्याल्लज्जया व्रतधारकः । अवज्ञातः सक्रियोऽपि, व्रते स्याच्छिथिलादरः ॥९॥
અર્થ-ક્રિયાને નહીં કરવાવાળો મુનિ પણ જે પુજિત હશે તે લજજાથી વ્રતને ધારણ કરશે. અને રિયાને કરવાવાળા પણ તિરસ્કૃત હશે તે તે વ્રતને વિષે શિથિલાદર થશે.
दानं दया क्षमा शक्तिः, सर्वमेवारपसिविकृत् । तेषां ये वतिनं दृष्टवा, न नमस्यन्ति मानवाः ॥९५॥
અર્થ-જેઓ વતિને દેખીને નમસ્કાર નથી કરતા તેઓનું દાન, દયા,ક્ષમા શક્તિને સર્વ અલ્પ સિદ્ધિને કરવાવાળું થાય છે. અર્થાત્ તેનું સંપૂર્ણ ફળ મળતું નથી.
आराधनीयास्तदमी, त्रिशुद्धया जैनलिङ्गिनः । न कार्या सर्वथा तेषां, निन्दा स्वार्थविघातिका ॥९६॥
અર્થઃ-મન, વચન અને કાયની શુદ્ધિવડે કરીને જેને સાધુઓ આરાધવા. તેઓની કોઈ પણ પ્રકારે સ્વાર્થને ઘાત કરવાવાળી નિન્દા ન કરવી.
कारणं तव कुष्टानां, महीपाल ? स्फुटं ह्यदः। . मा कदापि मुनीन् क्रुद्धानपित्वं तु पिराधयेः ॥ ९७ ।।
અર્થ – રાજા તારા કઢનું આ કારણ સ્પષ્ટ છે માટે કઈ પણ વખત કુદ્ધમુનિની પણ વિરાધના ન કર. '
આ પ્રમાણે વૃદ્ધ શત્રુંજય મહામના બીજા સર્ગમાં
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬).
કેવળ સાધુ ચિન્હ ધારણ કરનાર પણ મુનિ વંદનીય છે અને ગિતમવત્ પુજ્ય છે એમ કહ્યું છે. તે શા હેતુથી કહ્યું છે? * ઉત્તર ૧–ઉપરના લેકે કારણિક વિધિને આશ્રયીને અથવા તિર્થોભાવન બુદ્ધિથી ક્ય જણાય છે તેથી એમાં કાંઈદેષ નથી.
વટપદ્રીય પંડિત પદ્મવિજય ગણિતકૃત પ્રશ્ન
તથા તેઓના ઉત્તરે.
- પ્રશ્ન ૧- પકખી વિગેરે પ્રતિક્રમણમાં ચૈત્યવંદનથી આરંભીને ક્યા સુત્ર સુધી પંચેન્દ્રિયને આડા ઉતરવા દેવું નિવારીયે?
ઉત્તર ૧–ચત્યવંદનથી આરંભી રામોગg (છ આવશ્યક) સુધી નિવારવાનું પરંપરાથી દેખાય છે બાકી તેને માટે વ્યક્ત અક્ષર ઉપલબ્ધ નથી.
- પ્રશ્ન ર–પકખી વિગેરે પ્રતિક્રમણમાં છીંક થયે છે ક્યાંથી ક્યાં સુધી ફરીને પ્રતિક્રમણ કરવું?
ઉત્તર ૨–૫કખી વિગેરે પ્રતિક્રમણમાં પખી અંતિચા. રની પહેલાં જે છીંક આવી હોય તે અવસર હોય તો ચેત્યવંદનથી આરંભીને ફરી પ્રતિક્રમણ કરવું એ દ્ધ સંપ્રદાય છે.
- પ્રીન ૩–વંદણ દેતી વખતે ગુરૂ પાદનું કયા સરળ પર ચિંતન કરવું ?
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭ )
ઉત્તર ૩– વાંદણું દેતી વખતે મહુપત્તિ ઉપર અથવા રજેહરણ ઉપર જ્યાં વાંદણ દે ત્યાં ગુરૂ પાદનું ચિંતન કરવું.
प्रश्न ४-सतविराहण पावं, असंख गुणीयंतु इक्कसमयम्मि । भूयस्सय संखगुणं, पावं एकस्सपाणस्स ॥१॥बेइंदिय तेइंदिय, चउरिदिय चेव तहय पंचेदि। लक्ख सहस्सं तहसय ગુi પાવંત કુળવ્યારા આ બે ગાથાઓ કેણુ ગ્રંથમાં છે ?
ઉત્તર ૪– સર વિરાછાપાવં ઈત્યાદિ બે ગાથાઓ છુટક પાનાઓમાં મળે છે કેઈ ગ્રંથમાં ઉપલબ્ધ થતી નથી.
પ્રકપ–વાંદણું દેતી વખતે મહુપત્તી કયાં મુકવી?
ઉત્તર પ–વાંદણું દેતી વખતે સાધુએ ડાબા ગઠણ ઉપર મુખપત્તી મુકવી અને શ્રાવકે ગુરૂપાદેને વાંદણ દેતાં જાન ઉપર ચરવળ ઉપર કે ભુમિપર મુકવી.
- પ્રન દ–ગુરૂની પાસે પાછલી પડીલેહણ સંબંધી ક્રિયા કરતાં શ્રાવિકાએ બેશીને સ્વાધ્યાય કરે કે ઉભી રહીને ?
ઉતર ૬-ગુરૂની પાસે પાછલી પડીલેહણ સંબંધી ક્રિયા કરતાં શ્રાવિકાઓ ઉભી રહીને સ્વાધ્યાય કરે.
Novermann પંડિત કાંકર્ષિગણિત પ્રશ્ન તથા તેઓના ઉત્તરે.
પ્રકન ૧–શ્રાવકને રાત્રે જિનાલયમાં આરતી ઉતારવી યુક્ત છે કે નહિ?
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( ૩૮ ). ઉત્તર ૧-કઈ કારણ હોય તે રાતે આરતી ઉતારવી યુકત છે અન્યથા નહિ.
પ્રન ર–કાયેત્સર્ગ સ્થિત ( ઉભી રહેલી) જીન પ્રતિમાના ચરણાદિનું પરિધાપન (વસ્ત્રાદિવડે કરીને ઢાંકવું) યુક્ત
ઉત્તર ર–જન પ્રતિમાના ચરણાદિનું વસ્ત્રાદિવડે ઢાંકવું સાંપ્રત વ્યવહારે યુકત લાગતું નથી.
પ્રન ૩–૫કખી પ્રતિક્રમણમાં સંબુદ્ધ લામણાની આ દિમાં “છાર સુપાવી મુવતા શારીર નિરાવા મુવ જૈનન યાત્રા નિરવ જીરું” ઈત્યાદિ કહેવું જોઈએ કે નહિ ?
ઉત્તર ૩–સંબુદ્ધ ક્ષામણની આદિમાં છરિપુરૂ ઈત્યાદિ કહેવું સામાચારી વિગેરેમાં નહિ દેખવાથી અધિક સંભવે છે.
- પંડિત આણંદવિજયજીએ કરેલા પ્રશ્નો તથા
તેઓના ઉત્તરો.
પ્રન ૧-કરંબામાં અથવા છાશમાં નાખેલું સચિત્ત જીરૂ અચિત થાય છે કે નહી ? થતું હોય તે બે ઘડીએ ત્રણ પહેરે કે આખી રાત્રી ચાલી ગયા પછી?
ઉત્તર ૧-કરંબામાં અથવા છાશમાં નાખેલું સચિત જીરૂ કે પ્રકારે અચિત થતું નથી એમ જણાય છે..
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૯) પ્રન ર–ગાંઠ, છેદેલા શેરડીના કકડા સચિત કે અચિત અને બે ઘડી પછી સચિત પરિહારી શ્રાવકને ખાવા કપે કે નહીં?
ઉત્તર ર–ગાંઠ છેદેલા પણ શેરડીના કકડા સચિત હોય છે તેમ જણાય છે.
પડિત કહાનજી ગણિત પ્રશ્નો તથા તેઓના ઉત્તરે.
પ્રશ્ન કોઈ શ્રાવક પ્રાતઃકાળે સામાયિક લઈને એક ઘડીમાં પાછો પસહ ગ્રહણ કરે તે કપે કે નહિ?
ઉત્તર - સામાયિક લઈને સામાયિક પુરૂં થયા સિવાય પણ જે કઈ પોસહ ગ્રહણ કરે તે કલ્પ છે.
પ્રા ૨––માળવીઋષિ વિગેરેના કરેલા સ્વાધ્યાય - ડળીમાં કલ્પે કે નહીં?
ઉત્તર ૨–આગમમાં કહેલે મુનિઓને હાલના આચાચેને અને ભટ્ટારકેને સ્વાધ્યાય મંડળીમાં કપે બીજા વર્તમાનકાળના ઉપાધ્યાયે વિગેરેને સ્વાધ્યાય ન કપે એ વૃદ્ધ વાદ છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાધ્યાય શ્રી સુમતિવિજયગણિશિષ્ય પડીત ગુણવિજ્યગણિકૃત પ્રશ્ન તથા તેઓના ઉત્તરો.
પ્રકા ૧-કઈ પણ સાધુએ અનુપરવડે કરીને સચિત્ત મીઠું વહેર્યું હોય અને પછી માલુમ પડયું હોય કે આ સચિત મીઠું છે તે ત્યાં શું કરવું? , ઉત્તર ૧–અનુપાગવડે કરીને સાધુથી સચિત્ત મીઠું વહેરાઈ ગયું હોય તે તે વખતે જે શ્રાવક પાસેથી મીઠું વહેર્યું હોય તેની પાસે જઈ જણાવે કે આયુષ્યન્? તમેએ આ મીઠું જાણતાં વહરાવ્યું કે અજાણતા? શ્રાવક કહે કે અજાણતા પરંતુ હવે સાહેબ તેને યથેચ્છ ઉપભેગ કરે. તેમ કહેવા પછી તેને ઉપભેગ કરે અથવા કેઈ કારણથી ન ખવાયુ હાય તે સાધર્મિકને દઈ દે. આવી રીતે જે અનુકુળ હોય તે કરવું, અન્યથા સાધુ મીઠાને પરઠદે. આ વાત શ્રી આચારાંગ સુત્રના બીજા શ્રુતસ્કંધમાં પિડેષણ અધ્યયનના દશમા ઉ. શકમાં કહી છે.
પ્રશ્ન –જેઓ મનથી સંભોગ કરવાવાળા દેવતા છે તેઓ મનવડે તેવા પરિણામ કર્યો છતે તેમને માટે તેઓને ચેગ્ય દેવીઓ મનથી જ કેમ તૈયાર થાય? કેમકે અવધિજ્ઞાનને
લેકમાં છેડે વિષય છે. એમ કહેલું હોવાથી દેવીઓને તે દેવતાઓના મન પરિણામ જાણવા માટે શું જ્ઞાન છે ?
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
( ૪૧ )
ઉત્તર ૨–આનત કપાદિના દેવતાઓ જેઓ મનથી સભેગા કરવાવાળા છે તેમણે મને પરિણામ તેવા કર્યો છતે સેધર્મ અને ઈશાન દેવેલેકમાં પણ તેઓને એગ્ય રહેનારી દેવીએ. તેઓને માટે ઉચ્ચાવય મનને ધારણ કરતી બેસે છે. તે દેવીઓના શરીરમાં અપૂર્વ શક્તિથી જેમ શુકના પુદગળે રૂપાદિપણે ૫રિણમે છે તેમ જલદી પિતાના અંગ સ્કુરણદિવડે તે દેવોની ઈચ્છાનું તેઓને જ્ઞાન પણ થાય છે. એમજ જણાય છે.
પ્રન ૩–ઉપધાન વહેવાનું અને માળા આપણનું ફળ શાસ્ત્રાધાર સાથે કહે ?
ઉત્તર ૩–મહાનિશીથ આદિ ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે ઉપધાન વહેવા તે શ્રુતના આરાધન નિમિત્ત છે અને માળારેપણ તપના ઉદ્યાપન માટે છે.
પ્રશ્ન ૪ –સ્થાપના કેટલી ઉંચી નીચી અને તીછી દુર સ્થાપેલી ક્રિયા શુદ્ધિના હેતુ ભુત થાય?
ઉત્તર ૪–મસ્તકથી ઉંચી, પગથી નીચી, અને તીછી દેખી ન શકાય એમ સ્થાપેલી સ્થાપના ક્રિયા શુદ્ધિના હેતુભૂત થતી નથી. એમ વૃદ્ધિવાદ છે. અર્થાત ઉંચાઈમાં મસ્તકથી નીચી હોવી જોઈએ. નીચાઈમાં પગથી ઉંચી હેવી જોઈએ. અને પિતાની બરાબર દ્રષ્ટી પહોંચે તેવી હોવી જોઈએ. કેઈ વખત ઘણી ઉંચી સ્થાપના સ્થાપેલી હોય અને ઘણીજ નીચી ભુખ્યાદિકમાં કિયા કરાતી દેખાય છે તે કારણિક જાણવી.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ) પંડિત હાપાર્ષિ ગણિત પ્રશ્નો તથા તેઓના ઉત્તરે.
પ્રશ્ન ૧–ચંદપુર્વને જાણવાવાળા જ્યારે આહારક શરીર કરીને મહાવિદેહાદિકમાં મોકલે છે ત્યારે મધ્યમાં રહેલા જીવપ્રદેશે આહારી કે અનાહારી ? જે આહારી તે દારિક શરીરે ગ્રહણ કરેલા આહારના આહારી કે આહારક શરીરે ગ્રહણ કરેલા આહારના આહારી?
ઉત્તર ૧-કરેલું છે આહારક શરીર જેઓએ એવા ચાદ પુર્વ ધારીના મધ્યમાં રહેલા જીવ પ્રદેશ આહારીજ હોય છે અનાહારી નથી હતા. જે આત્મપ્રદેશ દારિક શરીર સમ્બદ્ધ છે તે તે વખતે દારિક શરીરે ગ્રહણ કરેલા પુણળોને આહાર કરે છે અને જે આત્મ પ્રદેશ અહારક શરીર સમ્બદ્ધ છે તે આહારક શરીરે ગ્રહણ કરેલા પુગળને આહાર કરે છે. અવિચળ આઠ પ્રદેશ સિવાય સર્વ આત્મપ્રદેશે તપાવેલા ભાજનમાં રહેલા પાણની જેમ ઉંચા નીચા થયાજ કરે છે આવું સિદ્ધાન્ત વચન હેવાથી અંતરાળ વતી કેઈ પણ પ્રદેશ નિયત નથી, તેઓની પણ પરાવૃત્તિ થવાને સંભવ છે તેથી તેઓ કઈ વખત એ. દારિક શરીર સાથે સંબદ્ધ થાય છે, અને કઈ વખતે આહારક શરીર સાથે સંબંધ થાય છે. મધ્યમાં રહેવાવાળા તે એકાતે મધ્યમાં રહેવાવાળા જ રહેતા નથી અને જે પ્રદેશો જ્યારે મધ્યમાં હોય છે ત્યારે તેઓ પણ દારિક કાયમીપણે સ્વ અવગાઢ પુદગળને આહાર કરે છે એમ સંભવે છે વિગ્રહ ગત્યાદિ સિવાય જીવનું અનાહારીપણું નિષેધ્યું છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩), પ્રટન ૨– સિદ્ધના જીવેને હાથ પગ આંગળીઓ તથા નાસિકાદિ અવયવને આકાર હોય કે નહી ?
ઉત્તર ૨– સિદ્ધના અને હાથ પગ વિગેરેને આકાર સંભવે છે કારણ કે અવળો નવઘા, ઘના શુષિર પૂરતો નિશ્વિત કરાતિયાં પિલાણ પુરવાથી ગાઢા પ્રદેશવાળા થાય છે. તેથી ઘન કહેવાય છે એ શ્રી શાંતિસૂરી મહારાજના વચને કરીને શરીરની અંદર રહેલા પિલાણનું પુરવાપણું સંભવે છે શ્રી હરિભદ્રસુરિ અને મલયગિરિજી પ્રમુખે પણ પોલાણુ પુરણજ કહ્યું છે.
પ્રન ૩–શ્રી મહાનિશીથમાં કહેલા નાગીલે જે સાધુના દૂષણો આકર્ષ્યા અને દુષણ દેખવાથી તજી દીધા. તે તે માર્ગો નુયાયિ સમજે કે નહીં?
ઉત્તર ૩–મહાનિશીત નાગલે જે સાધવાભાસે (શીથીલ સાધુઓ) અને જનાજ્ઞામાં નહીં વર્તનારાઓને દુષણ દેખવાથી તજી દીધા તે માગનુયાયિક સમજ કારણ કે અસાધુ અને કુગુરૂને ત્યાગ કરે એજ માર્ગ છે.
પ્ર”ન –પ્રહાદત્ત ચકવર્તીએ સ્વલ્પ આયુષ્ય હોવાથી છ ખંડને દિગવિજ્ય કેવી રીતે ?
ઉત્તર ૪ બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીએ ડાજ સમયમાં અપૂર્વ શક્તિથી દિગવિજય કર્યો જાણવે. બીજું પણ તેને અપુર્વ શક્તિથી સાધ્ય થયું સંભવે છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રન પ–સ્રી રત્ન લેઢાના બનાવેલા પુરૂષને સ્પર્શ કરે તે તે ગળી જાય તેનું શું કારણ?
ઉત્તર પ– ઉત્કૃષ્ટ અતિશાથી કામ વિકારથી ઉત્પન્ન થયેલા પ્રબલ ઉષ્ણતા વિશેષને લીધે સ્ત્રીરત્નના સ્પર્શથી લેઢાના બનાવેલા પુરૂષનું ગળી જવું સમજવું.
પ્રન ૬ --એક આકાશ પ્રદેશને ધર્માસ્તિકાય અધમાંસ્તિકાય સંબંધી સાત પ્રદેશની સ્પર્શના કહી છે તેમાં વિદિશા સ્થિત પ્રદેશની સ્પર્શના કેમ નથી કહી ?
ઉત્તર –એક આકાશ પ્રદેશને ધર્માસ્તિકાય અધમસ્તિકાય જે દિશાઓમાં હોય તે દિશાઓમાં રહેલા પ્રદેશેવડેજ સ્પર્શના થાય છે વિદિશાઓને વિષે રહેલા પ્રદેશની સાથે સ્પર્શના થતી જ નથી. આ વાત બરાબર દિશા વિદિશાની સ્થાપના કરીને જેયાથી સારી રીતે સમજી શકાશે. આ પ્રશ્ન છે - તીર્થકરેના ચાર હજાર વિગેરે સાધુઓની સંખ્યા કહી છે તેમાં ચંદપુવી વિગેરેની સાથે ગણત્રી કરવી કે જુદી ? उत्त२७-गणहर केवली मणओ हि पुबिवे उचिवा
રૂ સંપર્વ | णसंखा एसाहि अनेआ सामन्न मुणीण सव्वग्गं ॥१॥ तथा अठावीसं लक्खा. अगयाली संचतह सहस्साई ॥ सव्वेसिपि जीणाणं जइणमाणं विणि दिहं ॥२॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫ )
આ ગાથાઓના અનુસારે ચતુર્દશપુવી વિગેરેની યથાક્ત સંખ્યાની મધ્યમાં ગણત્રી કરવી એમ સભાવના થાય છે. पंचाशीति सहस्राणि, लक्षं सार्द्धशतानिषट् । પરિવારેડમવન સર્વે, મુનયંત્રિનાનુોઃ । ? ।।
આ લેાકના અનુસારે ચેારાશી હજાર સાધુઓની સંખ્યા થકી ભિન્નજ સાદ પુ ધરા વિગેરે સમજાય છે કેમકે સામાન્ય સાધુ અને વિસેષ ( ગણુધર ચાદ પુર્વધર વિગેરે ) સાધુઓની ભિન્ન ભિન્ન સ ંખ્યા ગણી જો મેળવીએ તે ઉપરોક્ત મ્લાકમાં ગણાવેલી સ ંખ્યા પુર્ણ થાય આવી રીતે એ ભિન્ન ભિન્ન હકીકત મળવાથી તત્વ કેવળી જાણે.
પ્રન ૮–ચક્રવતી વૈક્રિય શરીર કરીને સ્ત્રીઓને ભાગવે છે તેને સંતાન થાય કે નહીં ?.
ઉત્તર ૮ચક્રવતીના વૈક્રિય શરીરથી સતાનની ઉત્પતિ સંભવતી નથી માત્ર આદારિક શરીરથીજ સ’ભવે છે. વૈક્રિય શરીર ગર્ભાધાનના હેતુ નથી એવું શ્રી પ્રજ્ઞાપનાની વૃતિમાં કહ્યું છે. શિલાદિત્ય વિગેરેની જે સુર્યાદિકથી ઉત્પતિ સાંભળીએ ઇ.એ ત્યાં પણ સમાધાન કરેલું છે કે “ વૈષ્ક્રિય શરીરથી જો કે ગર્ભ રહેતા નથી પરંતુ તે દેવના લાવેલા આદારિક વીર્યના સંબંધથી ગર્ભ રહેવા સંભવે છે. આ વાત મધુવાદી .ખધમાં કહી છે.
इति द्वितीय: प्रस्तावः
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનામહોપાધ્યાય શ્રી કલ્યાણવિજ્યગણિકૃત પ્રશ્નો
તથા તેઓના ઉત્તરે.
પ્રશ્ન –શ્રાદ્ધ વિધિમાં ચોદ નિયમના અધિકારમાં સચિરવિનય વઈને જે વસ્તુ મુખમાં નાખીએ તે સર્વ દ્રવ્ય ગણાય એવું કહેવાથી અનાહાર ત્રિફલા વિગેરે મુખમાં નાંખીએ તે તે દ્રવ્ય મેળે ગણાય કે નહીં?
ઉત્તર ૧ અનાહાર વસ્તુ પણ પાય: દ્રવ્યમાં ગણાય એમ જણાય છે પણ પચ્ચખાણું લેતી વખતે ધાર્યું હોય કે ત્રિફલાદિ અનાહાર વસ્તુને દ્રવ્યમાં ને ગણવી તે ન ગણાય. જેમ સચિંતનેવિગય દ્રવ્યમાન ગણાય એમ કહે છે છતાં પચ્ચખાણ લેતી વખતે સચ્ચિત્તને પણ દ્રયમાં ગણવા એવી છુટી રાખવાથી હમણા ઘણા જને સચિતને પણ દ્રવ્યમાં ગણતા દેખાય છે
પ્રશ્ન ર–ગંડસી પચ્ચખાણુમાં તે પચ્ચખાણ મુકયા પછી અનાહારી વસ્તુ મુખમાં નખાય કે નહીં?
ઉત્તર ૨-ગંઠસી પચ્ચખાણુ મુક્યા પછી પણ કોઇ કારણુ હોય તે અનાહાર વસ્તુ ગ્રહણ કરવી કલ્પે એમ જણાય છે.
પ્રશ્ન ૩-ઉત્તરાધ્યયનની બૃહત્તિના પહેલા પત્રામાં ઉદ્ધર્વરથિક શબ્દ છે તેને શું અર્થ ?
ઉત્તર ૩–ઉત્તરાધ્યયનના અઘરા પદેના પર્યાયમાં ઉદ્ધવ થિક શબ્દ દ્રમક (ગરીબ) ને વાચક કહ્યો છે.
પ્રશ્ન ૪-(પ્રથમ દિક્ષા આપ્યાને) છ માસ વીતી જવાને સંભવ હોય તે પર્યુષણની અગાઉ વડી દીક્ષા અપાય કે
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૭ )
નહીં અને ત્યાર પછી અપાયતા વિજ્ય દશમી પહેલાં અપાય ત્યાર પછી અપાય ?
ઉત્તર ૪ – છ માસ વીતી જવાના સ’ભવ હાય તા વર્તુષણાની અને વિજ્ય દશમીની પહેલાં પણ વડી દીક્ષા આપી શકાય અન્યથાતા વિજ્યદ્ઘશમીની પછીજ અપાય.
પ્રશ્ન-પ——પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યાની વૃદ્ધિમાં પહેલાં આયિક તિથિજ વ્યવહારમાં આરાધ્ય હતી, કાઈ કહે છે કે પુજ્યે પહેલી તિથી આરાધ્ય છે એમ કહે છે તે શું સમજવું? ઉત્તર પ—પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યાની વૃદ્ધિમાં આયિકીજ તિથી આરાધ્ય જાણવી.
પ્રશ્ન ૬—અન્યદર્શનીના ધર્મના કાર્યો અનુમાનન ચેાગ્ય કે નહીં?
ઉત્તર ઃ—અન્ય દર્શનીનાં પણ માર્ગાનુસારી ધર્મ નૃત્ય શાસ્ત્રને અનુસારે અનુમેદનાને ચેષ્ય જણાય છે.
પ્રશ્ન છ—વડી દીક્ષા લીધા પછી કેટલાક ચાગના દીવસે બાકી રહે તે મઢવાડ વિગેરે કારણથી જે છ માસ વીતી જાય તા ફરીથી પ્રત્રજ્યા ચોગાÁહન પૂર્વક વડી દીક્ષા અપાય છે.તેમાં ગચ્છ નાયકજ દીક્ષા આપે કે ખીજા આપે ?
ઉત્તર છ—ગચ્છ નાયકજ દીક્ષા આપે.
પ્રશ્ન ૮-આચાર્યે અગાપાંગની વાચના દીધા પછી છેદગ્રન્થપ્રકીર્ણક વિગેરે સંબંધો વાચના અંગપ્રકીર્ણ ક પ્રર્યન્ત કાણુ અનુક્રમે ભણાવે ?
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૪૮) - ઉત્તર ૮-આચાયે કે છુટક પત્રમાં રહેલી વિધિ પ્ર માણે અથવા સામાચારીની મધ્યમાં રહેલી યે વિધિને અનુસારે વાચના ક્રમ કરે એમ જાણવુ.
પ્રશ્ન –શ્રી ભગવતી સુત્રને અનુસાર તેમજ કર્ણિકા ત્તિ, વીર ચરિત્રાદિને અનુસારે જમાલીના કેટલા ભવ જાણવા?
ઉત્તર ૯–જમાલીના પંદર ભાવ જાણવા. આ પ્રશ્ન ૧૦–વાંધો વમાં આ ગાથાના વ્યાખ્યાનમાં શ્રાદ્ધદીન કૃત્યમાં પુષ્પો પરોવીને પુજન કરવું એ પ્રમાણે અક્ષરે વર્તે છે. આ ઠેકાણે શાલિકે પાઠને પલટાવીને ભિન્ન અર્થને કરે છે અને ખાધ લેકે માને છે આને માટે બીજે કંઈ ઠેકાણે લખ્યું હોય તે કહો?
ઉત્તર ૧૦-હમણા તે પરેવીને પુપિ વડે પુજન કરવું એ પ્રમાણે શ્રાદ્ધ દીનથી કૃત્ય જાણવું.
પ્રશ્ન ૧૧–આસે અને ચૈત્ર માસમાં કેટલાક દીવસે મહા હિંસાના કારણ હેવાથી સિદ્ધાન્તની વાચનાદિકમાં અસ્વાધ્યાય દીવસે ગણી તજીએ છીએ તે પ્રમાણે દદને દીવસ પણ મહા હિંસાને હેતુ હેવાથી કેમ ન તજ? કેટલાક બુદ્ધિને તે દીવસ તજે છે આપણી તે સબંધમાં શું મર્યાદા છે?
ઉત્તર ૧૧-ઈદને દિવસે અસ્વાદયાયના રાંબંધમાં વૃદ્ધાએ તે પ્રમાણે આચરેલ નથી એજ નિશ્ચિત જાણવું.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
પુનઃ જગમાલ ગણિત પ્રશ્નો તથા તેએના ઉત્તરો.
પ્રશ્ન ૧-રાત્રે જેણે પકવાન ખાધુ હોય તેને સાંઝવુ
( પકવાન ખાધા પછી ) પ્રતિક્રમણ અને સવારનુ` પ્રતિક્રમણ કરવું સુઝે કે નહીં.
''
ઉત્તર ૧-૧વિયા વમાં, મુય વયળ ફન્તિ નીયથા | પારિ་તંત્રન્હા, બદ! હગણે જીંદુ આ પ્રમાણે હેતુગર્ભ ગાથાને અનુસારે પ્રતિક્રમણ કરવુ તેજ સુંદર લાગે છે.
શ
પ્રશ્ન ૨-રાત્રે ભાજન કરનારને પ્રાત:કાલે નવકારસી વિગેરે પચ્ચાણુ કરવુ ક૨ે કે નહીં ?
ઉત્તર ર–રાત્રી ભોજન કરનારને નવકારી વિગેરે પ ચ્ચખાણુ કરવું ક૨ે પણ શેાલે નહીં,
પ્રશ્ન ૩—ચામાસામાં મુનિને નગર પ્રવેશ કરતાં અથવા નીકળતા પાદ પ્રમા ન કરાય કે નહીં ?
१ अविधिकृतात् वरमकृतं उत्सूत्र वचनं कथयन्ति गीतार्थाः । प्रायश्चितं यस्मात् अकृते गुरुकं कृते लघुकम्. અર્થ:—અવિધિથી કરેલા કાર્ય કરતાં ખીલકુલ ન કરવુ તે શ્રેષ્ટ છે. આ પ્રમાણે જે કહેવુ તેને ગીતાથે ઉત્સુત્ર વચન કહેછે જેથી ખીલકુલ નહીં કરેલા કરતાં અવિધિથી પણ કરેલા કાર્ય માં ઘેાડુ પ્રાર્યા શ્ચત લાગે છે અને ખીલકુલ નહીં કરેલામાં વધારે લાગે છે,
४
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦)
ઉત્તર ૩– ધૂળ વળગેલી હોય તે પાદ પ્રમાર્જન કરવું, અન્યથા નહીં.
પ્રશ્ન ૪–તપાગચ્છમાં રહેવાવાળા સાધુસમુદાય વિના જે ચારિત્રની શ્રદ્ધા કરવી કે નહીં?
ઉત્તર ૪–તપાગચ્છમાં રહેવાવાળા સાધુ સમુદાયથી બીજે આરત્રની શ્રદ્ધા ન કરવી એમ એકાન્ત નથી.
પ્રશ્ન ૫-જેમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે વનસ્પતિ વિગેરેમાં કેટલાએક જ એકાવતારી પણ હોય છે તેમ મતાન્તરીય સમુદાયમાં પણ કેઈ એકાવનારી હોય કે નહીં?
ઉત્તર ૫–અન્યદર્શનીઓના સમુદાયમાં કેઈ એકાવતા-રી ન હોય એ એકાન્ત નિશ્ચય જાણ્યું નથી.
0 પ્રશ્ન – કેઈ કારણથી પેગ વહન કર્યા વિના પણ કલ્પ સુત્ર વાંચવાની આજ્ઞા ખરી કે નહિ?
ઉત્તર ૬-કેઈ કારણથી ચાર વહન કર્યા વિના પણ કલ્પસૂત્ર વાંચતા જણાય છે અક્ષરે ઉપલબ્ધ નથી.
પ્રશ્ન છ–આધામિ ખાવાવાળાની મધ્યમાં રહેતે હોય અને તે શુદ્ધ આહાર ગ્રહણ કરતે હેય તે તે સાધુ કહેવાય કે નહીં ?
ઉત્તર –કારણ હેયતે આધાકમી ખાવાવાળે પણ જ્યારે સાધુ કહેવાય ત્યારે તેઓની મધ્યમાં રહેતા અને શુદ્ધ આહારને ગ્રહણ કરતે સાધુ કહેવાય તેને માટે તે શંકાજ શુકરવી.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પી), - પ્રશ્ન ૮–દેશવિરતિ અંગિકાર કર્યા વિનાના શ્રાવકે પ્રતિક્રમણ કરે છે તે ફળવાન કે નહીં?
ઉત્તર ૮–શ્રાવકના કુળમાં ઉત્પન્ન થવાથી બચ્ચારને અભાવ રહેતે પણ દેશ વિરતી પરિણામને સદ્દભાવ હવાથી દેશવિરતિ અંગિકાર કર્યા વિનાના શ્રાવકે પણ પ્રતિકમણ કરે તે ફળવાનું જણાય છે વળી સામાયિક ઉચ્ચારવું તેજ વિરતિ રૂપ છે અને ભાવની વિશુદ્ધિ છે.
' પ્રશ્ન ૯–લીંબુના રસ સાથે મેળવેલા અજમા અને તેની સાથે મેળવેલી સુંઠ દુવિહારમાં કપે કે નહીં?
ઉત્તર ૯-લીંબુના રસ સાથે મેળવેલા અજમા તથા તેની સાથે મેળવેલી સુંઠ દુવિહાર તથા આયંબિલમાં ન કલ્પે.
પ્રશ્ન ૧૦–ત સિન્ધવ અચિત છે એવા અક્ષરો ક્યાં છે?
ઉત્તર ૧૦-શ્રાદ્ધવિધિમાં વિદ્યમાન છે. 1 પ્રશ્ન ૧૧–( પ્રતિક્રમણ વિગેરેમાં) તેલ વિગેરે બેલાવીને આદેશ અપાય છે, તે ઠીક છે કે નહીં ? - ઉત્તર ૧૧-એ સારૂં આચરણ નથી પરંતુ કેટલેક ઠેકાણે તેલ બેલાવ્યા વિના ન ભુવન વિગેરેના નિર્વાહને અસંભવ હોવાથી તે નિવારવું અશક્ય છે.
પ્રશ્ન ૧૨–મંડળીની બહાર રહેલા ગીતાર્થને મળવાને તથા વ્યાખ્યાન કરવાને શું વિધિ છે?મંડળી બહાર રહેલે
૧ આ ઉપરથી પહેલાં આદેશને માટે તે બેલાતું હોય , એમ સંભવે છે. હાલમાં તેલ ને બદલે ઘીઈ બેલાય છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર) માટે જ્યારે આવે ત્યારે લઘુએ તેને માટે પાટલે મુક તથા ઉભું થઈ જવું ઈત્યાદિ કરવું કે નહી? તથા મંડળીથી બહાર હોય તેની પાસે શ્રાવક તથા શ્રાવિકા ઉપધાનાદિ અનુષ્ઠાન કરે કે નહીં તે સ્પષ્ટ રીતે કહે ?
ઉત્તર ૧૨–બજે કઈ વ્યાખ્યાન કરવાવાળે હેય તે મંડળી બહાર રહેલે વ્યાખ્યાન ન કરે, વંદન, ઉઠવું. વિગેરે વ્યવહાર તેને પણ કરજ તથા બીજું કઈ ન હોય તે શ્રાવકે તથા શ્રાવિકાઓને ઉપધાનાદિ ક્રિયા કરાવે.
પ્રશ્ન ૧૩–બદલાય ગયેલા વર્ણવાળું કસેલ્લકનું પાણી પ્રાસુક થાય કે નહી ?
ઉત્તર ૧૩–બદલાઈ ગયેલા વરણવાળું કલકનું પાણી પ્રાસુક થાય છે. પરંતુ વૃદ્ધ લેકેએ એવું આચરણ કર્યું નથી.
પંડિત આણંદસાગર ગણિક્ત પ્રશ્ન તથા તેઓના ઉત્તરે.
- પ્રશ્ન –જીનાલયમાં ઈયવાહી પડિકમવા પાવકજ ચૈત્ય વંદન કરવું કે અન્યથા થઈ શકે? * ઉત્તર ૧-ઈવહી પડિકમવા પૂર્વકજ જીનાલયમાં ચૈત્ય વંદન કરવું એ એકાન્ત નથી એમ જણાય છે. - પ્રશ્ન ર–નવકારસી પચ્ચખાણ રાત્રિ પચ્ચખાણમાં ગણય કે જુદુ ગણુ? અને એ પચ્ચખાણ કરીને એક પહેર પર્યન્ત શ્રાવક રહે તે તેને પારસીને લાભ મળે કે બે ઘડીનેજ ?
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩) ઉત્તર ર-નવકારસી પચ્ચખાણ રાત્રિમાં ગણાતું નથી, પરંતુ દિવસમાં ગણાય છે અને તે પચ્ચખાણ કરીને પિરિસિ પર્યન્ત અનુપગે રહે તે તેને પરિસિને લાભ મળતું નથી, ઉપયોગ પુર્વક રહે તે લાભ મળે.
પ્રશ્ન ૩ ત્રેસઠશલાકા પુરૂષો ગ્રહસ્થપણામાં અઠ્ઠમ વિગેરે તપ કરે છે તેથી તેઓ વિરતી વાળા ખરા?
ઉત્તર ૩–ત્રેસઠશલાકા પુરૂ ગ્રહસ્થીપણામાં વિરતી વાળા સાંભળ્યા નથી. અઠ્ઠમાદિક તપ તે સાંસારિક કાર્યોને માટે કરે છે નિર્જરને માટે કરતા નથી.
-પ્રશ્ન –એક સાથે સામાયક લેનારા બે જણમાંથી એક જણે સામાયિક સંપુર્ણ થયે પાર્યું અને બીજે પહોર સુધી બેસી રહ્યો છે તે બંનેને સરખે લાભ મળે કે કાંઈ ફેર?
ઉત્તર ૪-સામાયિક કરવાવાળા શ્રાવકને ઉપયોગે બે ઘડીથી ઉપરાંત સામાયિક પાળે તે લાભ મળે છે અને અનુપચોગથી અતિચારને માટે છે એમ જાણ્યું છે.
પ્રશ્ન પ–શ્રાવકને પરિસિ વિગેરે પચ્ચખાણ ચઉવિહારાજ હોય કે અન્યથા પણ હોય ?
ઉત્તર ૫-શ્રાવકને પિરિસી, વિગેરે પચ્ચખાણ ચઉર્વિન હારા પણ હેય અને અન્યથા પણ હેય. કારણ કે – जिसि पोरिसि पुरि मेगा सणाई सहाण दुति चउहा -એવા ભાગના વચનથી દુવિહાર તિવિહાર ચઉવિહાર ત્રણે પ્રકારે કરવા કપે.
'
h
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪) પુનઃ કાર્ષિગણિત પ્રશ્નો તથા તેઓના ઉત્તર
આ પ્રશ્ન ૧-ચંદ્ર તથા સુર્ય પોતાના શાશ્વત વિમાને શ્રી મહાવીરસ્વામીને વાંચવા માટે આવ્યા પણ તારાના વિમાનેને મધ્ય ભાગ છેડે હોવાથી તેઓની વચમાંથી એવડા મોટા વિમાને શી રીતે આવી શક્યા ?
ઉત્તર ૧–ચંદ્ર તથા સુર્યનું પોતાના વિમાનવડે આવવું તે જેમ દશ આશ્ચર્યની અંદર ગણાય છે તેમ તારાઓના વિમાનેની મધ્યમાં પ્રવેશ પણ તેની અન્તર્ગત આશ્ચર્ય તરીકે ગણી લેવે એમ સંભવે છે. .
પ્રશ્ન ૨-તિર્થકરોના કલ્યાણ સમયે સધર્મક વિગેરે ઈન્દ્ર નંદિશ્વર દ્વીપ માંહેના રતિકર પર્વતની ઉપર વિમાને. ને સકેચ કરીને આવે છે ત્યારે સ્થીર તારાઓનું ઘણું જ અલ્પ અંતર હેવાથી તેઓની મધ્યમાંથી શી રીતે આવી શકે ?
ઉત્તર – " तारस्सयतारस्स य जंबुद्दिवमि अंतरं गुरुअं- "
તારા તારાની મધ્યમાં જબુદ્વીપને વિષે વધારે અંતર છે. એમ જેવી રીતે જંબુદ્વીપમાં તારાઓના અંતરનું માન કહ્યું છે તેવી રીતે બીજે કઈ ઠેકાણે અન્તરાળનું માન કહેલું સાંભળ્યું નથી તેથી તેમાં કોઈ શંકા કરવા જેવું નથી.
પ્રશ્ન ૩-ચતુર્થ ભક્તના પચ્ચખાણ કરવાવાળાં શ્રાવકને પારણે તથા ઉત્તર પારણે ત્રિવિધાહાર તથા કિ વિધાહારનું પચ્ચખાણ કરવું કલ્પે કે નહીં?
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૫) ઉત્તર ૩--પરંપરાથી ત્રિવિધાહારનું પચ્ચખાણ કરવામાં આવે છે તેથી તેમ કરવું એગ્ય જણાય છે.
પ્રશ્ન ૪––શ્રી ભગવતી સુત્રના દશમા શતકના અગ્યારમા, ઉદેશામાં દેવતાઓના આયુષ્યની સ્થિતિના સ્થાન દસ હજાર વર્ષથી આરંભીને સમય સમયની વૃદ્ધિએ તેત્રિશ સાગરેપમ પ્રયન્ત કહ્યાં છે. સર્વ સ્થાનકે દેવતાઓ લાભ કે નહીં?
ઉત્તર ૪-અધા રિથતિસ્થાએ દેવતાઓ વડે એવે નિયમ જાણે નથી.
પ્રશ્ન પદિગંબર મત રથાપક સહસમલ્લના ગુરૂનું નામ શું ? - ઉત્તર પ–આવશ્યક વૃત્તિમાં સહસ્ત્રમલ્લના અધિકારમાં તેના ગુરૂનું નામ કૃષ્ણાચાર્ય કહેલું છે.
પ્રશ્ન –શ્રી ઋષભદેવના સમવસરણમાં જે તે સમયમાં વર્તતા મનુષ્ય જેવડું શરીર કરીને દેવતાઓ આવે તે તેઓને શરીરના અનુસારે કરવા પડતા મેટા વિમાનના તારામંડળની અંદર અંતરાળ ઓછું હોવાથી પ્રવેશ કેમ થઈ શકે ?
ઉત્તર ૬-આ શંકાજ અનુચિત છે. કેમકે નંદીશ્વર દ્વીપે વિમાનેને સંકેચ કરીને તિછ જંબુદ્વિપમાં આવતા હોવાથી તારાઓની મધ્યમાં તેઓને નિકળવુંજ પડતું નથી.
પ્રશ્ન –શ્રાવક બાર વ્રત ઉચ્ચરે છે ત્યારે તેને કન્યાલિકા વિગેરેને ત્યાગ હેય છે તે તેને પોતાની કન્યાની માબતમાં કાંઈ જયણા હોય છે કે નહી?
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
ઉત્તર ૭-‘દુ:વિષળારૂ વિલય ’ એવા શબ્દો તે વ્રતના ઉચ્ચારમાંજ કહેલા હેાવાથી પેાતાની કન્યાની ખાખતમાં જયણા હાય છે.
પ્રશ્ન ૮—દીવસે ચૌદ નિયમ ધારવામાં મૈથુનનુ અને દૂર ગમનનુ પ્રયેાજન નહીં હોવાથી તેને નિષેધ કર્યો હાય તા રાત્રે તેથી છુટા થવાનુ ક૨ે કે નહી ?
ઉત્તર ૮—તે માણુસે દીવસેજ નિયમ ધારેલા હોવાથી
કલ્પે
પ્રશ્ન ૯-ફેલીયરાય
વય, પાકમ્પાસે તહેવારસેય shah तिनिगमा, नायव्वा पंच सेसे || १ || આ કાર્યોત્સર્ગી નિયુકિતની ચારાણુ ંમી ગાથા છે. તેના શું અર્થ ?
ઉ. ૯—કાયોત્સર્ગ નિર્યુતિમાં રહેલી ઉપરની ગાથાના શ્રી હરિભદ્રસુરિએ મનાવેલી વૃત્તિમાં આ પ્રમાણે અર્થ કહ્યા છે–જૈવસિક, રાત્રિક, (રાઈ) પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક, તથા સાંવ ત્સરિક પ્રતિક્રમણુમાં ત્રણ ગમ જાણવા. દેવસેકાદિ પાંચે પ્રતિક્રમણમાં પ્રત્યેકને વિષે ત્રણ ત્રણ ગમ આ પ્રમાણે જાણવા—સામાયિક લઈને કાઉસગ્ગ કરવેા. ૧ સામાયિક લઈને પ્રતિક્રમણ કરવું. ૨ તથા સામાયિક લઇને ફ્રીથી કાઉસગ્ગ કરવા. ૩ એ ત્રણ ગમ સમજવા.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭) પુન: પંડિત નગર્ષિગણિત પ્રશ્નો તથા તેઓના ઉત્તરે
પ્રશ્ન –એક બાદર પર્યાપ્ત જીવ જ્યાં હોય ત્યાં તેની નિશ્રાએ અસંખ્યાતા અપર્યાપ્તા જીવ હેય આવી રીતે કહ્યું છે તેમાં આજ્ઞાજ પ્રમાણ છે કે કાંઈ યુક્તિ છે?
ઉત્તર ૧–આજ્ઞાજ પ્રમાણ છે. યુક્તિ જોવામાં આવતી નથી.
પ્રશ્ન ૨-સંપુર્ણ ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય કહેવાય કે સ્કંધ કહેવાય? - ઉત્તર ૨–દ્રવ્ય કહેવાય. કેઈ ઠેકાણે ઉપચારથી સ્કંધ પણ કહેવાય છે. પણ તેમાં કાંઈ બાધક જણાતું નથી.
પ્રશ્ન –પરમાણુંના વર્ણાદિ બદલાય કે નહીં? ઉત્તર ૩––બદલાય.
પ્રશ્ન ઇ–ગતમસ્વામી ગોચરીને માટે એકલા જતા હતા, કે બીજા મુનિને સાથે રાખતા હતા?
ઉત્તર ૪-પ્રાયઃ એકલા જતા હતા. એવું ભગવતી વિ ગેરે સુત્રોમાં વાંચવામાં આવે છે. પરંતુ તેઓ આગમ વિહારી હોવાથી તેના ઉચિત અનુચિતને વિચાર કર ચોગ્ય નથી.
પ્રશ્ન પ––ગ્રેવેયકાદિમાં પાણી નહિ હેવાથી ત્યાં રહેલા દેવતાઓ જનપુજા શી રીતે કરતા હશે?
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
ઉત્તર પ્—ત્રૈવેયક વિગેરેમાં પાણીની માફક વનસ્પતિ પણ હોતી નથી પરંતુ ત્યાંના દેવતા પ્રાય: ગમનાગમનાદિ નહીં કરતા હાવાથી તેમજ પુજાના ઉપકરણાના અભાવ હાવાથી દ્રવ્યથી જીન પુજા કરવાનું સંભવતુ નથી.
પ્રશ્ન ઃ -સુક્ષ્મ ભાદર નિગેદ પર્યાપ્તા અને અપર્યા - તા એક નિગોદમાં અનંતા જીવા હોય છે એમ કહ્યું છે તે તેમાં નિગઢ શું ? અને જીવા કયા ? તે સ્પષ્ટ રીતે કૃપા કરી કહેશે.
ઉત્તર ૬~~નિગેાદ શબ્દવડે કરીને એક શરીર વનસ્પતિ સ્વરૂપ સાધારણ અનંત જીવાનુ ઉપજાવેલું સમજવુ તેમાં અ નંતા જીવા રહે છે તેથીજ તે અનંતકાયિક જીવા સાધારણ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭—પર્યુષણમાં જ્યારે ચાદશને દીવસે કલ્પસુત્ર વાંચવું શરૂ કરવામાં આવે અથવા અમાસ વિગેરેની વૃદ્ધિ થઈ હોય તેા અમાસ અથવા પડવાને દીવસે સુત્ર વાંચવામાં આવે ત્યારે છઠ્ઠું તપ કાણુ દીવસે કરવા ?
ઉત્તર ૭-—એવે વખતે છઠ્ઠું તપ કરવાના દીવસોના નિય નથી માટે યથારૂચિ તપ કરવા. દિવસના આગ્રહનું કાંઈ કારણ નથી.
પ્રશ્ન ૮—સમવસરણમાં ખીરાજેલા તિર્થંકરો ગૃહસ્થીના વેષે દેખાય કે સાધુના વેષે ?
ઉત્તર ૮–૧ અગિનો, નકિતિનો, ન સિવા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( ૫૯) એ વચનથી તિર્થ કરે ગ્રહસ્થને વેષે અથવા સાધુને વેશે નહિ પરંતુ લકત્તરરૂપે દેખાય તેથી અમુકના જેવા એમ કહી શકાય નહીં.
આ પ્રશ્ન ગણધર મહારાજ પ્રતિકમણ કરતી વખતે સ્થાપના કરે કે નહી ? કરે તે તિર્થંકરનીજ સ્થાપના કરે કે અન્યની ?
ઉત્તર ૯–તિર્થ કર દેવ તથા ગુરૂ અને હેવાથી તેમની સમીપે પ્રતિક્રમણ કરતાં સ્થાપનાનું પ્રયોજન નથી. અને તેઓ ન હોય ત્યારે કરે તે આપણી જેમજ સ્થાપના કરે એમ સંભવે છે.
* પ્રશ્ન ૧૦–ગુરૂપુજા સંબંધી સુવર્ણાદિક દ્રવ્ય ગુરૂદ્રવ્ય કહેવાય કે નહીં ?
ઉત્તર ૧૦–ગુરૂપુજા સંબંધી સુવર્ણાદિ દ્રવ્ય ગુરૂદ્રવ્ય ન કહેવાય. કારણ કે તે તેમણે પોતાની નિશ્રાનું કર્યું નથી. પિતાની નિશ્રાનું કરેલું રજોહરણ વિગેરે ગુરૂદ્રવ્ય કહેવાય એમ જણાય છે.
આ પ્રશ્ન ૧૧–પુર્વકાલમાં એવું પુજાવિધાન હતું કે નહિ? * ઉત્તર ૧૧-હેમચંદ્રાચાર્યની કુમારપાળે સુવર્ણ કમળવડે પુજા કરી એવા અક્ષર કુમારપાળ પ્રબંધમાં છે. તથા धर्मलाभ इतिप्रोक्ते, दुरादुच्छ्रितपाणये। सूरये सिद्धसेनाय. વોટિ નાધિપઃ Iણ આ પ્રમાણે સિદ્ધસેન દિવાકર મહારાજના સંબંધમાં પણ અધિકાર છે. .
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન ૧૨–ગુરૂદ્રવ્ય શા કામમાં ઉપયેગી થાય?
ઉત્તર ૧૨–આ બધું અંગપુજારૂપ દ્રવ્ય તેજ વખતે શ્રી સંઘે જીર્ણોદ્ધારમાં વાપર્યાનું તેજ પ્રબંધમાં લખેલું છે. આ ઠેકાણે ઘણું વકતવ્ય છે પણ કેટલું લખી શકાય.
પ્રશ્ન ૧૩- કૃત્રિમ વસ્તુ કેટલો કાળ રહે, સંખ્યાત કાળ કે અસંખ્યાત?
ઉત્તર ૧૩- કૃત્રિમના અનેક પ્રકાર છે તેથી તે સંબંધમાં ભગવતીજીના આઠમા શતકના નવમા ઉદેશાની સુત્ર અને 9. ત્તિ જોઈ લેવી. આ હકીકત જે અષ્ટાપદાદિ ઉપરના ચૈત્યને આશ્રીને પુછતાહે તે અને તે સંબંધમાં શંકા થતી હોય તે તેને માટે વસુદેવ હીંડીમાં અધીકાર છે તે જોઈ લે. ત્યાં ચાલતી અવસર્પિણીના અંત સુધી ચૈત્ય રહેશે એમ જણાવેલું છે. આ સંબંધમાં સિદ્ધાન્તના અક્ષરની સાબીતી માગતા હો તે જંબુદ્વિપ પન્નત્તિ વિગેરેમાં સુષમાસુષમા આરાદિના વર્ણનમાં વાપી દીધિકા કાસ્યાદિ ધાતુ પ્રમુખ કૃત્રિમ પદાર્થને સદ્ભાવ જેઈ લે.
પ્રશ્ન ૧૪–કુહણા શબ્દવડે કરીને ભુમિરફેટ (બીલ્લીટેપ) પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયના અધિકારમાં જીવાભિગમ સુત્રને વિષે વ્યાખ્યા કરી છે. જીવ વિચારમાં તે સાધારણ વનસ્પતિકાયને વિષે વ્યાખ્યાન છે તેનું કેમ?
ઉત્તર ૧૪ આ વાત કેવળી મહારાજ જાણે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ )
પ્રશ્ન ૧૫-વિમાનાની મધ્યમાં ભૂમિ છે કે નહિ ?
ઉત્તર ૧૫—વિમાનાની મધ્યમાં ભુમિનથી એમ જણુ છે. કારણ કે ભગવત્યાદિ સુત્રામાં નરક સબંધી સાત અને આ ઠમી ઈષપ્રાગભારા એમ આઇજ પૃથ્વી કહી છે જો સ્વર્ગમાં પણ પૃથ્વી હાત તેા તે વધારે કહેત
પ્રશ્ન ૧૬-તિબ્બતે ચહેલું અમદમાળે ભગવતીના સેળમા સતકના પાંચમા ઉદેશના અંતમાં તેની વૃત્તિમાં લખ્યું છે કે અહીંઆ પુર્વ ભવમાં ઇન્દ્રે અભિનવ શ્રેષ્ઠિ થયા હતા. અને ગાંગદત્ત જીણુ સૃષ્ઠિ થયા હતા તેઓ બને જણાએ શ્રી મુનિસુવ્રત જીનની પાસે દીક્ષા લીધી હતી એમ લખ્યુ છે. વદારૂત્તિમાં તેા શ્રી મહાવીરના કાઉસગ્ગના અધિકારમાં વિશાલા નગરીમાં જીણુ શ્રેષ્ઠિ અને અભિનવ શ્રેષ્ઠિ હતા, તેઓ એ કાણુ ?
ઉત્તર ૧૬——ષ્ત્રિ તેય જૈસ ગસમાને એ સુત્રની વૃતિમાં જેએ જીણુ શ્રેષ્ઠિ અને અભિનવ કેષ્ટિએ દિક્ષા લીધી હતી, તેથી વિશાલા નગરીમાં જીણુ સૃષ્ડિ અને અભિનવ શ્રેષ્ઠિ અને ભિન્નજ હતા તેથી આ ઠેકાણે કાંઈ શંકા રહેતીનથી.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર) પુનઃ પંડિત કલ્યાણકુશલગણિત પ્રશ્નો
તથા તેઓના ઉત્તર
પ્રશ્ન ૧૯ તિસુહુ તિg વેણુ ઘણુ દ િવશ વાયત તુમયંર મા બે ત્રણ અને ત્રણ દેવલોકમાં ઘોદધિ તથા ઘનવા બને અનુક્રમે આધાર પણે છે પરંતુ તેના વલચેના વિધ્વંભાદિનું પ્રમાણ કેટલું અને ક્યાં છે તેને મને સંદેહ છે અને તેને નિર્ણય થયે છતે ત્યાં રહેલી ભૂમિના વિસ્તાર તથા લંબાઈને નિર્ણય થાય?
ઉત્તર –ઉપરકહ્યા પ્રમાણે ઘને દધિ અને ઘનવા આઠ દેવલેક સુધી આધારપણે છે. એમ આગમમાં કહ્યું છે. પરંતુ તેનું પ્રમાણ અને વલયાદિ કેઈ ઠેકાણે વાંચવામાં આવ્યા સાંભરતા નથી.
પ્રશ્ન ૨–ઉકેશવાલાદિને કેટલાએક લોકે દેશ નિહુનવ માને છે અને દેશનિનવ માનવાનું કારણ ઉપધાનના અપલાપિ હોવાથી બતાવે છે. તેઓ ઉપધાનના અપલપિ છે એમ શું તેઓના કરેલા કેઈ ગ્રન્થ ઉપરથી જાણ્યું કે સંપ્રતિ ઉપધાન નથી કરતા તેથી? અંત્ય વિકલ્પ ઉપક્ય છે એ કાંઈ ચમત્કારને કરવા વાળા નથી કારણ કે ઘણા કાળથી તેઓના સમુદાયમાં પ્રમાદની ઉત્પતિ થવાથી તેઓ કરતા નથી. અને પ્રમાદથી જે ઉપધાનનું ન વહેવું એ કોઈ નિર્નવતાનું પ્રાજક નથી જે કઈ ગ્રંથમાં લખ્યું હોય તે તે ગ્રન્થને દે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 13 )
ખવાને હું ઇચ્છુ છું તે ઉપધાન વહેતા નથી તેથી નિષ્નવછે એમ માનીને જો પ્રવચનપરીક્ષાદિ ગ્રન્થામાં લખ્યુ હાય તા આજ કાલ સાચા શ્રાવક કાળુ અને કયાં છે? ઇત્યાદિ તર્ક વડે કરીને મારા મનમાં તે તે લખેલું ચિત્ત્વ છે એમ પ્રતિભાસે છે. કેટલાકા તા તે “ ફોફ મારું ” એવા પાઠ આલે છે તેથી તેને વારે ઘડીએ નિહ્નવ કહે છે. પરંતુ એ પ ઠીક નથી કેમકે જેમ તપાગચ્છની મધ્યમાં નાગપુરીય વિગેરે પંદર લેાગસ્સના કાઉસગ્ગ નથી કરતા તેા પણ તેઓ નિહ્નવ નથી કહેવાતા તેમ વજ્ર સ્વામીની પહેલાં તેઓની શાખા ભિન્ન પડી ગયેલી હોવાથી નિદ્ભવ નહી કહેવાય ઠારે વિશદ્ વધુમાળે વાળે સહય નિનવળે ઇત્યાદિ અખંડ પાઠ પણુ તેઓએ શ્રાવકાને ભણાવેલે દેખાય છે તે હે પુજ્ય તેઓ નિહનવ કહેવાય કે નહી અને કહેવાય તા કેવી રીતે ? એ કરશે તે આ ખાળક અનુગ્રહિત થશે ?
ઉત્તર ૨—ઉકેશવાલાદિને કેટલાએક લોકો નિહ્નવ કહે છે તેવુ કાંઈ માલુમ પડતુ નથી અમે તેા દ્વાદશ જલ્પ પટ્ટક ગ્રન્થમાં જેટલા નિહ્નવા કહ્યા છે તેના નિશ્ચય કરીએછીએ. અને દ્વાદશજ૫ પટ્ટક તે આપની પાસે પહેલાંજ મેકલ્યે છે તથા પ્રવચન પરીક્ષામાં લખેલા નિહુનવા ચિન્તનીય છે. અને સાચેસાચા નિણ્ય જણાવ્યા વિના જ્યાં ત્યાં તે તે નિહ્નવાને કહેવાવાળાઓને પ્રતિકાર પણ કેવી રીતે કરી શકાએ !
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ )
ચડિત જિનદાસ ગણિકૃત મા તથા તેના ઉત્તર.
પ્રશ્ન ૧—નવ નારદે કયારે અને ાની પાસે સમ્યકત્ત્વને પામ્યા. અને કેટલા સ્વર્ગે અને મેક્ષે ગયા ?
ઉત્તર. ૧––નારઢાની ગતિ વિગેરે આશ્રીને કેટલાક સ્વગે અને કેટલાક મોક્ષે ગયા છે. પરંતુ મધાની હકીકત ખરાખર કાઈ જગ્યાએ જણાઈ નથી.
પ્રશ્ન ૨ જીનપ્રતિમાઓને ગરમ લાખ વિગેરેના રસવડે કરીને ચક્ષુ વિગેરે ચડાવે તે તેમાં આશાતના થાય કે નહિ?
ઉત્તર ર—નિપુણ શ્રાવકા ગરમ લાખવડે ચાડતાં દોષના પ્રસંગ હોવાથી તેમ કરતા નથી, પરંતુ રાળમાં તેલને મેળવીને પછી તેને ખડાવીને તેના રસવડે ચક્ષુ વિગેરેને ચાડે છે.
પ્રશ્ન ૩—આસા તથા ચૈત્ર માસની અસાયમાં સાતમ આઠમ તથા નામ એ ત્રણ દિવસે ઉપધાનમાં ગણાય કે નહિ ? ઉત્તર ૩–એ ત્રણ દિવસે ઉપધાનના તપ વિશેષમાં
લેખે ન આવે.
a
પ્રશ્ન ૪--માળ પહેરવાની નંદી કયારે માય ?
ઉત્તર ૪વિજયાદશમી પછી માંડવી સુઝે એમ વૃદ્ધ
વાદ છે.
પ્રશ્ન પ—ભરતક્ષેત્રના ચક્રવર્તિ પ્રથમ કાણુ કાણુ ખંડ સાથે તેના ક્રમ કહ્યા ?
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
ઉત્તર પ— પહેલાં મધ્યખંડ સાધીને પછી પેાતાના સર દાર પાસે દક્ષિણ ખંડ સધાવે ત્યાર પછી તમિસ્રા ગુફાની અદર પ્રવેશ કરી વૈતાઢયથી બહાર નીકળીને ઉત્તરના મધ્ય ખૂ સાધે, પછી સરદાર પાસે સિ ંધુના ઉત્તર ખંડ અને ગંગાના ઉત્તર ખંડ સધાવે ત્યાર પછી વૈતાઢય સાધી તેની નીચેની ખડપ્રયાત ગુફાવડે નીકળી ગંગાના દક્ષિણ ખડ સરદાર પાસે સધાવીને રાજધાની તરફ જાય આવેા ક્રમ સમજવા.
પંડિત વેલ્લપિંગણિકૃત પ્રશ્નો તથા તેના ઉત્તરા.
પ્રશ્ન ૧—પાસથા વડે દીક્ષિત સાધુથી ગઢા ચાલે એવુ કાં લખ્યું છે?
ઉત્તર ૧--એવું તા કોઈ જગ્યાએ લખ્યું નથી. અહીં એમ સમજવાનુ છે કે, સવિગ્ન આચાર્યાદિ તથા સવિગ્ન ગીતાર્થાદિ ન હાય તા સવિગ્નના ભક્ત. પાસસ્થાદિની પાસે જ્યારે પ્રાયશ્ચિત લે ત્યારે પુન તારોપ રૂપ પ્રાયશ્ચિત જો કોઈને આવે તેવુ હોય તો તે પણ તેની પાસે લેવું પડે, આ પ્રમાણે છેદ્રગ્રન્થના કહેવા પ્રમાણે સમાધાન જાણવુ
પ્રશ્ન ૨- દેશપાસસ્થેા કયારે વંદન કરવાને ચૈગ્ય છે
ઉત્તર ૨ ઉપર ગયેલા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહ્યા પ્રમાણે જ્યારે તેવાની પાસે પ્રાયશ્રિતાદિ લેવું પડે ત્યારે આચાર્યાદિ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) પણ પાસસ્થાદિને દ્વાદશાવતી વંદન કરે. આ સિવાયના અન્ય કારણ પ્રસંગે સર્વ પાસસ્થાને પણ વૃદ્ધ વંદનાદિ કરે એમ આ વશ્યક નિયુકિત વિગેરેમાં કહ્યું છે.
પ્રશ્ન ૩–ગુરૂની નાણક પૂજા કયાં કહી છે?
ઉત્તર ૩–કુમારયાળ શ્રીહેમચંદ્રાચાર્યની હમેશાં સુ. વર્ણ કમળવડે પુજા કરતા હતા. આ પ્રમાણે કુમારપાળ પ્રબંધ વિગેરેમાં કહ્યું છે. તેનાજ અનુસારે નાણાવડે કરીને આજકાલ પણ પુજા કરાતી દેખાય છે. કેમકે નાણા પણ ધાતુમયજ છે. સુમતિ સાધુ સુરિના વારામાં મંડપાચળ પર્વત ઉપર મલીક શ્રી માફર નામના માણસે સુવર્ણ ટંકકવડે કરીને પુજા કરી, આવે દ્વવાદ પણ છે.
પુનઃ પંડિત વિવેકહર્ષગણિકૃત પ્રશ્ન
તથા તેઓના ઉત્તરે.
આ પ્રશ્ન ૧–૩મસે ગરા વસદ્ધિા કપાસ પુરા सय सहस्साइं सवाउयं पालइत्ता सिद्ध बुद्धे सबदुવધહીને િમરા વાવટી વી કુંવરી એ ગાથાને સમવાયાંગાવયવમાં આવેલી રસો ઉસફૂગ ઇત્યાદિ ગાથાની સાથે વિરોધ આવે છે કેમકે ભગવાનના છ લાખ પુર્વ ગયા પછી ઉત્પન્ન થયેલા તે ની સમાન ૮૪ લાખ યુવા યુષવાળા બાહુબળીનું નિવણ ભગવાનની સાથે કેમ બને?
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
.
કેમકે ચરમ શરીરના આયુષ્યનુ અપવન થતું નથી. જો તમે અચ્છેરામાં ભેળું ગણી લેવાનું કહેશે તે તે પણ નથી. કારણ કે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળાં એકસા આઠ એક સમયે સિદ્ધિ પદને પામ્યા એ અચ્છેરૂ છે. તેમાં તેના સમાવેશ થશે નહિ.
ઉત્તર ૧—બાહુબલીનું સમયાંગ સુત્રાનુ ંસારે ૮૪ લાખ પુનુ આયુષ્ય સંભવે છે. તેા પણ અન્ય ગ્રન્થામાં ઋષભસ્વા મીની સાથે નિર્વાણુ કહ્યું છે તે વિરૂદ્ધ નથી. કેમકે તેમના આયુષનું અપવન અસય સિદ્ધા ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા એકસે આઠ એક સમયે સિદ્ધિ પદ્ધને પામ્યા. આ અચ્છેરાની અન્તર્ગતજ સમજવું. કારણ કે રિવા ઊદ્યુત્તિ આ આ - શ્ચર્યની અંદર પણ યુગલિકના આયુષ્યનુ અપવન તથા યુગલિકનું નરકગમનને અન્તર્ભાવ કરવામાં આવ્યે છે.
પ્રશ્ન ૨-ગન્તો મુન્નુત્તમત્ત્તષિ એ ગાથાના સમ્યદ્રષ્ટિને ઉત્કૃષ્ટ ન્યૂના પુદ્ગલ પરાવતું સંસાર પ્રતિપાતિ છે. નો રિગ વાતો વિગો બન્માવેગોવા ઇત્યાદિ દશ ચુર્ણિના અક્ષરાનુસારે સમ્યગદ્રષ્ટિને તથા ક્રિયાવાદી મિશ્ર્ચાદ્રષ્ટિ ને ઉત્કૃષ્ટ ન્યૂન પુદગલ પરાવર્ત સંસાર કથા છે. પરંતુ તે પણ આગમાન્તરને અનુસારે ન્યૂના પુદગલ પરાવતુંજ નિશ્રિત થાય છે. તા સભ્યગદ્રષ્ટિને તથા ક્રિયાવાદિ મિથ્યા-ષ્ટિને સંસારનું સરખાપણું કેમ ?
ઉત્તર ૨—આ ઠેકાણે જો કે આ વાત માત્રથી સામ્ય કહ્યું છે. તે પણ સભ્યદ્રષ્ટીમાં કોઇ આશાતના વિશેષના કરવાવાળ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરાધકનેજ એટલે સંસાર કહે છે, બીજાને એટલે બધે હેત નથી. અને ક્રિયાવાદી મિથ્યાષ્ટિના સમુદાયમાં તે કઈ લઘુ કમીને એકાવતારીપણાને પણ સંભવ છે તે પછી સમાનતા માં શું શંકા? તત્ત્વ કેવલી જાણે.
પ્રશ્ન ૩–કે જાણતા એવા અભિનિવેશ કરવાવાળાને સંસારદ્ધિનું કારણ કર્મબંધ વધારે, કે નહિ જાણતા એવા અને ભિનિવેશ કરવાવાળાને કર્મબંધ વધારે?
- ઉત્તર ૩–વ્યવહારથી તે જાણતે છતાં અભિનિવેશ કરવાવાળાને કર્મબંધ વધારે લાગે એમ જણાય છે.
પ્રશ્ન –જાણુતે એ કેઈહિંસાદિવડે કર્મબંધ બાંધે છે અને કોઈ અજાણતાં કર્મબંધ બાંધે છે તે તે બનેની અંદર કેને દ્રઢ કર્મબંધ થાય?
ઉતર ૪–બનેની અંદર જેને ક્રોધાદિ પરિણામ દ્રઢ હોય તેને દ્રઢ કર્મબંધ થાય મંદ હેય તેને મંદ.
પુનમેહપાધ્યાય શ્રી સુમતિવિજયગણિ શિષ્ય ૫ ડિત
ગુણવિજય ગણિત પ્રશ્ન તથા ઉત્તરે.
પ્રશ્ન ૧-દક્ષિણ ભરતાર્ધમાં શ્રી ઋષભદેવ સર્વ વ્યવહારના બતાવનારા થયા તેવી રીતે ઉત્તર ભરતાર્ધમાં સકલ વ્યવહારને કરવાવાળું કઈ થયું હશે કે નહિ? જે કઈ વ્યવહારને
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવાવાળે થયે હેય તે તેનું નામ કહે. અને કોઈ ન થયો હિય તે ત્યાં કેવી રીતે વ્યવહાર ચાલતું હશે?
ઉત્તર ૧–ઉત્તર ભારતમાં જાતિસ્મરણવાળો કે - નુષ્ય અથવા તે વ્યવહારને કરવાવાળા ક્ષેત્રને અધિષ્ઠાયક કઈ દેવ સંભવે છે. તેમજ કાળાનુભાવથી સ્વતઃ કેટલીક નિપુણતા પ્રાપ્ત થાય છે.
પ્રશ્ન ર–સૈધર્મ વિગેરે દેવલોકની અંદર પ્રત્યેક દેવને માટે એકજ ઉપપાત શય્યા હોય છે કે ભિન્ન ભિન્ન?
ઉત્તર ૨મહદ્ધિક દેવની તે ઉપપાત શય્યા જુદી જુદી હોય છે. અન્ય દેવેની અભિન્ન પણ હેવી સંભવિત છે તેને માટે તથાવિધ સ્પષ્ટાક્ષર જોવામાં આવ્યા નથી.
પ્રશ્ન ૩–દેશાવાશિકવ્રતને કરવાવાળા કેઈએ સે કેજનની છુટ રાખી હોય તેને અકસ્માત તે થકી ઉપરાંત પત્ર મેકલ પડે તે તેને વ્રતમાલિન્ય થાય કે નહિ? - ઉત્તર ૩–ગશાસ્ત્ર વૃત્તિ વિગેરેમાં લખેલું હોવાથી વ્રતમાલીચ થાય છે એમ માલુમ પડે છે.
પ્રશ્ન –ઉપધાનને વહેવાવાળા શ્રાવકાદિને અકાલ સંજ્ઞામાં રાત્રે પણ જલશાચ વિગેરે વિધિ થાય કે નહિ?
ઉત્તર ૪–પિતાસંબંધી કે પુરૂષે લાવેલું ઉપદક કપે. .
પ્રશ્ન પ–શ્રી ઋષભદેવ વિગેરે એકસે આઠ એક સમચમાં મેશે ગયા આછેર છે તે બાહુબળી વિગેરેના આયુષ્યને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) આશ્રીને શું ગતી થશે? અને આ નિર્ણયનું પ્રતિપાદક કંઈ ગ્રન્થનું નામ કહે?
ઉત્તર પ–ગાય સિદ્ધાં આજ આશ્ચર્યની અંદર બા હુબલીના આયુષ્યના અપવર્તનને સમાવેશ થાય છે જેવી રીતે
વંશ સુપત્તિ એ આશ્ચર્યની અંદર હરિવર્ષ ક્ષેત્રથી લાવે. ભા યુગલના આયુષ્યનું અપવન શરીરનું લઘુ કરવું તથા નરક ગમન વિગેરે અન્તભવ કરીએ છીએ.
પ્રશ્ન –જે આઠ આત્મપ્રદેશે મૌજ રહે છે તેઓ કમ પરમાણું વર્ગણથી લીપ્ત હોય છે કે નહિ?
ઉત્તર –કર્મથી અનાવૃત્ત આત્માના આઠ પ્રદેશે રહે, છે. શ્રી જ્ઞાનદીપીકામાં કહ્યું છે કે
स्पृश्यन्ते कर्मणा तेऽपि, प्रदेशा आत्मनो यदि ।। तदाजीवो जगत्यस्मिन्नजीवत्वमवाप्नुयात् ॥ १॥
તે (આઠ) આત્માના પ્રદેશ જે કર્મવડે કરીને સ્પર્શી તે જીવ પણ જગતમાં અજીવપણને પામે.
પ્રશ્ન છ–મેઘકુમારના પુર્વભવમાં હસ્તિનું જે નામ સં. ભળાય છે તે નામ કેણે દીધું હશે?
ઉત્તર છ–તે પર્વતની મધ્યમાં રહેવાવાળા વનચરેએ દીધેલું એમ શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાસુત્રમાં કહ્યું છે.
પ્રશ્ન ૮-ચંદ ગુણઠાણ ઉપર ચડવાવાળે પ્રાણુ કમથી ચિદમાં ગુણઠાણને સ્પર્શ કરે કે વ્યવધાનથી કરે ?
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૧ )
ઉત્તર ૮-અનાદિમિથ્યાદષ્ટિ એથે ગુણઠાણે નષ્ટ થાય છે. બીજે અથવા ત્રીજે ન જાય. ત્યાર પછી જે ઉપશમ શ્રેણીને આરંભ કરે તે કમસર અગ્યારમાં ગુણઠાણ પર્યન્ત જાય અને જે થે ગુણઠાણેથી ક્ષપકશ્રેણીને આરંભ કરે તે અગ્યારમા ગુણઠાણાને તજીને ચાદમાં ગુણઠાણ સુધી કમસર જાય. આ વિષયમાં વિશેષ જાણવાની ઈચ્છાવાળા એ તન તત વિશેષ શાસ્ત્ર જેવાં ૧ પ્રકન-પપાતિક સુત્રને વિષે સાધુ વર્ણનના અધીકારમાં પંતાહારની વૃત્તિમાં વાસી વાલ ચણા વિગેરે વ્યાખ્યાન છે તે ખાદ્યવાસી પુપિકા ખાવાવાળાને દોષ દે કેમ યુક્ત છે?
ઉત્તર ૯-નિવાર વગરના અંતરંત જ દોરૂવાવ એ પ્રમાણે બ્રહક૯૫ ભાષ્યને વિષે જીનકવિપક અધિકારમાં તથા તેની વૃત્તિમાં વાવત્ર શબ્દવડે કરીને વિનષ્ટ એ પ્રમાણે વ્યાખ્યાત છે તત્વ તે તવવિધ જાણે. વાશીને ખાવાને વૃદ્ધ પરંપરાથી તથા ત્રસ જીવની ઉત્પત્તિ તેને વિષે થવાથી વાશી ખાવારૂપ દોષનું વજનજ શ્રેય છે.
પ્રશ્ન ૧૦–ઉપાંગે ગણધર રચિત છે કે અન્ય રચિત ? તથા ઉપાંગોની રચના અંગ રચાયા ત્યારે થઈ કે અન્ય કાળે ?
ઉત્તર ૧૦–ઉપાંગોને સ્થવિર મહારાજાએ રચે છે, તે તીર્થકર વિદ્યમાન હોય ત્યારે અથવા ત્યાર પછી પણ રચાય છે. અંગ રચાતી વખતે જ ઉપગે રચાય એમ એકાન્ત નથી. એ પ્રમાણ નંદીસુત્રનીતિમાં સ્પષ્ટ કહ્યું છે. વિશેષ તે ગ્રન્થથી જાણી લેવું.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણિ જ્યવંત શિષ્ય પડિત દેવવિજયગણિત
પ્રશ્ન તથા તેના ઉત્તરે.
પ્રશ્ન ૧–લેકાન્તિક દેવે એકાવતારી હોય છે કે અને ખાવતારી ?
ઉત્તર ૧–અષ્ટાવતારી જાણવામાં છે.
પ્રશ્ન ૨–સૈધર્મેન્દ્ર કાઢી મુકેલે સંગમદેવ ભવધારણીય શરીરવડે મેરૂ પર્વતની ચુલા ઉપર ગયે કે ઉત્તર ક્રિય શરીર વડે ?
ઉત્તર ૨મુળ શરીરવડે કરીને ગયે એમ માલુમ પડે - છે. કારણ કે ઉત્તર વૈકિય શરીરની એટલા કાળ પર્યન્ત સ્થિતિ નથી અને વિમાનથી મુળ શરીર બહાર જતું નથી એ વચન ગાયિક સમજવું.
- પ્રશ્ન ૩–જેણે સર્વ વિનયનું પચ્ચખાણ કર્યું હોય તે -નાવિનું પચ્ચખાણ કરે તે એકાસણાની માફક તેને બેસણું પણ કરવું કપે કે નહિ?
ઉત્તર ૩ બેસણું કરવું કલ્પે એમ જાણવું.
પ્રશ્ન ૪–પરમાધામીએ ભવ્ય જ હોય છે આ વાત સત્ય છે કે અસત્ય?
ઉત્તર ૪–સત્યજ છે એમ જાણવું કારણ કે, બન્ને પ્રકારે તેમાં અવિરેધીપણું છે. જે અભવ્ય હોય તે તે પરમા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
3 )
ધામી અન્ય જન્મમાં કરેલા પાપાને કહીને જીવાને દુઃખ કરે છે તે વાત ઘટે નહિ, તથા તે સ્વર્ગની ઈચ્છાથીજ તપસ્યા કરે છે એમ આગમમાં સાંભળીએ છીએ. તે વાત પણ ઘટે નહિ.
પ્રશ્ન પ—મહાવીરસ્વામી પુ ભવમાં ચક્રવતી થયા હતા તે પુણ્ય કયા ભવમાં ઉપાર્જન કર્યું ?
.
ઉત્તર પ—તેના નિર્ણય કેાઇ ગ્રન્થમાં દેખ્યુ નથી.
પ્રશ્ન દ—તિર્થંકરાના જીવાને પરમાધામીએ નારકીમાં પીડા કરે કે નહીં ?
ઉત્તર છ—તેને માટે એકાન્ત જાણ્યા નથી.
પ્રશ્ન છ—દેશવિરતિમાં ક્રિપના અંધ થાય કે નહી ? ઉત્તર છ—તેને માટે પણ એકાન્ત જાણ્યો નથી. પ્રશ્ન ૮–નેમિ ચરિત્રમાં શ્રી કૃષ્ણના પાંચ લવ કહ્યા છે અને ક્ષાયિક સમ્યકત્વવાળાને ઉત્કૃષ્ટ ચારભવ કહ્યા છે તે કેવી રીતે સંગત થશે ?
ઉત્તર ૮–અન્યમતના અનુસારે કૃષ્ણના પાંચભવ કહ્યા છે એમ નિશ્ર્ચય થાય છે. કારણ કે ધ પદ્દેશમાળા વૃત્તિમાં શ્રીનેમિનાથ અને કૃષ્ણુના વિષાદ કરણ પ્રસ્તાવમાં કહ્યું છે કેमासोयतु मंतओ उच्चठि इहेव भारहे वासे सय दुवारे नगरे जियसत्तुस्स पुत्तो इकार समो अममो नाम तित्ययरो हो हिलि આ અક્ષરાને અનુસારું ત્રણ ભવ આવે છે. તત્વ કેવળી માહારાજ જાણે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ) આ પ્રશ્ન ૯–પિસહ કરવાવાળી શ્રાવિકાઓ રસ્તામાં દેવ તથા ગુરૂના ગુણનું ગાન કરે છે તે ક્યાં લખ્યું છે?
ઉત્તર ૯-આ રીત શાસ્ત્રમાં કહી નથી એમ જાણવું.
પ્રશ્ન ૧૦–પરિસિની પછી ઉંચે સ્વરે ન બોલવું આ પ્રમાણે વૃદ્ધ વચન સાંભળીને પણ શ્રાવકે રાત્રી જાગરણ કરે છે તે ક્યાં લખ્યું છે?
ઉત્તર ૧૦–તપસ્યાદિ જે દિવસે કરાય છે તે દિવસે દેખવાથી પરંપરાનું જ શરણું નિશ્ચિત થાય છે.
પંડિત વિ@ાર્ષિગણિત પ્રશ્ન તથા તેઓના ઉત્તરો
પ્રશ્ન ૧–કેઈ નવ વ્યાખ્યાન વડે કપ સુત્ર વાંચે છે. અને કેઈ અધીક વ્યાખ્યાનવડે કરીને વાંચે છે. તે તેની વાંચનાને અધિકાર કયાં છે?
ઉત્તર ૧-નવ વ્યાખ્યાન વડે ક૯૫ સુત્ર વાંચે એમ અંતવચની મધ્યમાં વિધાન હવાથી નિશ્ચિત થાય છે, અધિક વ્યાખ્યાન વડે વાંચવું એમ તથાવિધ સુવિહિત ગચ્છની પરંપ રાથી કેઈપણ ઠેકાણે લખેલું જાણ્યું નથી.
પ્રશ્ન ૨-રાજગહ નગરમાં ગુણશિલા... ચૈત્યમાં શ્રી મહાવીરસ્વામીએ કલ્પસુત્ર પ્રકાશ્ય એ પ્રમાણે કપાધ્યયનમાં કહ્યું છે. કલ્પસૂત્રની વૃત્તિ વિગેરેમાં તે શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીએ રચ્યું એમ કહ્યું છે એ કેમ સંગત થશે?
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) ઉત્તર ૨–શ્રી મહાવીર સ્વામીએ અર્થથી કપસુત્ર પ્રકાર્યું અને ગણધરેએ તેને સુવડે ગુંચ્યું ત્યાર પછી નવમ પુર્વથી દશાશ્રુતસ્કંધને ઉદ્ધાર કરતા ભદ્રબાહુસ્વામીએ પણ અષ્ટમાધ્યયનરૂપ કલ્પસૂત્રને પણ ઉધત કર્યું તેથી કાંઈ અનુપપન્ન નથી.
પ્રશ્ન ૩–શ્રી ઋષભદેવના વખતમાં તાડના ફળથી દારક યુગલિયે મરણ પામે તે કેમ સંભવે? કેમકે યુગલિયાઓનું અકાલ મૃત્યુ હતું નથી ?
ઉત્તર ૩–પુર્વકોડી થકી વધારે આયુષ્યવાળા યુગલિઆ બાકી આયુષ્ય રહેતે મરતા નથી. શ્રી આદિનાથના સમયમાં મરેલા યુગલિઆને પુર્વ કેડીથી વધારે આયુષ્ય નહતું તેથી તેનું અકાલ મૃત્યુ સંભવે છે.
પ્રશ્ન ૪–પાંચ પાંડવેની સાથે વીશકેડી મુનિ સિદ્ધિ પદને પામ્યા એમ શત્રુંજય મહાત્મમાં લખ્યું છે. આ ઠેકાણે કેડી વીશ સંખ્યાની સમજવી કે સે લાખની? ઉત્તર ૪-વીશ સંખ્યાની કેડી ન લેવી પણ લાખની લેવી.
પ્રશ્ન પ-જ્ઞાતાધર્મકથાંગના નવમા અધ્યયનમાં રત્નદી૫ દેવી મૂળ શરીરવડે કરીને લવણ સમુદ્રને શેધવા ગઈ એમ કહ્યું છે પરંતુ પિતાના મૂળ શરીર વડે બીજે જવું કેમ સંગત થશે?
ઉત્તર ૫-રત્નદીપદેવી મુળ શરીરે સમુદ્રને શેધવાને માટે ગઈ એમ કહ્યું છે. પરંતુ તેને મૂળ શરીરે બીજે કઈ ઠે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ( ૬ ) કાણે જવાને પ્રતિષેધ જાણ્યું નથી કે જેથી આ ઠેકાણે શંકા થઈ શકે?
પ્રશ્ન –તિર્થંકરની મધ્યમાં સાધુઓને વિરછેદ થયે છતે કઈ સ્વયં બુદ્ધને કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય તે તે ધર્મોપદેશ આપે કે નહિ ?
' ઉત્તર પ્રત્યેબુદ્ધ વિગેરે સર્વથા ધર્મોપદેશ ન આપે એ નિષેધ સિદ્ધાન્તમાં દેખે નથી. આ
પ્રશ્ન –ભરતક્ષેત્રમાં રહેલા છ ખંડના નામ કહા?
ઉત્તર ૭–ભરતના દક્ષિણાર્ધમાં સિંધુ તથા ગંગા તે બન્નેની વચમાં આવેલા દેશને મધ્યખંડ કહે છે. ગંગાથી પુર્વ દિશામાં આવેલા દેશને ગંગાનિકુટ ખંડ કહે છે, સિંધુથી પશ્ચિમ દિશામાં વર્તવાવાળા દેશને સિંધુનિષ્ફટ એ પ્રમાણે. ઉત્તરાર્ધમાં પણ એજ ત્રણ નામ સમજી લેવા.
પ્રશ્ન ૮–ગંગા અને સિવું એ બને નદીઓ કેટલી નદીઓના પરિવારવાળી છે. અને તે બને શાસ્વતી છે તે કયાં સુધિ સમજવી?
- ઉત્તર ૮–ગંગા અને સિધુ એ બને નદીએ ચંદ ૌદ હજાર નદીઓના પરિવારવાળી છે. એ વાતને લધુ સંગ્રહિણીમાં હરિભદ્રસૂરિએ સ્પષ્ટ કરેલી છે. અને તે અને નીએ શાસ્થતિ છે કારણ કે લધુસંગ્રહણીમાં શાસ્વતા પદાથને જ ગણાવવામાં આવ્યા છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ). પ્રશ્ન –શ્રીમહાવીર સ્વામીનું ૨ વર્ષનું આયુષ્ય કહ્યું છે તે બોને જન્મ ચૈત્ર સુદ ૧૩ ને દિવસે અને નિર્વાણ કાર્તિક વદી અમાવાસ્યાને દીવસે તે ૭૨ વર્ષ કેવી રીતે સંગત થશે?
ઉત્તર ૯-અસાડ શુદી છઠ લક્ષણ જોત્પત્તિના દિવસથી આરંભ કરીને ગણવાથી ૭ર વર્ષ પુરા થઈ જશે. થોડા ન્યુનાધિક માસાદિ થાય તે પણ તેજ વર્ષમાં ગણાય છે એવી વિવક્ષા હેવાથી. નિર્ણય તે વ્યક્ત ગ્રWાક્ષર દેખ્યા વિના કેવી રીતે કરાય.
પ્રશ્ન ૧૦–શ્રી મહાવીર સ્વામીનાં માતપિતા બારમે દેવલેકે ગયા કે થે દેવલોકે ?
ઉત્તર ૧૦–આચારંગ સુત્રમાં બારમે દેવકે અને પ્રવચનસારોદ્ધારમાં એથે દેવલેકે ગયા તેમ કહ્યું છે. તેને નિર્ણય કેવલી ગમ્ય સમજ.
પ્રશ્ન ૧૧–હરિનગમેષિ દેવે શ્રી મહાવીરના ગર્ભનું હરણ કણ દ્વારે કર્યું હતું અને ત્રિશલાની કુક્ષિમાં કેણુ દ્વારે મુ ?
ઉત્તર ૧૧-મહાવીર પ્રભુના ગર્ભને દેવાનંદીના નિ દ્વારથી હરણ કરી ત્રિશલાના ગર્ભાશયમાં છવિ છેદ કરીને મુ. નિદ્વારે મુ એ પ્રમાણે ભગવતી સૂત્રમાં લખ્યું છે...
પ્રનિ ૧૨-શ્રી સ્થૂલભદ્રને ભાઈ શ્રીયક મરીને કેણુ ગતિમાં ગયે?
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૮ ) ઉત્તર ૧૨–પરિશિષ્ટ પર્વમાં સામાન્ય રીતે દેવલેકે ગયે એમ કહ્યું છે. - પ્રશ્ન ૧૩-સાધ્વી શ્રાવકની અગે વ્યાખ્યાન કરે એમ કિરણ ગ્રન્થમાં લખ્યું છે?
ઉત્તર ૧૩–દશવૈકાલિક વિગેરે ગ્રન્થમાં કહ્યું છે કે સાધુ કેવળ શ્રાવિકની સભા આગળ રાગનું કારણ હેવાથી વ્યાખ્યાન ન કરે. તેમજ સાધ્વી પણ કેવળ શ્રાવકની સભા આગળ રાગનું કારણ હેવાથી વ્યાખ્યાન ન કરે.
શ્ન ૧૪– બે ઇન્દ્રિય એળ મટીને ચતુરીન્દ્રિય ભ્રમરી કેમ થાય?
ઉત્તર ૧૪-એળના શરીરની અંદર એળનેજ જીવ અથવા અન્ય જીવ ભમરીપણે ઉત્પન્ન થાય છે.
1 પ્રકા ૧૫– કેવળ ઉનના વસ્ત્રને શરીરની સાથે સંબંધ થયે છતે જીવની ઉત્પતિ થાય છે કે નહિ?
ઉત્તર ૧૫-કેવળ ઉનના વસ્ત્રને શરીરની સાથે સંબંધ થાય તે બહુ જુઓ ઉત્પન્ન થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬-મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિમંધરસ્વામીના સ્થાને જે તિર્થકર ઉત્પન્ન થશે તેનું નામ શું? તથા ત્યાં વસ્ત્ર વર્ણ વિગેરેની વિધિ કેવી તથા વિહાર કરતા વિશ તિર્થ કરેના માતા, પીતા, ગામ વિગેરેના નામ કેણુ શાસ્ત્રમાં છે?
ઉત્તર ૧૬–શ્રી સિમંધર સ્વામિને સ્થાને ઉત્પન્ન થાવા વાળા તિર્થંકરનું નામ કે ઈ શાસ્ત્રમાં દેખ્યું નથી તથા ત્યાં
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) વસ્ત્ર વિગેરેની વિધિ આ ખંડમાં થયેલા અજીતાદિ બાવીશ તિWકરેને અનુસાર સમજી લેવી. તથા વિહાર કરતા વીશ તીર્થ કરેના માતા પીતા તથા ગામ વિગેરેના નામ છુટક પત્રાદિમાં કહ્યાં છે.
પ્રન ૧૭–અષ્ટાપદ ઉપર પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કેણે કરી?
ઉત્તર ૧૭–શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનના શિષ્ય અષ્ટપદ ઉપર પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરી એમ શ્રી શંત્રુજ્ય માહભ્યમાં કહ્યું છે.
પ્રશ્ન ૧૮–ૌપદીએ નવનિદાનની મધ્યમાં કેણનિદાન કર્યું હતું?
ઉત્તર ૧૮-જ્ઞાતા ધર્મમાં કહેલા દ્રૌપદી સંબંધોનુસારે ચેથા નિદાનને સંભવ જણાય છે. પરંતુ અધ્યવસાય વિશેષથી તેને નીદાનપણુવડે અભાવ હોવાથી દ્રષદીએ ચારિત્ર પ્રાપ્ત કર્યું એમ સંભાવના થાય છે. ગ્રન્થની મધ્યમાં તે દેખ્યું નથી. Rષદીએ અમુક નિદાન કર્યું.
પ્રકન ૧૯–શાશ્વત મેરૂને શ્રી મહાવીર પ્રભુએ કેવી રીતે કંપાબે અને આ વાત ક્યાં કહી છે?
ઉત્તર ૧૯–જેવી રીતે શાશ્વત રત્ન પ્રભાને દેવાનુભાવે અથવા સ્વાભાવથી કમ્પ થાય છે. તેવી રીતે શાશ્વત મેરૂને શ્રી મહાવીરના ચરણના અંગુઠાના બળના પ્રભાવથી કમ્પ જાણ.
શ્રી વીર ચરિત્ર વિગેરે ગ્રંથમાં આ વાત લખી છે. • આ પ્રશ્નન ૨૦— પંદરસે તાપસને ઐતમ સ્વામીએ પરમાત્ર
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ( ૮ ). વડે પારણું કરાવ્યું પરંતુ લગ્ધીથી ઉત્પન્ન થયેલું પરમાન્ન તે
અદત ગણાય તે સાધુને કેમ કરી - ઉત્તર ૨૦–એક પરમાનનું પાત્ર અક્ષણ મહાનસી લબ્ધીના પ્રભાવથી સરવેને પહેચી શકયું તેથી તેમાં અદત્ત કાઈ પણ હોય એમ જાણવામાં આવ્યું નથી. આ
પંડિત કીર્તિહર્ષગણિત પ્રશ્ન તથા તેઓના ઉત્તર,
મન ૧-જે શ્રાવકેદ્વિવિધકાશન કર્યું હોય તે રાત્રે દ્ધિ વિધાહારનું પચ્ચખાણ કરે તો શુદ્ધ થાય કે નહીં?
ઉત્તર ૧ –શુદ્ધ થાય છે.
પ્રકન –સંસારમાં રહ્યા છો એક જવ, ઇંદ્ર, ચક્રવતિ અને વાસુદેવ કેટલીવાર થાય?
ઉત્તર ૨–ઈ, ચકવતી અને વાસુદેવ થવાની સંખ્યા આગમમાં દીઠી સાંભરતી નથી. - પ્રન ૩–સાંપ્રત કાળમાં જેટલા ઈન્ડો છે તે બધા એ-- કાવતારી કે નહિ ?
ઉત્તર ૩– કેટલાએક એકાવતારી છે. બધા નહિ.
પ્રશ્ન –નારદે બધા તદભવ મેક્ષગામિ સમજવા કે નહિ ? . .
ઉત્તર ૪–કેટલાકે તભાવ મશગામિ હોય છે અને કેટલાકે અન્ય ભવમાં.
.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ )
પંડિત નગષિં શિષ્ય ગણિ સુરવિજય કૃત મા તથા તેના ઉત્તરેા.
પ્રશ્નન ૧-પખવાડીયામાં જે ચતુર્થાં િતપ ન કરે તેને કાંઈ પ્રાયશ્ચિત સમજવું કે અન ંત સ ંસારીપણું ?
ઉત્તર ૧—પખવાડીઆમાં જે ચતુર્થાંદિ તપ ન કરે તેને પ્રાયશ્ર્ચિત સમજવું અનત સંસારીપણું નહીં.
પ્રશ્નન ર—રાવણને હાર પરિપાટીથી આવેલા સમજવે કે દેવે આપેલા ?
ઉત્તર ર—પરિપાટીથી આવેલા.
પ્રશ્નન ૩- જેને દિક્ષા પહેલાં લધુ ધાન્ય વિગેરેના પચ્ચખાણ હોય તેને દિક્ષા લીધાખાદ ખપે કે નહીં ?
ઉત્તર ૩-ખીજું કાંઈ ન મળતુ હાય તા દિક્ષા લીધામાદ ખપે.
પ્રશ્ન ૪—નમોર્ગ્યુત વિદ્ધાવાયોવાધ્યાય સર્વ સાધુખ્યઃ એ પૂર્વની અંદર સમજવું કે નહીં તથા ચૈાદ પૂર્વ સંસ્કૃત છે કે પ્રાકૃત ?
ઉત્તર ૪–નમોઽત્ ઈત્યાદિ પૂર્વમાં સમજવું તથા ખયા પૂર્વા સંસ્કૃત સમજવા.
પ્રશ્ન પ—વીરશાસનમાં કેટલા પ્રત્યેક મુūા હતા ત ખીજાઓના શાસનમાં કેટલા હતા ?
ઉત્તર પ—વીરશાસનમાં ચાદ હજાર પ્રત્યેક મુūા હતા તથા ઋષભદેવ વિગેરેને જેટલા સાધુએ હતા તેટલા પ્રત્યેક બુદ્ધા હતા.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૨ )
પ્રશ્ન -પડિતાદિ પદ્મસ્થની આગળ દેવવંદન કરવુ કલ્પે કે નહીં ?
ઉત્તર ૬—પ્રતિમા અથવા સ્થાપના ચાર્યની આગળ દેવ વંદન કરવું ક૨ે અન્યથા નહીં ?
પ્રશ્નન છ—ત્રિલાથી પ્રશુક પાણી થાય છે તેમ કાણુ સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે ?
ઉત્તર ૭—ત્રિલાથી પ્રાસુક પાણી થાય છે એ સિદ્ધાંતને અનુકુલ છે કેમકે કહ્યું છે કે તુંવર હેયપત્તે ઇત્યાદિ આ નિશીથ મહાભાષ્યની ગાથા છે તેની ચુર્ણ માં તુવર ફળ એટલે રિતી ( હરડે ) વિગેરે એ પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરી છે.
પ્રશ્ન ૮~~~ એકવીશ પ્રકારના પાણીને પ્રાસુક્ર થયા પછી કેટલા કાળ પછી સચિત થાય છે ? તથા એ બધાની હા લમાં પ્રવૃતિ કેમ નથી ?
ઉત્તર ૮—જેવી રોતે ગરમ પાણીને વર્ષાઋતુની પહેલાં ત્રણ પહેાર વિગેરે કાળ છે એમ કહ્યું છે. તેવી રીતે પ્રાસુક જળ ધાવન વિગેરેનું સમજવું તેએની પ્રવૃતિયથા સંભવ વિમાનજ છે.
પ્રશ્નન ૯—શ્રાવક ગુરૂ મુખે ાસહ ઉચ્ચરે ત્યારે ગમના ગમન આલેાવે કે નહીં
ઉત્તર ૯—જો પેાતાની મેળે પાસડ લઇને ગમના ગમન કરે તે ગુરૂ પાસે પેાસડુ લેતી વખતે આલેવે અન્યધા ન આલેવે.
संपूर्ण तृतीयः प्रकाशः ॥
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩) જેસલમેરના સંઘે કરેલા પ્રશ્ન તથા તેઓના ઉત્તરે,
આ પ્રશ્ન ૧-કાચા ફળની અંદરથી બીયાં કાઢી નાખવામાં આવ્યા હોય ત્યાર પછી તે કાચા ફળને બે ઘડી વિત્યા પછી તે ફળ પ્રાસુક થાય કે નહિ ?
ઉત્તર ૧–અગ્નિ લવણ વિગેરે પ્રબલ સંસ્કારથી પ્રાસુક થાય છે અન્યથા પ્રાસુક થઈ શકે નહિં.
પ્રશ્ન ૨–નારકીના જ પુર્વ ભવના વૃતાન્તને કેવી રીતે જાણે?
ઉત્તર ૨–દેવ વિગેરેના કથન વિગેરેથી જાણી શકે.
પ્રશ્ન ૩-–દેવ દ્રવ્યના ભક્ષણ કરનારાને ઘેર જમવા માટે જવું કપે કે નહિં?
ઉત્તર ૩–પરવશપણને લઇને દેવદ્રવ્ય ભક્ષકને ઘેર જમવા જવું પડે તે મનની અંદર સશુકપણું રાખે પરંતુ નિશુક થવું નહિં જોઈએ ભેજન દ્રવ્યને મંદિરમાં મુકે તે વિરોધ ઉત્પન્ન થાય. તેથી તે બાબતમાં દક્ષપણું વાપરવું જોઈએ. જેથી આગળ ઉપર વિરોધ ન થાય તેમ કરવું જોઈએ.
પ્રશ્ન ૪–કલ્યાણક તપના કરવાવાળાને છઠ તથા અઠમ કરવાની શક્તિ ન હોય તે પાણી વિગેરે દિવસે આયંબીલ આદિ કરે કે નહિં?
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૪ ) ઉત્તર ૪–યદિ સર્વથા શક્તિ ન હોય તે પાખી વિગેરે તિથીમાં આયંબિલ વિગેરે કરે. કલ્યાણ તપ તે પરમ્પરાથી દેખાય છે.
પ્રશ્ન ૫– ઈ પણ માણસે પચ્ચખાણ લેતી વખતે બે વિગયની મોકળાશ રાખી હોય તેને નિવયાતિ ત્રિજી વિગય કપે કે નહિં?
ઉત્તર પ–કારણ સિવાય કપે નહિં.
પ્રશ્ન –કપરાપાક વિગેરે લેકમાં પ્રસિદ્ધ પાકદ્રવ્ય તેજ દિવસે બનાવેલા હોય તે લીલોતરીની બાધાવાળાને કલ્પ કે નહિં?
ઉત્તર ૬-કપરાપાક વિગેરે પાક દ્રવ્ય તેજ દિવસે કપે છે તથા પ્રકારની પ્રવૃત્તિ દેખાય છે.
પ્રશ્ન છ–મનુષ્ય ક્ષેત્ર થકી બહાર જે ચન્દ્ર તથા સુર્યો છે તેઓ તીર્થકરોના જન્મ સમયે તથા સમવસરણ સમયે આવે કે નહિં?
ઉત્તર ૭–સુ તથા ચન્દ્ર જે મનુષ્યલકની બહાર છે તેઓ તીર્થકરના જન્મ મહોત્સવ સમયે તથા દેશના વખતે ન આવે તેમ પ્રતિષેધ દેખે નથી.
પ્રશ્ન ૮–ભરતક્ષેત્રમાં પાંચસે અથવા તે સાત કેશ. ની મધ્યમાં જેટલા સાધુઓ દેખાય છે તેટલાજ છે કે બીજે કોઈ પણ સ્થળે સંભવે છે?
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૫) ઉત્તર ૮–ભરતક્ષેત્રમાં જેટલા ભાગમાં જૈન સાધુઓ - ખીયે છીયે તેટલામાંજ સંભવે છે બીજે કઈ સ્થળે છે નહીં તથા પિ વ્યક્ત અક્ષર કેઈ પણ સ્થળે દેખ્યા સિવાય કેવી રીતે એકાતે કહી શકાય.
પ્રશ્ન –આયંબિલમાં સુંઠ તથા તીખાં સ્વાભાવિક રીતે કલ્પ કે કઈ પણ કારણને લઈને કપે?
ઉત્તર –વિશેષ કારણ ન હોય તે પણ આયંબિલમાં સુંઠ અને તીખાં સ્વાભાવીક રીતે કપે છે.
પ્રશ્ન ૧૦–આયંબિલમાં સુંઠ તીખાં વિગેરે જેવી રીતે કપે છે તેવી રીતે જ લવીંગ, પીપર, વિગેરે કેમ કલ્પતા નથી. તેને શાસ્ત્રક્ષરથી નિષેધ છે કે પરંપરાથી?
ઉત્તર ૧૦–લવંગમાં દુધનું ભેજન આપવામાં આવે છે તથા હરડે અને પિંપર વિગેરે નાળથી અપકવ હેાય ત્યારેજ સુકવવામાં આવે છે. તેથી તે આયંબિલમાં ક૯પતા નથી. જેમ ઘઉ તથા જુવારને પિંક પાડ હેય તે આયંબિલમાં કપી શકે નહીં પરંતુ જવાર તથા ઘંઉ રાંધેલા કપે છે તેની માફક સમજવું.
પ્રશ્ન ૧૧–કે પણ ઉપવાસકે ચાર ઉપધાન વહન કર્યા હોય તેમાં પહેલા ઉપધાન ક્યને બાર વર્ષ વીતિ ગયા હોય તે તે પહેલાજ ઉપધાનને ફરીથી વહન કરીને માલાને ધારણ કરે કે ચારે ઉપધાન વહન કરીને ?
ઉત્તર ૧૧–પહેલા ઉપધાનને વહીને માળાને ધારણ ક
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) રી શકે જે મન સ્થિર હોય તે ચારે ઉપધાન ફરી વહન કરી માળા ધારણ કરે. આ પ્રશ્ન ૧૨–ઉપધાન વહન કરતાં થકાં તપસ્યાને દિવસે જે કોઈ પણ કલ્યાણક તિથી આવે છે તે ઉપવાસે ચાલે કે કઈ અધિક ઉપવાસ કરવો જોઈએ?
ઉત્તર ૧૨-તપસ્યાને દિવસે કલ્યાણક તીથી આવી જાય તે નિર્યાન્વત તપ પણ વડે કરીને તેથી જ ચાલે.
પ્રશ્ન ૧૩–જે શ્રાવક નિયમથી હમેશાં બે વખત પ્રતિક્રમણ કરતા હોય અને સંધ્યા સમયે પ્રતિકમણ વિસરી ગયો હોય તે તે કેટલીક રાત્રિ ગયા પછી પ્રતિક્રમણ કરે તે શુદ્ધ થાય કે નહીં ?
ઉત્તર ૧૩–યદિ કારણ વિશેષથી ભુલી ગયા હોય તે બે પહાર રાત્રી સુધિમાં પ્રતિક્રમણ કરે તે સુદ્ધ રીતે કલ્પી શકે.
પ્રશ્ન ૧૪–જેણે શુકલ પંચમી ઉચ્ચારી હોય તે જે પર્યુંષણમાં બીજથી આરંભ અઠ્ઠમ તપ કરે તેને પંચમીને દિવસે એકાસણું જ કરવું જોઈએ કે યથારૂચી ?
ઉત્તર ૧૪–કઈ પણ વ્યકતીએ શુકલ પંચમી ઉચ્ચરી હેય તેમણે વાસ્તવીક તે તૃતીયાથી અઠ્ઠમ તપ કરે જોઈએ યદિ કદાચિત દ્વિતીયાથી અઠ્ઠમ તપ કરે તે પંચમીને દિવસે એકાસણું કરવાને પ્રતિબંધ નથી. યદિ એકાસણુ કરે તે વિશેષ લાભ દાયક છે.
પ્રશ્ન ૧૫–માસું જે પુર્ણિમાને દિવસે થાય તે પ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૭ ) ચીશ પ્રતિક્રમણ કે અઠ્ઠાવીશ તથા તે શાસ્ત્રાક્ષરના બળથી કે પરંપરાથી સમજવું જે શાસ્ત્રક્ષરના બળથી કહે તે શાસ્ત્રનું નામ કહો?
ઉત્તર ૧૫–વરસની મધ્યમાં પચીશ પ્રતિક્રમણ કે અઠ્ઠાવીશ એવું ક્યાંઈ પણ જાણ્યું નથી. શાસ્ત્રમાં તે વસિક, રાત્રિક, પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક તથા સાંવત્સરિક લક્ષણ પાંચ પ્રતિક્રમણ છે. | પ્રશ્ન ૧૬-મુકતાફ સચિત્ત છે કે અચિત્ત. ?
ઉત્તર ૧૬–વધેલા તથા નહિં વિધેલા અને પ્રકારના મુકતાફળ (સાચા મોતીઓ) અચિત્ત સમજવાં કારણકે અનુ
ગઢારસુલમાં મતીઓ તથા રને અચિત્ત પરિગ્રહની મધ્ય માં કહ્યાં છે.
પ્રશ્ન ૧૭-સવાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં મેતીના વલયે શાસ્ત્રમાં કહ્યાં છે કે પરંપરાથી કહેવાય છે. શાસ્ત્રની અંદર જે કહ્યાં હોય તે તેના અક્ષરે કહે ?
ઉત્તર ૧૭–સર્વાર્થસિદ્ધમાં મેતીના વલયે માટે છુટી ગાથાઓમાં પરંપરાથી તથા ભુવનભાનુ કેવલી ચરિત્રમાં કહ્યું છે જેમ કે –
तद् गाथा. तत्थ पहाविमाणे उवरिमभागं मिवट्टएएगं । सायर रस ६४ मणमाणं मुत्ताहल मुजलजलोऽहं ॥
ઇત્યાદી દશ ગાથામાં કહેલું છે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૮).
પ્રશ્ન ૧૮-ખડતર ગચ્છમાં જેઓના ઘરમાં પુત્ર અથવા પુત્રીને જન્મ થયે હેય તેજ ઘરના માણસે પિતાના ઘરના જલ વડે દેવપુજાને કરતા નથી પડતરગચ્છના સાધુએ પણ તેએને ઘરે અન્ન પાનાદિકને માટે દસ દિવસ પર્યન્ત જતા નથી તેને માટે કયે સ્થળે લખેલું છે, સ્વકીય પક્ષમાં તેને આશ્રીને શું વિધિ જાણવી?
ઉત્તર ૧૮–જે ઘરે પુત્ર અથવા પુત્રી જન્મને પ્રાપ્ત કરે તે ઘરના જલવડે કરીને દેવ પુજા થઈ શકે નહિં તથા પ્રકારે કેઈ સ્થળે શાસ્ત્રમાં જાણ્યું નથી તથા તે સ્થળે સાધુએ જવું ન જવું વિગેરે આચરણ જે દેશમાં જે વ્યવહાર દેખાય તે પ્રમાણે રાખો દસ દિવસને નિર્બન્ધ શાસ્ત્રમાં જાણે નથી.
દેવગિરિના સંધે કરેલા પ્રશ્ન તથા તેઓના ઉત્તરે.
પ્રશ્ન ૧-ગીતાથી પખી પ્રતિક્રમણ કરતાં લક્ષ્મણવસરમાં
નિત્થારપારમારિ ” કહે છે ત્યારે શ્રાવક વિગેરે જોએ પણ શું તેજ કહેવું કે “ફૂછો ગણુદે ) કહેવું.?
ઉત્તર ૧-શ્રાવક વિગેરેએ “છાનો મજુસ '' કહેવું. “નિત્યાર HITહોત્તિ ” એ પ્રમાણે કહેવું નહિ.
પ્રશ્ન ર–પખી પ્રતિક્રમણના અંતમાં ગીતાર્થો જેને
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
શાન્તિ ખેલવાના આદેશ આપે છે તે શ્રાવક દુઃખ ખય કમ્મ ખય નિમિત્તક ચાર લેાગસના કાઉસગ્ગ કરી પ્રગટ લાગસ કહી શાન્તિને કહે છે અને શાન્તિ કહ્યા પછી ક્રીથી પણ ૫દર લાગસને કાઉસગ્ગ કરી પ્રગટ એક લેાગસ કહીને પાસહ પારે છે કેટલાએક તેા કહે છે કે જેને શાન્તિ કહેવાના આદેશ આપ્યા હૈાય તે ચાર લેાગસના કાઉસગ્ગ કરી પ્રગટ એક લે ગસ કહીને શાન્તિને કહે અને પછી મધ્યમાં જે વિધિ પ્રમાણુ હાય તે કહેા.
સહુ પારે આ એની
ઉત્તર ૨—૫ખ્ખી પ્રતિક્રમણમાં ચાર લાગસ્સના કાઉસગ્ન કરી પ્રગટ એક લેગસ કહીને પછી શાન્તિને કહે એ પ્ર માણેજ શુદ્ધ થાય છે ખીજી વખત પદર લાગસના કાઉસગ્ગ કરવામાં વિશેષ જાણ્યુ નથી.
પ્રશ્ન ૩—શ્રી મહાવીર પ્રભુના નિર્વાણુ સમયે અમાવાસ્યા તીથી તથા સ્વાતિ નક્ષત્ર હતું. દીવાળી સમ્બન્ધી ગુણણા સમયે કાઇ વખત તે બન્ને હાય છે અને કાઈ વખત નથી હાતા તેના ઉપર કેટલાક! કહે છે કે જ્યારે સ્વાતિ નક્ષત્ર અને અમાવાસ્યા અન્ને સાથે હાય ત્યારે દિવાળી સંબંધી ગુસ્ ગણવુ જોઇએ. કેાઈ તે કહેછે કે જે મેરાયાને દિવસ છે તે દિવસે ગુણું ગણુવુ જોઇએ તેમાં મેરાયા કરવામાં ભેદ છે. ગુજરાતના લોકો પાખીને દિવસે કરે છે અને આ દેશના લેાકો બીજે દિવસે તે શું પોતપોતાના દેશને અનુસારે મેરાયા કરવાને દિવસે ગુણું ગણુવુ કે ગુજરાત દેશને અનુસારે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
ઉત્તર ૩–પિતપતાના દેશને અનુસારે જે દિવસે દિવા ળી કરે તે દિવસે ગુણણું ગણવું જોઈએ.
1 પ્રશ્ન ૪–કેટલાએક યતિઓ તથા શ્રાવકે જીનમંદિરમાં પ્રતિમા સ્થાપન સમયે ત્યવંદન કરતા નથી તેઓ કહે છે કે અત્યારે અવસ્થા ભેદ છે તેથી ચૈત્યવંદન કરવું ઉચીત નથી ઈતર લોકે–કહે છે કે ભગવાનને વળી અવસ્થા શું ? તેથી જ્યારે જીન મંદીરમાં જઈએ ત્યારે ચૈત્યવંદન કરવું તે આ બન્નેની મધ્યમાં કેણ પ્રમાણ છે.
ઉત્તર ક–જનમંદીરમાં પ્રતિમા સ્થાપન સમયે ચૈત્યવંદન કરવાને નિષેધ જા નથી.
દ્વીપ બંદરના સંઘે કરેલા પ્રા તથા
તેઓના ઉત્તરો.
પ્રશ્ન ૧–દેરાસરમાં પિસહ કરવાવાળા જ્યારે દેવવંદન કરે ત્યારે ઈવહી પડિકમવા વખતે ઉત્તરાસંગ કરવું જોઈએ કે નહિં
ઉત્તર ૧–જ્યારે દેરાસરમાં પસહ કરવાવાળા દેવવાંદે ત્યારે ઈયવહી પડિકમવા વખતે ઉત્તરાસંગ કેઈ પણ કરતા હિય તેમ દેખાતું નથી. વૃદ્ધ લેકે પણ એમજ કહેતા સાંભળેલા છે તથા ઇવહી વદનની ક્રિયામાં નથી. દેવવંદન કરતે સમયે અથવા બીજે કઈ સમયે દેવમંદીરમાં જ્યારે શ્રાવકે હાય.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૧) ત્યારે ઉત્તરાસંગ કરતા હોય તેમ દેખીયે છીયે પરંતુ ક્રિયાને વિધિ પ્રમાણેજ થાય.
પ્રશ્ન ર–પ્રથમજ રાઈ પ્રતિક્રમણમાં કુસુમિણ દુસુમિણ ઉવણીને ચાર લેગસ્સને જે કાઉસગ્ગ કરવામાં આવે છે. તે ચંદેસુ નિમ્મલયરા સુધિ કર કે સાગર પર ગંભીર સુધી?
ઉત્તર સામાન્યથી તે ચંદેસુ નિમ્મલયરા સુધિ કરે પરંતુ જે સ્વપ્નને વિષે ચતુર્થ વ્રતને અતિચાર થયો હોય તે એક નવકાર અધિક ચીંતવે.
પ્રશ્ન ૩–પ્રાત:કાલનાં રાઈ પ્રતિકમણમાં પહેલેથી. કુસુમિણ દુસુમિણ કાઉસગ્ગ તથા ચૈત્યવંદન કરીને પછી ખમાસ મણ દઈને પછી સઝાય કરવી કે સજઝાય કરીને ચાર ખમાસમણુ દેવા.
ઉત્તર ૩-પહેલા ચાર લેગસ્સને કાઉસગ્ન કરીને ચત્ય વંદન કરી ચાર ખમાસમણ દઈ બે ખમાસમણ વડે સજઝાય કરી પ્રતિક્રમણ કરે કહ્યું છે કે-રૂપિયા ૩Eામા સને નિખ मुणि वंदण तहेव सज्झाओ सव्वस्सवि सक्कक्षओ तिन्निय વસ જાગવા આ ગાથા શ્રી સમસુન્દર સૂરિએ કરેલી સામાચારીમાં પણ વિદ્યમાન છે તથા શ્રી વિજયદાનસૂરિ પણ એ પ્રમાણેજ કરતા હતા તેઓની શિક્ષાનુસાર અમે પણ તેમજ કરીએ છીયે તથા સજઝાય કરીને ચાર ખમાસમણ દેવા એ પ્રમાણે વિધિ પણ કેઈકે ગ્રન્થમાં દેખાય તેને પણ પ્રતિમ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૨ ) નથી. પરંતુ વૃધ્ધ જેવી રીતે કરતા હતા તેવી જ રીતે અમે તે કરીએ છીયે.
3 પ્રશ્ન –ગરમી વિગેરેની રૂતુમાં ગરમ અથવા પ્રાસુક પાણી પાંચ પર આદિ સમય પર્યન્ત અચિત્ત રહે છે અને ત્યાર પછી સચિત્ત થાય છે આ પ્રમાણે કયા સ્થળ ઉપર લખવામાં આવેલું છે? અને તેમાં જ્યાં સુધિ ત્રસ જીવની ઉત્પત્તિ ન થઈ હોય ત્યાં સુવિ જલ ગન્યા વીના કપે કે નહિ?
ઉત્તર ૪–ઉણુ ઋતુ વિગેરે ઋતુઓમાં પાંચ પહેરાદિ કાળ પર્યત ઉષ્ણ અથવા પ્રાસુક પાણિ અચિત્ત રહે છે અને ત્યાર પછી સચિત્ત થાય છે તથા પ્રકારે પ્રવચન સારે દ્ધારસૂત્ર વૃત્તિમાં કહ્યું છે તથા તેમાં ત્રસજીવની ઉત્પત્તિ થઈ છે અથવા તે ન થઈ હો તે પણ ગાળેલું વાપરવું, ગાળ્યા વિનાનું જળ વાપરવું નહીં એ પ્રમાણે વરંપરાથી દેખાય છે.
પ્રશ્ન પ–પાંચમને અથવા પુણમાને ક્ષય હોય તે તે તિથિઓને તપ કણ કણ તિથીને દિવસે કર જોઈએ?
ઉત્તર ૫-પાંચમને જે ક્ષય હેય તે તેને તપ પાછલી તિથીમાં કરે પુર્ણિમાને જે ક્ષય તો તેને તપ તેરશને દિવસે અથવા તે ચૈદસે કર જે ત્રદશી ને દિવસે કરે ભુલી જાયતે પ્રતિપદ (એકમ) ને દિવસે પણ કરે.
પ્રશ્ન –નવકારવાળી પુસ્તક વિગેરેની સ્થાપના નવકાર મંત્રના ગણવા વડે કરાય છે તેના ઉપર જ્યારે પ્રકાશ હેય ત્યારે તે દ્રષ્ટિનું રક્ષણ સુકર છે. પરંતુ અંધકારમાં કેવી રીતે દેખાય તે દેખાયા વિના તે સ્થાપના શુદ્ધ ખરી કે નડું ?
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૩ )
ઉત્તર ઃ—નવકારવાળી પુસ્તક વિગેરેને નવકાર મંત્રે વડે પ્રકાશ હોય ત્યાં સુધિ સ્થાપના કર્યે છતે યથાશકિત દ્રષ્ટિ તથા ઉપયાગ રખાય છે અંધકારમાં દ્રષ્ટિ તથા ઉપયાગના અ ભાવ થાય ત્યારે ફરી વખત સ્થાપના કરીને તેની સમીપમાંજ ક્રિયા કરવી કેમકે સ્થાપના એ પ્રકારનીછે ૧ ઇત્વર અને ર યાવત્ઝથિકા તેની અંદર ઇત્વરા 'નવકારવાળી વિગેરે નવકાર વડે કરી. ને સ્થાપિત થાય છે અને તે દ્રષ્ટિ તથા ઉપયોગ જ્યાં સુધિ હોય ત્યાં સુધીજ સુદ્ધ રહે છે યાવત કથિકા સ્થાપનાચાર્ય અથવા પ્રતિમાક્રિય કે જેની ગુરૂ મહારાજ પાસે પ્રતિષ્ઠા કરાવવી પડે છે તેને વારવાર સ્થાપવી પડતી નથી.
હું પ્રશ્ન છ-ઉપધાનમાં માળા પહેર્યા પછી પવેણુ કરે કે નહિ?
ઉત્તર છ-ઉપધાનમાં માળા પહેર્યા પછી પવેણું કરવાના નિયમ જાણવામાં છે નહિ.
પ્રશ્ન ૮-ઉપધાન સંપુણૅ થયા અનન્તર તપસ્યાને દિ વસે ઉતરવું કલ્પે કે નહિ.
ઉત્તર ૮—ઉપધાન સંપુણુ થયા અનન્તર તપસ્યાને દ્વિવસે ઉતરાતું નથી કાઈપણ કારણથી ગીતાની આજ્ઞાપુર્વક ઉતરવામાં એકાન્તથી નિષેધ જાણ્યા નથી.
પ્રશ્ન ૯-કેટલાએક મનુષ્ય પુછે છે કે નદીમાંડવાને વિધિ કેણુ સિદ્ધાન્તમાં છે ?
ઉત્તર ૯—નંદીમાંડવાને માટે અનુયોગદ્દારાત્તિ સામા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૪ )
આારી વિગેરે ગ્રન્થામાં લખ્યુ છે પર પરાથી પણ નદી મંડાતી જાણી છે.
પ્રશ્ન ૧૦—પેાસહમાં સામાયિકના ખત્રીશ દોષો લાગે છે કે નહિ ?
ઉત્તર ૧૦—પેાસહમાં સામાયિકના મત્રીશ ઢાષા લાગે છે તથા પ્રકારે જાણ્યું છે પણ તેને ઉત્સર્ગથી ન લગાડવા, કોઇપણ છે કારણથી જો લાગે તેા તેની આલેચના પ્રતિકમણા કરવી.
પ્રશ્ન ૧૧—સહુમાં અનાતનુ સ ંથારિયું . કલ્પે કે નહિ, તથા પાન ખાવુ કહ્યું કે નહીં તથા જમવાના ઉપકરણા વિગેરે વસ્તુ કાઇ છુટક માણસે લાવેલી કલ્પે કે નહિ ?
ઉત્તર ૧૧—ખનાતનું સંથારિયું પેાસહમાં વાપરવાને માટે ક૨ે તથા પાન લવંગ કાષ્ટાદિક કોઈ પણ કારણ હાયતા પેાસહમાં ખાવુ ક૨ે તથા છુટક માણસે લાવી આપેલા શુદ્ધ ઉપકરણાને વાપરવાને નિષેધ જાણવામાં છે નહિં.
પ્રશ્ન ૧૨-દેવતાઓ જ્યારે અન્ય દેવલાકમાં જાય ત્યારે ત્યાં રહેલા ચૈત્યાને વંદન કરે કે નહિ?
ઉત્તર ૧૨ દેવતાએ જ્યારે પેાતાના દેવલાકથી ઇતર દેવલાકમાં જાય ત્યારે ત્યાં રહેલા ચૈત્યાને વંદન કરવાને નિષેધ જાણવામાં છે નહિ અર્થાત વદન કરે
પ્રશ્નન ૧૩–જંબુદ્વિપમાં રહેલા મેરૂ પરવતની ચારે તરફ ૧૧૨૧ યોજન મુકીને જયાતિષ્ચક્ર ભ્રમણ કરે છે, તેવીજ રીતે અન્ય દ્વીપમાં રહેલા મેથી કેટલુ છેટુ રહી ભમે છે ?
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૫ ). ઉત્તર ૧૩-જંબુદ્વીપમાં જેવી રીતે મેરૂથી ૧૧૨૧ જન મુકી તિશ્ચક ભમે છે તેવી જ રીતે અન્ય દીપગત મેરૂ થકી પણ સંભવે છે. શાસ્ત્રને વિષે અક્ષરે સ્પષ્ટ તથા દેખાવમાં તેને માટે આવ્યા હોય તેમ સ્મૃતિમાં નથી.
પ્રશ્ન ૧૪–કાઉસગ્નને વિષે અથવા વાંદણા દેતી વખતે સ્થાપનાચાર્યનું ચાલન સુજે કે નહિં?
ઉત્તર ૧૪–કાઉસગ્નમાં અથવા તે વાંદણા દેતી વખતે સ્થાપનાચાર્યનું ચાલન સુજે નહિ તથા પ્રકારને એકાન્ત વાદ જાણ્યું નથી. | મન ૧૫–અન્ય મતાવલંબી ઉપવાસાદિકનું કઈ પણ પચ્ચખાણ કરે તો ત્યાં “પાસ”ના આગાર બોલવા આશ્રીને શું કરવું જોઈએ કારણ કે તેને કસેલુકાદિ નાંખેલું પાણી પિવાથી કેવી રીતે તેનું પાળવું થાય?
ઉત્તર ૧પ-અન્ય મતાવલમ્બીએ કેઈએ ઉપવાસાદિકનું પચ્ચખાણ કર્યું હોય અને કસેલ્લકાદિક નાખેલું પાણી પીધું હોય તો પણ પાસ ના આગાર બોલવાથી તેના વ્રતને ભંગ જાણ્યો નથી કારણ કે કસેલક નાખવાથી પણ પ્રાસુક પાણી થાય છે પરંતુ સ્વકીય આચરણ ન હોવાથી ગ્રહણ થતું નથી.
' પ્રન ૧૬-વર્તમાન સમયમાં કરાતી સ્નાત્રાદિ વિધિ કેણે કરી અને કયા ગ્રન્થમાં વિદ્યમાન છે?
ઉત્તર ૧૬–વર્તમાનકાળમાં કરાતી સ્નાત્રાદિ વિધિ કેટલીએક પરંપરાથી અને કેટલીએક શ્રાદ્ધવિધિમાં વિદ્યમાન છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
પ્રશ્નન ૧૭--કેવલિપ્રભુ જ્યારે કેવલિ સમુદ્ધાત કરે ત્યારે આત્મપ્રદેશવડે કરીને ત્રક્ષ નાડીનેજ પુરે કે સંપુણૅ લેાકને પુરે
ઉત્તટ ૧૭—કેવલી મહારાજ જ્યારે કેવલી સમુદૃઘાત કરે ત્યારે સંપુર્ણ લેાકને પુરે
+
પ્રશ્ન ૧૮—ચાવીશ વટ્ટામાં તથા પતિથી પ્રતિમાદિકમાં રૂષભદેવ વિગેરે તીર્થંકરો કાણુ અનુક્રમે ગણુવા તથા સુતાર અથવા સલાટ સંબધીં ગજના પ્રસિદ્ધમાન પ્રમાણે ઘર દેરાસરમાં જમીનથી દેઢ હાથ ઉંચુ પ્રભુનું આસન કરવું એ પ્રમાણે કહ્યું છે તે ઉત્કૃષ્ટકાળમાં આત્માંગુલની વૃદ્ધિ હાનિ થાય ત્યારે તે કેવી રીતે ઘટે ?
ઉત્તર ૧૮–ચાવીશવટ્ટામાં ૫ાંચતીથિ પ્રતિમાદિકમાં અમુક અનુક્રમે રૂષભાદિક તિર્થ કરો ગણવા એવા એકાન્ત જાણુવામાં આવ્યે નથી તથા ઉત્કૃષ્ટ કાળને ષિષે પણ તે કાળના ગજનું માન આત્માગુલ પ્રમાણે નાના મોટું સમજવુ જેથી તેમાં કાંઇ પણ અસંબદ્ધ રહેશે નહિ.
પક્ષ ૧૯–એકાન્તરા ઉપવાસ કરીને ઉપદ્યાન વહેવામાં આવે છે. તેની વિધિ કયા શાસ્ત્રમાં અને કોણે કહેલી છે?
ઉત્તર ૧૯—ઉપધાનની વિધિ મહાનિશીથ સુત્ર તથા સામાચારી વિગેરે ગ્રન્થાને અનુસારે તેમજ પરપરાને અનુસારે પણ સમજવું.
પ્રશ્ન ૨૦લાક પ્રસિધ કોપરાપાક--તથા લીલા શાકના
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
અવયવેથી બનાવેલા આસવા તેના પચ્ચખાણ વાળાને કલ્પે કે નહિ ?
ઉત્તર ૨૦—તેવા પાકદ્રવ્ય ક૨ે છે એવા પ્રકારની પ્રત્રતિ દેખાય છે.
-પ્રશ્ન ૨૧:-શ્રી પાર્શ્વનાથનુ કલ્યાણક પાસદસમની રાત્રે છે તેા તે નવમી તથા દશમીની મધ્યમાં આવેલી રાત્રિ સમજવી કે દશમી અને એકાદશીની મધ્યમાં આવેલી રાત્રિ સમજવી જો દશમી અને એકાદશીની મધ્યની રાત્રી હાય તે તેનુ સ્નાત્ર દશમીને દિવસે ભણાવવું કે એકાદશીને દિવસે ?
ઉત્તર ૨૧—શ્રી પાર્શ્વનાથનુ જન્મ કલ્યાણુક દશમીને રાત્રીએ છે તેથી કરીને સ્નાત્ર દશમીને દિવસેજ ભણાવવુ.
6
પ્રશ્ન ૨૨-પ્રતિક્રમણને વિષે દેવસીય આલેાઉ' એ પ્રમા ણે કહ્યા પછી સાધુએ ૮ ઢાળે મને મળે ? કહે ત્યારપછી પેાસહવાળા ગમનાગમન આલેાવવાના આદેશ માગે છે આ આખતમાં કેટલાએક કહે છે કે આદ્દેશ ન માગવા જોઇએ કેટલાએક કહે છે કે સેા હાથથી બહાર જવું પડયું હાય તે ગમના ગમનના આદેશ માગવા કેટલાએક કહે છે કે અપ્રમાત ભુમીમાં ગમનને લીધે આદેશ માગવા જોઇએ તે આ ઉપરોક્ત કથનમાં જે હકીકત સાચી હાય તે જણાવસે ?
ઉત્તર ૨૨--પ્રતિક્રમણને વિષે આલેાચનાનન્તર સાધુ આ ઢાને મળે સંક્રમને ” ઇત્યાદિક કહે ત્યાર પછી પાસહ વાળાએ ગમના ગમનના આદેશ માગવા યોગ્ય જણુાય છે તથા
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૮ ) સ્થાડિલાદિ કાર્યો બહાર જઈને આવ્યા પછી તુરતજ ગમનાગમન આવવું એ એગ્ય જણાય છે.
પ્રશ્ન ૨૩-પિસહ ઉચય પછી કેણ સાવઘ વ્યાપાર રહ્યો છે કે જેને માટે સામાયિક ઉચ્ચરવું ? પિસહમાં દેશાવકાશિક શા માટે ન ઉચ્ચરવું અને સામાયિક કર્યું હોય તે ઉચ્ચરવું? તેનું શું કારણ ' ઉત્તર ર૩–પિસહ ઉચ્ચર્યા પછી જે સામાયિક ઉચ્ચરવું તે સહેજે પ્રાપ્ત થયેલ નવમ વ્રતના આરાધના માટે સમજવું તથા પિસહ કરવા વાળાનું જવું આવવું નિરવાજ હોય છે તેથી પિસહમાં દેશાવકાશિક ઉચરવાની જરૂર નથી. સામાવિકમાં દેશાવકાશિક ઉચ્ચારવાનું કારણ બે ઘડી પ્રમાણ સાસા યિક પાયા પછી પણ દિશાઓની વિરતિ કરવા માટે સમજવું
પ્રશ્ન ૨૪ –કેટલાએક દ્વિદળને આશિને એમ કહે છે કે દ્વિદળછાશ અને મુખ એ ત્રણના સંગથી ઉત્પત્તિ થાય છે કેટલાક કહે છે કે છાશ અને દ્વિદળ એ બન્નેના સંયેગે છે ત્પત્તિ થાય છે તે આ વાતને નિશ્ચય કરવાને માટે શાસ્ત્રાનુસારે સત્ય વાત જે હોય તે જણાવો?
ઉત્તર ૨૪– દ્વિદળ અને અપકવ દુધ દહિં તથા છાશના સંયેગે છત્પત્તિ થાય છે તથા પ્રકારે જાણવામાં છેશાસ્ત્રાનું સારે પણ જ્યારે મુખને સંગ થાય ત્યારે છત્પત્તિ થાય એમ જાણવામાં નથી. * પ્રશ્ન રપ-સાધારણ જનચેત્યને માટે ગામને નામે પ્રતિમા કરાવવી કે સંઘની રાશિને નામે ? જે સંઘની રાશીને
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
નામે ? તે સવ ગામના સંધની રાશી તેા એકજ આવે ત્યાર પછી જુદી જુદી પ્રતિમાઆના ખપજ ન પડે આ ખાખતમાં જે યુક્ત લાગે તે જણાવશે ?
ઉત્તર ૨૫–સાધારણ પ્રાસાદમાં ગામને નામે પ્રતિમા જોઇએ એ વાત યુક્ત જણાય છે.
- પ્રશ્ન ૨૬-પ્રતિદિવસ છઠ્ઠા વ્રતના સ ંક્ષેપ રૂપ ભિગમ વિરતિ કરવામાં આવે છે તેતા દેશાવકાશિક નામના દશમ ત્ર તમાં છે અને ચૌદ નિયમ તે સાતમાં વ્રતમાં છે, તે દેશાવકાશિ કનુ પચ્ચખાણ કરવાથી તે કેમ ઉચ્ચરાય ?
ઉત્તર ૨૬--ઢેશાવકાશિક એ પ્રકારે છે એક છા વ્રતતા સંક્ષેપ રૂપ પ્રતિદિન કરવાની દિગ વિરતી રૂપ છે અને બીજી સર્વ વ્રતના સંક્ષેપ રૂપ કરાય છે તેથી તેમાં કાંઇ વિપ્રતિ પત્તિ નથી.
પ્રશ્ન ૨૭-ઉપધાન વાચના નમસ્કાર પુર્વક દેવી કે નમસ્કાર વિના?
ઉત્તર ૨૭—શ્રી વિજયદાન સુરિ ઉપધાન વાંચના નમસ્કાર વિના ધ્રુતા હતા અને તેજ પ્રમાણે અમે પણ દઇએ છીયે.
.
પ્રશ્ન ૨૮-ઉપધાન વાચના પારણાને દીવસે દેવી કે તપસ્યાને દ્વીવસે ? તથા ઉપધાન વાયુના પ્રાત:કાલે દેવી કે સંધ્યાકાલે પણ દેવાય ?
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
ઉત્તર ૨૮—ઉપધાન વાચના પારણાને દિવસે તથા તપસ્યાને દિવસે દેવાય તથા ઉપધાન વાચના આયબિલ એક્સસણાને દિવસે સાયંકાલે પણ દેવી સુજે પણ પ્રતિદિન કરાતી સંધ્યા સમયની ક્રિયા વાચના પછી કરાય.
પ્રશ્ન ૨૯–ચામાસામાં માળારોપણ સંબંધી નદી ક્યારથી કરાય ?
ઉત્તર ૨૯—માળારોપણુ તથા ચતુર્થ વ્રત સંબંધી નદિ તે વિજય દશમી પછી મ`ડાય અને ખાર વ્રત સંબંધી નદી તા તેની અગાઉ પણ મંડાતી જણાય છે.
! પ્રશ્ન ૩૦-ઉપધાનમાં લીલુ શાક ખવાય કે નહીં અને વિલેપન તથા મસ્તકમાં તેલ નાંખવુ વિગેરે ક૨ે કે નિહું ?
ઉત્તર ૩૦– હાલમાં લીલું શાક ખાવાની રીતિ નથી અને વિલેપન તથા મસ્તકમાં તેલ નાંખવું વિગેરે સાધુની જેમ પોતે પણ ન ઇચ્છે. અન્ય કોઇ ભક્તિ કરે તે તેને નિષેધ નથી
પ્રશ્ન ૩૧- શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓને નન્દીસુત્ર સંભાવી શકાય કે નહીં અને. “ નાળ તંત્ર વિદ્યું ન્નતં ” એ પ્ર કાર અને નમસ્કારત્રય કરાય કે નહીં ?
ઉત્તર ૩૧—શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓને નન્હીસુત્ર અને નમસ્કારત્રય સંભળાવી શકાય.
પદ્મ ૭૨-ઉપધાનની વાચનાને શ્રાવક અને શ્રાવિકાએ ઉભા રહીને ગ્રહણ કરે કે બેસીને?
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧) ઉત્તર ૩૨ઉપધાન વાચનાને શ્રાવિકાઓ ઉભી રહીને સાંભળે અને શ્રાવકે ચૈત્યવંદન મુદ્રાએ સાંભળે..
આ પ્રશ્ન ૩૩–પસહગ્રહણ કરેલ શ્રાવક વસ્ત્ર વડે મસ્તકને બાંધીને જીનેશ્વર પ્રભુના મન્દિરમાં જઈને દેવ વન્દન કરી શકે કે નહિ?
ઉત્તર ૩૩–વાસ્તવીક રીતે પસહ ગ્રહણ કરેલા શ્રાવકને મસ્તક બાંધવાને અધિકાર નથી પરંતુ કેઈપણ કારણ હોય તે ફળીઆએનામથી પ્રસિદ્ધ વસ્ત્ર વડે મસ્તક બાંધી જૈનમંદીરને વિષે દેવવદનાદિ ક્રિયા કરવાની છુટી છે તેને માટે બીજું કાંઈ વિશેષ જાણવામાં નથી.
કે પ્રશ્ન ૩૪–સંવત્સરીને ચતુર્દશીને અમીને જ્ઞાન પંચમીને અને રોહિણીને તપ જેણે ચાવજીવ સુધિ ઉચ્ચ રેલ હોય તેણે સંવત્સરી ચઉદશ અષ્ટમી અને જ્ઞાનપંચમીની આગળ અથવા પાછળ રહીણી આવી હોય અને છઠ કરવાની શક્તિ નહેાય તે શું કરવું?
ઉત્તર ૩૪–કેઈપણ રીતે છઠ તપ ન કરી શકાય તે ઉપરક્ત તપમાંથી જે તપ પ્રથમ આવે તે તપ તે વ્યક્તીએ પેહેલે કરવો અને રહી ગયેલા તપને પછીથી કરી લે..
પ્રશ્ન ૩૫–શ્રાવકેને અગ્યાર અંગ સંભળાવતે સમયે નંદી સ્થાપન કરવી કે નહીં?
ઉત્તર ૩૫-શ્રાવકને અગ્યાર અંગ સંભળાવતી વખતે નંદી સ્થાપન કરવાનો અધિકાર જાણવામાં નથી.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
આ પ્રશ્ન ૩૬-અન્યમતાવલમ્બી કેઈપણ યદિ ચોથા વ્રતના નિયમને ધારણ કરે તે સમયે નન્દી સ્થાપન કર્યા સિવાય તે નિયમ લઈ શકાય કે નંદીનું સ્થાપન કરવું જ જોઈએ?
ઉત્તર ૩૬– અન્યમતાવલમ્બી ચોથાવતને નીયમ નંદીના સ્થાપન કર્યા સિવાય પણ લઈ શકે વિશેષ કાંઈ જાણવામાં નથી. 1. પ્રશ્ન ૩૭–પસહ ગ્રહણ કરેલા શ્રાવકને જમ્યા પછી ચૈત્યવંદન કર્યા સિવાય પાણી પીવું કલ્પે કે નડુિં તથા ઉપધાન વહન કરનાર સ્વાભાવીક પિષધીક આહારને ગ્રહણ કરવા વાળે શ્રાવક સંધ્યા સમયે ક્યા અનુકમથી પડિલેહણ કરે?
- ઉત્તર ૩૭–પિસહ કરેલા શ્રાવકને આહાર ગ્રહણ કર્યા પછી ચૈત્યવદન કરીને જ પાણી પીવું ક૯પે, ચૈત્યવન્દન વિના કલ્પ નહીં કારણ કે શ્રાવકોને પણ મુનિઓની માફકજ ઘણી ખરી ક્રિયાઓ દર્શાવેલી છે અહારને ગ્રહણ કરવા વાળ પસહ કરનાર શ્રાવક સાયંકાલે મુહુપત્તિને પડિલેહીને પછી પહેરેલાં વચાને બદલાવીને “ઘહિ પડદા એ પ્રમાણે આદેશ માગીને વસ્ત્રનું પડિલેહણ કરે ત્યાર પછી ઉપલી તથા મુહુપત્તિને પડિલેહીને સ્વાધ્યાય કરી બે વાંદણા દઈ પચ્ચ ખાણ કરી. “વધિ સં િસાદું રૂપ ધ પદે હું આ પ્રમાણે આદેશ માગે આ પ્રકારે સામાચારી છે. ઉપધાનને વિષે પૈષધમાં સ્થિત શ્રાવક આટલું વિશેષ છે કે પાણિને ગુરૂ પાસે અથવા સ્થાપનાચાર્ય પાસે મુહુપત્તિને પડી લેહી બે વાંદણ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩)
દઈ ને પચ્ચખાણ કરે. ફ્રીને ડિલેહણ સમયે વાંદણા અથવા પચ્ચખાણ ન કરે, બીજું કાંઈ જાણવામાં નથી.
પ્રશ્ન ૩૮–રાત્રીના પેસહુ કરનાર માણસ સુત્રણ અને ડલ્લાને માટે ભુમિમાં કેટલા માંડલા કરે ?
ઉત્તર ૩૮—રાત્રી પાસડુ કરનાર મુત્રણ અને ઠલ્લાને પરડવાને માટે ભુમિના ચાવીશ માંડલા કરે ખાર માંડલા માઈલીપાના અને આર માંડલા મહારના વારસ વાસ ત્તિન્નિવ” આ પ્રમાણે કથન હોવા થકી,
પ્રશ્ન ૩૯જે માણસ રાત્રિ પેાસહુને ઉચ્ચરે તે માણસ પેાસહુને ઉચર્ચ્યા પછી પાણી પીવે કે નહિ ?
ઉત્તર ૩૯—ત્યાર પછી પાણી પચ્ચખાણ કરેલું હાવાથી પીવાય નહિં.
પ્રશ્ન ૪૦—જે નિવીમાં તથા એકાસણામાં તથા બેસણામાં તેવિહારનુ' પચ્ચખાણ કયું હોય તેને વિષે લીલું શાક ખાવું કલ્પે કે નહિ ?
ઉત્તર ૪૦—નીવિ વીગેરેને વિષે તેવિહારનું પચ્ચખાણ કર્યો છતે એકાન્તથી પકવ લીલા શાકને ભક્ષણ કરવાને માટે નિષેધ જાણ્યા નથી જો લીલુ શાક ન ખવાય તે વધારે સારૂં
પ્રશ્ન ૪૧—દિવસે પાસહુ ગ્રહણ કરેલા શ્રાવક સંધ્યા સમયની પડિલેહણા કરીને જો રાત્રિ પેસહ કરે તેા પડિલેહ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) શુના આદેશને ફરીને માગવા જોઈએ કે પ્રથમના આદેશ વડે ક૯પે ?.
ઉત્તર ૪૧–પડિલેહણાના આદેશ ફરી વખત માંગવામાં આવતા નથી.
૧ પ્રશ્ન કર–એકાસણુ સહિત નિવિનું પચ્ચખાણ અને એકાસણનું પચ્ચખાણ એ બંનેના ઉચારમાં શું ફેરફાર છે?
ઉત્તર ૪૨–નિવી અને એકાસણુના પચ્ચખાણમાં આટલું અંતર છે કે નિવીન પચ્ચખાણમાં “નિશિવ શં રિરવામ’ એ પ્રમાણે ઉચ્ચાર થાય છે અને એકાસણાના પચ્ચખાણમાં વિદ્યુ પામ” એ પ્રમાણે બેલાય છે તથા આ પ્રકારે પણ વિશેષ છે કે નિવિનું પચખાણ ત્રિવિધાહાર રૂપ થાય છે અને એકાસણાનું પચ્ચખાણ દ્વિવિધાહાર રૂપ પણ થાય છે.
પ્રશ્ન ૪૩–પસહ અથવા સામાયિકને ઉશ્કેર્યા પછી તે પસહ અથવા સામાયિકને પારવાને કાળ આવ્યા પહેલાં પસહ અથવા સામાયિક જેણે ઉચ્ચરેલ હેય તેના શરીરે કઈ પણ -જાતની કિલામના ઉત્પન્ન થઈ હોય તે શું કરવું ?
ઉત્તર ૪૩–પસહ અથવા સામાયિકને ઉચરનાર પુરૂષને પસહ અથવા સામાયિકને પાળવાના સમય પહેલાં જે કિલામના ઉતપન થઈહૈયતે પિસહ અથવા સામાયિકને પાયાને સમય થયા બાદ તે માણસ સાવધાન પણામાં આવ્યું હોય તે સા
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) માયિક અથવા પિસહને પારવાની વિધિ કરે અને જે પારવાના સમય પર્યન્ત સાવધાન ન થયે હેય તે તેની સમિપમાં રહેવા વાળા શ્રાધાએ પારવાને સમય થયે છતે પારવાની વિધિ સંભળાવવી, જ્યાં સુધિ પારવાનિ વિધિ ન સંભળાવી હોય ત્યાં સુધિ મટી વિરાધના કરવા માટે પાસેના માણસેએ નહીં દેવી જોઈએ તથા પ્રકારની સંભાવના છે.
ડુંગરપુરના સંઘે કરેલા પ્રશ્નો તથા તેઓના ઉત્તરો,
–(૦)
૦
' - પ્રશ્ન ૧-સત્તરભેદિ પૂજાને વિષે અષ્ટમંગલથી સ્થાળ પુયે છતે પૂજા સંપુર્ણ ભણાઈ રહ્યા પછી અષ્ટમંગલની મધ્યે આવેલા મલ્યયુગલના આકારને ભાંગવાથી પાપ લાગે કે નહિં?
ઉત્તર ૧–અષ્ટમંગલની મધ્યમાં મલ્યના આકારને બનાવવું શાસ્ત્રાનુસારે યુક્તજ છે. અને પૂજા થઈ રહ્યા પછી તેને હઠાવવું તે પણ યુક્ત પ્રતિભાસે છે તેને વિષે દેષ લાગવાને સંભવ નથી કારણ કે ઈન્દ્ર મહારાજ જ્યારે જીનેશ્વર ભગવાનને જન્મત્સવ કરવાને માટે આવે છે તથા ભગવાનના જન્મગ્રહને વિષે આવી માતાના પડખામાંથી પ્રભુને ગ્રહણકરી પ્રભુનું કૃત્રિમ પ્રતિબિંબ માતાના પડખામાં મુકી મેરૂ પર્વત
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) ઉપર જઈ જન્માભિષેક કરીને ફરીથી જન્મગ્રહમાં આવી પ્રભુને માતાના પડખામાં મુકી પ્રથમ મુકેલા કૃત્રિમ પ્રતિબીંબને હરી લે છે. તથા નુતન પીતળ વિગેરેની પ્રતિમા ભરાવવી હોય ત્યારે પ્રથમ મદનાકાર કરી ઉપર માટી દઈ મદનને મધ્યમાંથી ગાળીને ઘસે છે તે અહીં તથા ઉપરના કથનમાં હિંસા પરિ. ણામ નહીં હોવાથી જેવી રીતે પાપ લાગતું નથી તેવીજ રીતે અષ્ટમંગલમાં મત્સ્યયુગલના આકારને બગાડવાથી પાપ લા. ગશે નહી.
પ્રશ્ન ૨–વિષ્ણુકુમારની વાત ક્યા ગ્રંથમાં આવે છે. તથા તેણે જે લાખ જન પ્રમાણુ પિતાનું વૈકિય શરીર કર્યું કહેવાય છે તે શું ઉન્ને ધાંગુલી નિષ્પન્ન જન સમજો કે પ્રમાણાંગુલ નિષ્પન્ન જન સમાજ તથા તેણે પોતાના બે પગ પુર્વ તથા પશ્ચિમ સમુદ્રમાં મુક્યા વિગેરે ઘણું વાત કહેલી છે તે તેને આશ્રીને જે વાત જેવી રીતે ઘટે તેમ કહે.
ઉત્તર ૨-વિષ્ણુકુમાર સંબંધી વાત ઉત્તરાધ્યયન તથા વસુદેવહીંડ વિગેરે ગ્રન્થમાં છે તથા તેમણે લક્ષ જન પ્રમાણ કરેલું પિતાનું વૈકિય શરીર ઉલ્લેધાંગુલ નિષ્પન્ન જન પ્રમાણથી સમજી લેવું, તથા તેણે પુર્વ અને પશ્ચિમ સમુદ્રને વિષે પોતાના બે પગ મુક્યા છે જબુદીપને વિષે આવેલી લવણ સમુદ્રની ખાડીને વિષે પિતાના બે પગ મુક્યા તેમ સંભાવના થાય છે. કારણ કે ઉસ્વાંગુલ નિષ્પન્ન લક્ષ જન પ્રમાણ શ રીર બે ચરણુવડે કરીને પુર્વ તથા પશ્ચિમ લવણ સમુદ્રને. સ્પર્શ થઈ શકે નહિં કે,
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭) સિદ્ધપુરના સધે કરેલા પ્રશ્ના તથા તેના ઉત્તરા
પ્રશ્ન ૧-પ્રતિવાસુદેવ જ્યારે ગર્ભમાં આવે ત્યારે તેઓની માતા કેટલા સ્વપ્ન દેખે ?
ઉત્તર ૧—સાપ્તિત શત સ્થાન—શાંતિ ચરિત્ર વિગેરેને અનુસારે ત્રણ સ્વપ્ના દેખે એમ જણાય છે.
પ્રશ્ન ૨—તેજ દીવસમાં તળેલુ પકવાન કડાયાની વિગ ના પચ્ચખાણ વાળાને ખપે કે નહી ?
ઉત્તર ૨—તેજ દીવસે તળેલું પદ્મવાન કટાહ વિકૃતિ ( કડાયાની વિગ ) ના પચ્ચખાણ વાળાને પચ્ચખાણ લેતી વખતે જો છૂટી રાખી હોય તેા ક૨ે અન્યથા નહીં.
પ્રશ્ન ૩—ચામાસાને વિષે અડીગાઉ પ્રમાણ નદીને ઉતરીને જેવી રીતે ભિક્ષાને ગ્રહણ કરવા માટે જઇ શકાય તેવી રીતે વંદન કરવા માટે અથવા ક્ષામણાને માટે જઈ શકાય કે નહીં?
ઉત્તર ૩-ચતુર્માસને વિષે અઢી ગાઉ પ્રમાણુ નદી ઉતરીને જેમ ભિક્ષાને માટે જઇ શકાય તેમ વંદન કરવા માટે અથવા ક્ષામણાને માટે જયણા પુર્વક જાય તે તેને માટે શાસ્રા નુસારે એકાંત નિષેધ જાણ્યા નથી પરંતુ હાલમાં પ્રવૃત્તિ દેખાતી નથી.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮) ચતા ગામના સંઘે કરેલા પ્રશ્ન ત્યા તેના ઉત્તર
પ્રશ્ર ૧-બે શ્રાવકો પ્રતિકમણું અથવા સામાયિક કરતા હોય ત્યારે એકના હાથમાંથી બીજાએ ચરવળ પાડે છતે બને ની મધ્યમાં ઈવડિયા કેણે પડિકમવા તથા બને પડિ કમે કે એક?
ઉત્તર ૧–અને શ્રાવક પ્રતિકમણ અથવા સામાયિક કરતા હોય ત્યારે એક જણાએ સાવધાનીથી ચરવળાને ગ્રહણ કયે છંતા બીજા શ્રાવકને હાથ લાગવાથી પડી જાય તે જેને હાથ લાગ્યું હોય, તેને ઈય વહિયા આવે અને જે ચરવળાને જાલવા વાળાએ પણ અસાવધાનીથી પકડ્યો હોય અને બીજા શ્રાવકને હાથ લાગવાથી પડી ગયે હેય તે અને શ્રાવકને ઇ વહિયા આવે, તે પ્રશ્ન –જે કઈ શુદ્ધક્રિયા તથા શુદ્ધ આચારને પાર છતે આવેલી ઈર્યા પથિકીને જાણી ન શકે તો તે કેટલા મુહુર્ત પછી તેને પડિક્કમે.
ઉત્તર ર–શુદ્ધ ક્રિયા તથા ઉપગ સહીત પુંજીને બેસવું વિગેરે કરવાથી ઈર્યા પથિકી આવતી નથી કે જેને માટે કાલનું માને કહ્યું હોય તે પણ અન્ય ક્રિયા કરવા પહેલાં ઈર્યા વહિયા પડકકમે છે કારણ કે ઘણો સમય વ્યતીત થયે મન વચન એ કાયાના ઉપગનું સમ્યગ જ્ઞાન રહેતું નથી.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) પ્રશ્ન ૩–અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર ભરત મહારાજે કરાવેલા સિહનિષદ્યા વિગેરે પ્રાસાદે તથા તેમાં રહેલા જીન બિંબ કેવી રીતે આજ સુધી સ્થિત છે અને શ્રી શત્રુંજય પર્વત ઉપર ભરત મહારાજાએ કરાવેલા પ્રાસાદ તથા બિંબે કેમ સ્થિત નથી, શત્રુંજય ઉપર અસંખ્યાત ઉદ્ધાર થઈ ગયા સંભળાય છે તે અષ્ટાપદ ઉપર કેનું સાન્નિધ્ય છે અને શત્રુંજય ઉપર કોનું નથી કે જેથી એટલે બધે ફરક, તે સષ્ટ રીતે કહે ?
ઉત્તર ૩–અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર ભરત ચક્રવર્તિએ કરાવેલા મંદિરે તથા પ્રાસાદનું અનઅવિઘવંત છે તેથી દેવનું સાનિઘ હેવાને લીધે અવિઘ અનાશવંત છે. જેવડું જીરું आयपणं अवसिसिद्य इततोतेणं अमच्चेण भणीयं जावइ મારા િવરી નિખાન અંતામુ ઈત્યાદિ વસુદેવહીડમાં પણ લખેલું હોવાથી આજસુધી રહેવું ઉચિત છે શત્રુંજયને વિષે સ્થાન વિનવંત હેવાથી તથા પ્રકારનું દેવોનું સાન્નિધ્ય નહી હોવાને લીધે ભરત મહારાજાએ કરાવેલા મંદિરે તથા પ્રાસાદેનુ આજ પર્યત અરથાન નથી. એમ સંભાવના થાય છે. તત્વ કેવળી મહારાજ.
इति चतुर्थः प्रस्ताव
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
_