Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ - devendra muni, zAstrI sAhityaratna [prabuddha ciMtaka, aneka viziSTa granthoM ke lekhaka] mANa kalAka jJAnavAda : eka parizIlana jJAna aura AtmA kA sambandha daNDa aura daNDI ke sambandha se bhinna hai| daNDa aura daNDI kA sambandha saMyoga-sambandha hai| do pRthak siddha padArthoM meM hI saMyoga-sambandha ho sakatA hai / AtmA aura jJAna ke sambandha meM yaha bAta nahIM hai| ina donoM kA astitva pRthak siddha nahIM hai| jJAna AtmA kA svAbhAvika guNa hai| svAbhAvika guNa vaha kahalAtA hai jo apane AzrayabhUta dravya kA tyAga nahIM krtaa| jJAna ke abhAva meM AtmA kI kalpanA nahIM kI jA sktii| nyAya aura vaizeSika darzana jJAna ko Agantuka guNa mAnate haiM, maulika nahIM, kintu jainadarzana kA spaSTa mantavya hai ki jJAna AtmA kA maulika guNa hai| kitane hI sthaloM para to AtmA ke anya guNoM ko gauNa kara jJAna aura AtmA ko eka kaha diyA gayA hai| vyavahAranaya kI dRSTi se jJAna aura AtmA meM bheda mAnA gayA hai para nizcayanaya kI dRSTi se jJAna aura AtmA meM kisI bhI prakAra kA bheda nahIM hai| jJAna aura AtmA meM tAdAtmya-sambandha hai| jJAna AtmA kA nijaguNa hai, jo nijaguNa hotA hai vaha kisI bhI samaya apane guNI dravya se alaga nahIM ho sktaa| jJAna se AtmA ko bhinna nahIM kiyA jA sakatA, AtmA hI jJAna hai aura jJAna hI AtmA hai| jJAna svabhAvataH svapara-prakAzaka hai| vaha anya vastu ko jAnane ke sAtha-sAtha svayaM ko bhI prakAzita karatA hai| jJAna apane Apako kaise jAna sakatA hai ? jJAna svayaM ko svayaM se jAnatA hai, yaha bAta zIghra samajha meM nahIM aatii| koI bhI catura naTa apane khuda ke kandhoM para car3ha nahIM sakatA, agni svayaM ko nahIM jalA sakatI, vaha dUsare padArthoM ko hI jalAtI hai| vaise hI jJAna anya ko to jAna sakatA hai kintu svayaM ko kisa prakAra jAna sakatA hai ? jainadarzana kA kathana hai ki jisa prakAra dIpaka apane Apako prakAzita karatA huA parapadArthoM ko bhI prakAzita karatA hai, usI prakAra jJAna apane Apako jAnatA huA parapadArthoM ko jAnatA hai| dIpaka ko dekhane ke lie anya dIpaka kI AvazyakatA nahIM rahatI hai, vaise hI jJAna ko jAnane ke lie anya kisI jJAna kI AvazyakatA nahIM hotii| jJAna dIpaka ke samAna sva aura para kA prakAzaka mAnA gayA hai| sArAMza yaha hai ki AtmA kA svarUpa samajhane ke lie jJAna kA svarUpa samajhanA anivArya, Avazyaka hai| AgamasAhitya meM abhedadRSTi se jaba kathana kiyA hai taba kahA ki jo jJAna hai vaha AtmA bAyA yA AMSABAJAJANANDANAJAGAGANGARORAPARiseDOMANJARJAINABALAJAANANAAMNAIAJAJARIranAMPATIALAasaisaAANAS AcAryapravaabhinaya zrAAnandagrantha zrIAnandAntha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyabhava zrI 30 DaoN. t abhinandana samAna Amadana AcArya prava zrI 278 dharma aura darzana hai aura AtmA hai vaha jJAna hai|" bhedadRSTi se kathana karate hue kahA-jJAna AtmA kA guNa hai| bhedAbheda kI dRSTi se cintana karane para AtmA jJAna se sarvathA bhinna bhI nahIM hai, abhinna bhI nahIM hai kiMtu kathaMcit bhinna hai aura kathaMcit abhinna hai / " jJAna AtmA hI hai isalie vaha AtmA se abhinna hai jJAna guNa hai aura AtmA guNI hai, isa prakAra guNa aura guNI ke rUpa meM ye bhinna bhI hai| jJAna utpanna kaise hotA hai ? jJeya aura jJAna donoM svatantra haiM / dravya, guNa aura paryAya ye jJeya haiM / jJAna AtmA kA guNa hai / na to jJeya se jJAna utpanna hotA hai aura na jJAna se jJeya utpanna hotA hai| hamArA jJAna jAne yA na jAne tathApi padArtha apane rUpa meM avasthita hai| hamAre jJAna kI hI yadi ve upaja hoM to unakI asattA meM unheM jAnane kA hamArA prayAsa hI kyoM hogA ? adRSTa vastu kI kalpanA hI nahIM kara sakate / padArtha jJAna ke viSaya hoM yA na hoM tathApi hamArA jJAna hamArI AtmA meM avasthita hai| hamArA jJAna yadi padArtha kI hI upaja ho to vaha padArtha kA hI dharma hogA, usake sAtha hamArA tAdAtmya sambandha nahIM ho sakegA / tAtparya yaha hai ki jaba hama padArtha ko jAnate haiM taba jJAna utpanna nahIM hotA kintu usa samaya usakA prayoga hotA hai jAnane kI kSamatA hamAre meM rahatI hai, tathApi jJAna kI AvRtadazA meM hama padArtha ko binA mAdhyama se jAna nahIM sakate / hamAre zarIra, indriya aura mana cetanAyukta nahIM haiM, jaba inase padArtha kA sambandha hotA hai yA sAmIpya hotA hai, taba ve hamAre jJAna ko pravRtta karate haiM aura hama jJeya ko jAna lete haiM / yA hamAre saMskAra kisI padArtha ko jAnane ke lie jJAna ko utprerita karate haiM taba ve jAnate haiN| yaha jJAna kI pravRtti hai, utpatti nahIM / viSaya ke sAmane Ane para use grahaNa kara lenA pravRtti hai jisameM jitanI jJAna kI kSamatA hogI, vaha utanA hI jAnane meM saphala ho sakegA / indriya aura mana ke mAdhyama se hI hamArA jJAna zeva ko jAnatA hai| indriyoM kI zakti sImita hai, ve mana ke sAtha apane-apane viSayoM ko sthApita kara hI jAna sakatI haiN| mana kA sambandha eka samaya meM eka indriya se hI hotA hai / etadartha eka kAla meM eka padArtha kI eka hI paryAya jAnI jA sakatI hai / / ataH jJAna ko jJeyAkAra mAnane kI AvazyakatA nahIM yaha sImA AvRta jJAna ke lie hai| anAvRta jJAna ke lie nahIM anAvRta jJAna meM to eka sAtha sabhI padArtha jAne jA sakate haiM / 1 jJAna aura jJeya kA sambandha jJAna aura jJeya kA viSaya-viSayIbhAva sambandha hai / pramAtA jJAna svabhAva hai isalie vaha viSayI hai / artha jJeya-svabhAva hai isalie vaha viSaya hai| donoM svatantra haiM tathApi jJAna meM artha ko jAnane kI aura artha meM jJAna ke dvArA jAne jA sakane kI kSamatA hai| yahI donoM ke kathaMcit abheda kA kAraNa hai / 1 (ka) je AyA se viSNAyA, je viNNAyA se AyA / ( kha ) samayasAra gAthA 7 (ga) gANe purNa niyamaM AyA- bhagavatI 12 / 10 2 jJAnAda bhinno na cAminno bhinnAbhinnaH kathaMcana / jJAnaM pUrvAparIbhUtaM so'yamAtmetikIrtitaH // 1 --- AcArAMga 5 / 5 / 166 -svarUpasamvodhana - 4
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 276 In jAnanA, dekhanA aura anubhUti karanA ye caitanya ke tIna mukhya rUpa haiN| A~kha ke dvArA dekhA jAtA hai / sparNana, rasana, ghrANa, zrota tathA mana ke dvArA jAnA jAtA hai| Agamika dRSTi se jisa prakAra cakSu kA darzana hotA hai usI prakAra acakSu-mana aura cakSu ke atirikta cAra indriyoM kA bhI darzana hotA hai / avadhi aura kevala kA bhI darzana hotA hai| yahA~ para darzana kA artha dekhanA nahIM kintu ekatA yA abheda kA sAmAnyajJAna, darzana hai| anekatA yA bheda ko jAnanA jJAna hai| jJAna ke mati, zruta, avadhi, manaHparyaya, kevala ye pAMca prakAra haiM aura darzana ke cAra / manaHparyAya jJAna bheda ko hI jAnatA hai isalie usakA darzana nahIM hotA hai| guNa aura paryAya kI dRSTi se vizva vibhakta hai aura dravyagata ekatA kI dRSTi se avibhakta hai / isalie vizva ko sarvathA vibhakta aura na sarvathA avibhakta kaha sakate haiN| AvRta jJAna kI kSamatA nyUna hotI hai| etadartha prathama usake dvArA dravya kA sAmAnya rUpa jAnA jAtA hai| usake pazcAt nAnA prakAra ke parivartana aura kSamatA jAnI jAtI hai| jJAna aura vedanAnubhUti pAMca indriyoM meM se sparzana, rasana aura ghrANa ye tIna indriyA~ bhogI haiN| ina indriyoM se viSaya kA jJAna aura anubhUti donoM hotI haiM / cakSu aura zrotra ye do kAmI haiM, ina indriyoM se kevala viSaya jAnA jAtA hai para usakI anubhUti nahIM hotii| / indriyoM se hama bAhya vastuoM ko jAnate haiM kiMtu jAnane kI prakriyA samAna nahIM hai / anya indriyoM se cakSu kI jJAnazakti adhika tIvra hai etadartha vaha aspaSTa rUpa ko jAna letI hai| cakSu kI apekSA thotra kI jJAnazakti nyUna hai kyoMki vaha spaSTa zabdoM ko hI jAna pAtA hai| sparzana, rasana aura ghrANa inakI kSamatA zrotra se bhI nyUna hai| binA baddha-spaSTa hue ye apane viSaya ko nahIM jAna paate| sparzana, rasana aura ghrANa ye tIna indriyA~ apane viSaya ke sAtha nikaTatama sambandha sthApita karatI haiM isalie unheM jJAna ke sAtha anubhUti bhI hotI hai| kiMtu cakSu aura zrotra meM indriya aura viSaya kA nikaTatama sambandha sthApita nahIM hotA isalie unameM jJAna hotA hai anubhUti nahIM hotii| mana se bhI anubhUti hotI hai kiMtu vaha bAhya viSayoM ke gAr3hatama samparka se nahIM hotii| kiMtu vaha anubhUti hotI hai viSaya ke anurUpa mana kA pariNamana hone se| vedanA ke do rUpa : sukha aura duHkha bAhya jagata kA parijJAna hameM indriyoM ke dvArA hotA hai aura usakA saMvardhana mana se hotA hai / sparza, rasa, gaMdha aura rUpa ye padArtha ke maulika guNa haiM aura zabda usakI paryAya hai| indriyA~ apane viSaya ko grahaNa karatI haiM aura mana se usakA vistAra hotA hai| bAhya vastuoM ke saMyoga aura viyoga se sukha aura duHkha kI anubhUti hotI hai, kiMtu use zuddha jJAna nahIM kaha skte| usakI anubhUti acetana ko nahIM hotI, ataH vaha ajJAna bhI nahIM hai| jJAna aura bAhya padArtha ke saMyoga se vedanA kA anubhava hotA hai| zArIrika sukha aura duHkha kI anubhUti indriya aura mana ke mAdhyama se hotI hai| amanaska jIvoM ko mukhyataH zArIrika vedanA hotI hai aura samanaska jIvoM ko zArIrika aura mAnasika donoM prakAra kI vedanAe~ hotI haiN| sukha aura duHkha ye donoM vedanAe~ eka sAtha nahIM hotiiN| 3 puDheM suNei saddhaM, rUpaM puNa pAsai apuDheM tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM, baddha-puDheM viyAgare / / SamantaraasRAMAILORADABANJansawaimactamasRIABADMAASAGARSuniaina - Niwww. indinvivierrrrrrrr.w.wwwrw -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI Anandana grantha 32 zrI Ananda antha dharma aura darzana OM carpump 280 Atma- ramaNa caitanya kI vizuddha pariNati hai / vaha Atmasukha vedanA nahIM hai / use svasaMvedana, AtmAnubhUti yA svarUpa saMvedana kahA jAtA hai / AgamoM meM jJAnavAda Agama sAhitya meM jJAna sambandhI jo mAnyatAe~ prApta hotI haiM, ve atyadhika prAcIna haiM / rAjapraznIya sUtra meM kezIkumAra zramaNa rAjA pradezI ko kahate haiM ki hama zramaNa nirgrantha pAMca prakAra ke jJAna mAnate haiM - 1. AbhinibodhikajJAna 2 zrutajJAna, 3 avadhijJAna, 4 manaH paryavajJAna, 5. kevalajJAna | 4 kezIkumAra zramaNa bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke zramaNa the / unhoMne jina pAMca jJAnoM kA nirUpaNa kiyA, unhIM pAMca jJAnoM kA varNana bhagavAna mahAvIra ne bhI kiyA hai| uttarAdhyayana meM kezI aura gautama kA saMvAda hai / usase spaSTa hai ki bhagavAna pArzva aura mahAvIra ke zAsana meM AcAra viSayaka kucha matabheda the kiMtu tatvajJAna meM kucha bhI matabheda nahIM thA / yadi tatvajJAna meM matabheda hotA to usakA ullekha prastuta saMvAda meM avazya hotA / paMcajJAna kI mAnyatA zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM prAyaH eka samAna hai / kevalajJAna, kevaladarzana ke upayoga ke viSaya meM kucha matabheda hai, anya sabhI samAna hai / vikAsa krama kI dRSTi se AgamoM ke AdhAra se jJAnacarcA kI tIna bhUmikAe~ prApta hotI haiM / 7 prathama bhUmikA meM jJAna ke jo pA~ca bheda kiye gaye haiM, unameM Abhinibodhika ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA bheda kiye haiN| vaha vibhAga isa prakAra hai-- 5 | Abhinibodhika avagraha, IhA, avAya, dhAraNA 4 5 6 7 | zruta jJAna rAjapraznIya sUtra -165 / bhagavatI 88 / 2 / 317 | avadhi avagraha Adi ke bheda-prabheda anya sthAnoM ke samAna yahA~ para bhI batAye gaye haiM / dUsarI bhUmikA meM jJAna ke pratyakSa aura parokSa ye do bheda kiye gaye haiM / usake pazcAt pratyakSa aura parokSa ke bhI bheda-prabheda kiye gaye haiN| isameM pAMca jJAnoM meM se mati aura zruta ko parokSAntargata, avadhi, manaHparyava aura kevala ko pratyakSa ke antargata liyA gayA hai| isameM indriyajanya pratyakSa ko sthAna nahIM diyA gayA hai| jainadRSTi se jo jJAna AtmamAtra sApekSa haiM unheM hI pratyakSa mAnA hai aura jo jJAna AtmA ke atirikta anya sAdhanoM kI apekSA rakhate haiM, unheM parokSa mAnA hai / uttarAdhyayana adhyayana 23 / Agama yuga kA jainadarzana - paM0 dalasukha mAlavaNiyA, pR0 126 bhagavatI sUtra 882, 317 / | manaH paryava kevala
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 281 jainetara sabhI dArzanikoM ne noindriya-janya jJAna ko pratyakSa kahA hai| parantu use yahA~ para pratyakSa nahIM mAnA hai| yaha yojanA sthAnAMgasUtra meM hai| bhagavatI sUtra kI prathama yojanA meM aura isa yojanA meM mukhya antara yaha hai ki yahA~ para jJAna ke mukhya do bheda kiye haiM, pAMca nhiiN| pAMca jJAnoM ko pratyakSa aura parokSa ina do bhedoM ke prabheda ke rUpa meM ginA hai| isa prakAra spaSTa parijJAna hotA hai ki yaha prAthamika bhUmikA kA vikAsa hai / jo isa prakAra hai jJAna pratyakSa parokSa kevala nokevala Abhinibodhaka zrutajJAna avadhi manaHparyava bhavapratyayika, kSAyopazamika Rjumati, vipulamati zrutaniHsRta azrutaniHsRta arthAvagraha vyaMjanAvagraha arthAvagraha vyaMjanAvagraha i aMgapraviSTa aMgabAhya Avazyaka Avazyaka-vyatirikta kAlika utkAlika dvitIya bhUmikA meM indriyajanya matijJAna kA parokSa ke antargata samAveza kiyA hai| tRtIya bhUmikA meM aura bhI kucha parivartana AyA hai| indriyajanya matijJAna ke pratyakSa aura parokSa ye do bheda 6 sthAnAGgasUtra 71 AcAryapravAbhima AcAryapravara AbhA zrIAnandA zrIAnanda somvivNNEymwarenewsindiaNevermire
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Angrandu.AMANRAANANANANAanin.nanAAAMAAAAAABAR.M. . ApApravabhiAcAryapravara abhinaya zrAAnandaragranthazrAAnandAntha51 282 dharma aura darzana kiye gaye haiM / sambhavataH laukika mAnyatA ke kAraNa hI isa prakAra kiyA gayA ho| nandIsUtra ke abhimatAnusAra isa bhUmikA kA sAra isa prakAra hai jJAna zruta avadhi manaHparyava Abhinibodhika pratyakSa kevala parokSa indriyapratyakSa 1 zrotrendriyapratyakSa 2 cakSurindriyapratyakSa 3 ghrANendriyapratyakSa 4 rasanendriyapratyakSa 5 sparzanendriyapratyakSa noindriyapratyakSa 1 avadhi 2 manaHparyaya 3 kevala Abhinibodhika thata zrutaniHsRta zrutaniHsRta azrutaniHsRta avagraha, avAya, dhAraNA vyaMjanAvagraha arthAvagraha autpattikI, vainayikI karmajA pAriNAmikI buddhi upayukta tInoM bhUmikAoM kA avalokana karane se sahaja hI parijJAta hotA hai ki prathama bhUmikA meM dArzanika puTa nahIM hai| isa bhUmikA meM prAcIna paramparA kA spaSTa nidarzana hai / isameM pahale jJAna ke pAMca vibhAga kiye gaye haiN| usameM matijJAna ke avagraha Adi bheda kiye gaye haiN| bhagavatIsUtra meM bhI isa paripATI kA darzana hotA hai / dvitIya bhUmikA meM zuddha jainadRSTi ke sAtha dArzanika prabhAva bhI hai| isameM jJAna ke pratyakSa aura parokSa ye vibhAga kiye haiN| bAda meM jaina tAkikoM ne isa vibhAga ko apanAyA hai| isa vibhAga ke pIche vaizadya aura avaizadya kI bhUmikA hai, vaizadya kA AdhAra AtmapratyakSa hai, aura avaizadya kA AdhAra indriya aura manojanya jJAna hai| jainadarzana ne pratyakSa aura parokSa sambandhI vyAkhyA isI dRSTi se kI hai| anya dArzanikoM kI pratyakSa viSayaka mAnyatA aura jainadarzana kI pratyakSa viSayaka mAnyatA meM mukhya antara yaha hai ki
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 283 cA jainadarzana Atma-pratyakSa ko hI mukhya rUpa se pratyakSa mAnatA hai jabaki anya dArzanika indriyajanya jJAna ko bhI pratyakSa mAnate haiM / pratyakSa ke avadhi, manaHparyava, kevala ye tIna bheda haiN| kSetra, vizuddhi Adi kI dRSTi se unameM tAratamya hai / kevalajJAna sabase vizuddha aura pUrNa hai| Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna ye parokSa haiN| Abhinibodhika jJAna kA hI apara nAma matijJAna bhI hai / matijJAna indriya aura mana donoM se hotA hai| zrutajJAna kA AdhAra mana hai| mati, zruta, avadhi, manaHparyava Adi aneka avAntara bheda haiN| tIsarI bhUmikA meM jainadRSTi ke sAtha hI itara dRSTi kA bhI puTa hai| pratyakSa ke indriyapratyakSa aura noindriya-pratyakSa ye do bheda kiye haiN| indriya-pratyakSa meM indriyajanya jJAna ko pratyakSa mAnA hai| vastutaH vaha indriyAzrita hone se parokSa hI hai kintu use pratyakSa meM sthAna dekara laukika mata kA samanvaya kiyA hai| vizeSAvazyaka bhASya meM jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne isakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ki vastutaH indriyaja pratyakSa ko sAMvyavahArika pratyakSa kahanA cAhie arthAt lokavyavahAra kI dRSTi se hI indriyaja mati ko pratyakSa kahA hai, vastutaH vaha parokSa hI hai| paramArthataH pratyakSa koTi meM AtmamAtra sApekSa avadhi, manaHparyaya aura kevala tIna haiN| pratyakSa-parokSatva vyavahAra isa bhUmikA meM isa prakAra mAnya hotA hai 1-avadhi, manaHparyAya aura kevala pAramArthika pratyakSa haiN| 2-zruta parokSa hI hai| 3-indriyajanya matijJAna pAramArthika dRSTi se parokSa hai aura vyAvahArika dRSTi se pratyakSa hai| 4-manojanya matijJAna parokSa hI hai| AcArya akalaMka ne aura anya AcAryoM ne pratyakSa ke do bheda kiye haiM-sAMvyavahArika aura pAramArthika / yaha unakI svayaM kI kalpanA nahIM hai kintu unakI kalpanA kA mUla AdhAra nandIsUtra aura vizeSAvazyaka bhASya meM rahA huA hai| Abhinibodhika jJAna ke avagraha Adi bhedoM para bAda ke dArzanika AcAryoM ne vistAra se vivecana kiyA hai| smaraNa, pratyabhijJAna Adi kI ina tAkikoM ne jo dArzanika dRSTi se vyAkhyA kI hai, vaisI hI vyAkhyA Agama sAhitya meM nahIM hai| isakA mUla kAraNa yaha hai ki Agama-yuga meM isa sambandha ko lekara koI saMgharSa nahIM thA kiMtu usake pazcAt anya dArzanikoM se jaina dArzanikoM ko atyadhika saMgharSa karanA par3A, jisake phalasvarUpa navIna DhaMga ke tarka sAmane aaye| unhoMne isa para dArzanika dRSTi se gambhIra citana kiyaa| hama yahA~ Agama va dArzanika graMthoM ke vimala prakAza meM pA~ca jJAnoM para ciMtana kareMge, usake pazcAt smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna Adi para pramANa kI dRSTi se vicAra kiyA jaayegaa| matijJAna jo jJAna indriya aura mana kI sahAyatA se hotA hai, vaha matijJAna hai / arthAt jisa jJAna meM indriya aura mana kI sahAyatA kI apekSA rahatI hai use matijJAna kahA gayA hai|'' Agama sAhitya 10 eganteNa parokkhaM ligiyamohAiyaM ca paccakkhaM / indiyamaNobhavaM jaM taM saMvavahArapaccakkhaM // -vizeSAvazyaka bhASya 65 aura usakI svopajJavRtti / 11 tadindriyAnindriyanimittam / -tattvArthasUtra 1 / 14 SORADABANK AAAAENAAAAAAP AgArapravana bhAcAryapravara AbhaH Anandamayantha.zrAmajandagandha More Newwwrawimwww
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka AdhArmapra AcAryapravaabhiH zrIAnandajanyazrI nayan 284 dharma aura darzana meM matijJAna ko Abhinibodhika jJAna kahA hai| tattvArthasUtra (a0 1, sUtra 13) meM mati, smRti, saMjJA, ciMtA, Abhinibodha ko ekArthaka kahA hai| vizeSAvazyaka bhASya (366) meM IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA, smRti, mati, prajJA Adi zabdoM kA prayoga kiyA hai| nandIsUtra meM inhIM zabdoM kA prayoga huA hai / 12 tattvArthasUtra ke svopajJa bhASya meM indriyajanya jJAna aura manojanya jJAna ye do bheda batAye haiM / 13 siddhasenagaNI ne iMdriyajanya, anindriyajanya (manojanya) aura indriyAnindriyajanya ye tIna bheda kiye haiN| jo jJAna kevala iMdriyoM se utpanna hotA hai, vaha iMdriyajanya hai| jo jJAna kevala mana se utpanna hotA hai, vaha anindriyajanya jJAna hai| jo jJAna iMdriya aura mana ina donoM ke saMyukta prayatna se hotA hai, vaha iMdriyAnindriyajanya jJAna hai / 14 matijJAna iMdriya aura mana se hotA hai| isalie prazna hai ki iMdriya aura mana kyA haiM ? indriya prANI aura aprANI meM spaSTa bhedarekhA khIMcane vAlA cihna hai-iMdriya / pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM va anya AcAryoM ne iMdriya zabda kI paribhASA karate hue likhA hai ki iMdra zabda kA vyutpattilabhya artha hai "iMdatIti iMdraH' arthAt jo AjJA aura aizvarya vAlA hai vaha iMdra hai / yahA~ iMdra zabda kA artha-AtmA hai| vaha yadyapi jJasvabhAva hai, tathApi matijJAnAvaraNa ke kSayopazama ke rahate hue bhI svayaM padArthoM ko jAnane meM asamartha hai| ataH usako jAnane meM jo nimitta hotA hai, vaha indra kA cihna iMdriya hai| athavA jo gUr3ha padArtha kA jJAna karAtA hai, use liMga kahate haiM / isake anusAra iMdriya zabda kA artha huA ki jo sUkSma AtmA ke astitva kA jJAna karAne meM kAraNa hai use iMdriya kahate haiN| athavA iMdra zabda nAmakarma kA vAcI hai| ataH yaha artha huA ki nAmakarma kI racanAvizeSa iMdriya hai / sArAMza yaha hai ki AtmA kI svAbhAvika zakti para karma kA AvaraNa hone se sIdhA AtmA se jJAna nahIM ho sktaa| isake lie kisI mAdhyama kI AvazyakatA rahatI hai, vaha mAdhyama iMdriya hai| jisakI sahAyatA se jJAnalAbha ho sake vaha iMdriya hai| iMdriyAM pAMca haiM-sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra / inake viSaya bhI pAMca haiM-sparza, rasa, gaMdha, rUpa aura zabda / isIlie iMdriya ko pratiniyata arthagrAhI kahA jAtA hai| jaise sparza-grAhaka iMdriya rasa-grAhaka iMdriya gaMdha-grAhaka iMdriya rUpa---grAhaka iMdriya zabda-grAhaka iMdriya shrotr|15 sparzana, rasana, ghrANa, cakSu, Wan 12 IhA apoha vImaMsA maggaNA ya gavesaNA / saNNA satI matI paNNA savvaM AbhiNivohiyaM / / naMdI. 77, puNyavijaya jI sampAdita, pR0 27 13 tadetanmatijJAnaM dvividhaM bhavati / iMdriyanimittaM anindriyanimittaM ca / tatrendriyanimittaM sparzanAdInAJca paJcAnA sparzAdiSu paJcasvevaM svaviSayeSu / anindriyanimittaM manovRttirodhajJAnaM c| -tattvArthabhASya 1 / 14 14 tattvArthasUtra para TIkA 1 / 14 15 pramANamImAMsA 112 / 21123
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 285 2 pratyeka iMdriya dravyendriya aura bhAvendriya rUpa do prakAra kI hai|16 pudgala kI AkRti-vizeSa dravyendriya hai aura AtmA kA pariNAma bhAvendriya hai| dravyendriya ke bhI nirvRtti aura upakaraNa ye do bheda haiN|17 iMdriyoM kI vizeSa AkRtiyA~ nirvRtti dravyendriya haiM / nirvRtti dravyendriya kI bAhya aura Abhyantarika paudagalika zakti jisake hone para bhI jJAna honA sambhava nahIM hai, upakaraNa dravyendriya hai| bhAvendriya bhI labdhi aura upayoga rUpa se do prakAra kI hai|18 jJAnAvaraNakarma Adi ke kSayopazama se prApta hone vAlI jo Atmika zaktivizeSa hai vaha labdhi hai| labdhi prApta hone para AtmA eka vizeSa prakAra kA vyApAra karatI hai| vaha vyApAra upayoga hai| indriyaprApti kA krama sabhI prANiyoM meM indriya-vikAsa samAna nahIM hotA hai| pAMca indriyoM ke pAMca vikalpa haiM 1. ekendriya praannii| 2. dvIdriya praannii| 3. trIdriya praannii| 4. caturidriya praannii| 5. paMcedriya praannii| jisa prANI meM jitanI indriyoM kI AkAra-racanA hotI hai, vaha prANI utanI indriyavAlA kahalAtA hai| prazna hai ki prANiyoM meM yaha AkAra-racanA kA vaiSamya kyoM ? uttara hai ki jisa prANI ke jitanI jJAnazaktiyAM-labdhi-iMdriyAM nirAvaraNa-vikasita hotI haiM, usa prANI ke zarIra meM utanI hI iMdriyoM kI AkRtiyA~ banatI haiN| isase spaSTa hai ki iMdriya ke adhiSThAna, zakti tathA vyApAra kA mula labdhi iMdriya hai| usake abhAva meM nirvRtti, upakaraNa aura upayoga nahIM hotA / labdhi ke pazcAt dvitIya sthAna nivRtti kA hai| usake hone para upakaraNa aura upakaraNa ke hone para upayoga hotA hai| upayoga ke binA upakaraNa, upakaraNa ke binA nirvRtti, nirvRtti ke binA labdhi ho sakatI hai parantu labdhi ke binA nirvRtti aura nirvRtti ke binA upakaraNa tathA upakaraNa ke binA upayoga nahIM ho sktaa| indriya paudgalika (dravyendriya) Atmika (bhAvendriya) nivRtti upakaraNa labdhi upayoga mana haraeka iMdriya kA viSaya alaga-alaga hai / eka iMdriya dUsarI iMdriya ke viSaya ko grahaNa nahIM kara sktii| mana eka aisI sUkSma iMdriya hai jo sabhI iMdriyoM ke viSayoM ko grahaNa kara sakatA hai| etadartha hI ise sarvArthagrAhI iMdriya kahA hai / 16 mana ko anindriya isIlie kahA jAtA hai ki vaha atyadhika sUkSma hai| anindriya kA artha iMdriya kA abhAva nahIM kiMtu ISat iMdriya hai, jisa prakAra kisI lar3akI ko anudarA kahA jAtA hai, isakA artha binA udara vAlI lar3akI nahIM kiMtu vaha lar3akI jo 16 sarvArthasiddhi 17 nirvRtyupakaraNe dravyendriyaM / 18 labdhyupayogau bhAvendriyam / 16 sarvArthagrahaNaM manaH / -tatvArthasUtra 2017 -tattvArthasUtra 2018 -pramANamImAMsA sh2|24 SAMANASALAJAAAAAJNATJABAJABADAURADABANARWAwedamaadMAMMARCJIJABARJAADARASASARAMADARASAIRAAZAARADASALAAAAAoN sApAvara bhirApAryapravara abhi zrAAnandagranthazrAAnandA anya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arya prava zrI Ananda 9 206 garbhavatI strI ke samAna sthUla udaravAlI na ho| usI taraha cakSu Adi ke samAna pratiniyata deza, viSaya, avasthAna kA abhAva hone se mana anidriya kahA hai| mana atIta kI smRti, vartamAna kA jJAna yA citana aura bhaviSya kI kalpanA karatA hai| isalie use dIrghakAlika saMjJA bhI kahA hai| jaina Agama sAhitya meM "mana" zabda kI apekSA 'saMjJA' zabda adhika vyavahuta huA hai| samanaska prANI ko saMjJI kahA gayA hai| usakA lakSaNa isa prakAra hai- 1. sad artha kA paryAlocana IhA hai| 2. nizcaya apoha hai / 3. anvayadharma kA anveSaNa mArgaNA hai / 4. vyatireka dharma kA svarUpAlocana gaveSaNA hai / 5. yaha kaise huA ? kisa prakAra karanA cAhie ? yaha kisa prakAra hogA ? isa taraha kA paryAlocana ciMtA hai / 6. yaha isI prakAra ho sakatA hai--yaha isI prakAra huA hai aura isI prakAra hogA - isa taraha kA nirNaya vimarza hai| vaha saMjJI kahalAtA hai / 10 DaoN. Guai CHROM abhida AAnanda grantha abhinaMdana grantha dharma aura darzana mana kA lakSaNa jisake dvArA manana kiyA jAtA hai ( mananaM manyate anena vA manaH ) vaha mana hai / isa vizva meM do prakAra ke padArtha haiM- mUrta aura amUrta indriyAM kevala mUrta dravya kI vartamAna paryAya ko jAnatI haiM, mana mUrta aura amUrta donoM ke traikAlika aneka rUpoM ko jAnatA hai / mana bhI indriya kI taraha paudgalika zakti- sApekSa hai, isalie usake dravyamana aura bhAvamana ye do bheda banate haiM / manana ke Alambana-bhUta yA pravartaka pudgala dravya manovargaNA dravya jaba mana ke rUpa meM pariNata hote haiM taba ve dravyamana kahalAte haiM / yaha mana AtmA se bhinna hai aura ajIva hai / 21 mana mAtra hI jIva nahIM hai, parantu mana jIva bhI hai| jIva etadarthaM ise Atmika mana kahate haiN| 11 labdhi aura upayoga vicArAtmaka mana bhAvamana hai| kA guNa hai, jIva se sarvathA bhinna nahIM hai, usake ye do bheda haiM / prathama mAnasajJAna kA vikAsa hai aura dUsarA usakA vyApAra hai / digambara grantha pavalA ke anusAra mana svataH nokarma hai| pudgalavipAkI aMgopAMga nAma karma ke udaya kI apekSA rakhane vAlA dravyamana hai tathA vIryAntarAya aura noindriya karma ke kSayopazama se jo vizuddhi utpanna hotI hai, vaha bhAvamana hai| aparyApta avasthA meM dravyamana ke yogya dravya kI utpatti ke pUrva usakA sattva mAnane se virodha AtA hai, isalie aparyApta avasthA meM bhAvamana ke astitva kA nirUpaNa nahIM kiyA hai / 23 mana kA kArya ciMtana karanA mana kA kArya hai / mana indriya ke dvArA grahIta vastu ke sambandha meM bhI citanamanana karatA hai aura usase Age bhI vaha socatA hai / 24 indriyajJAna kA pravartaka mana hai / sabhI sthAnoM para mana ko indriyoM kI sahAyatA kI AvazyakatA nahIM hotii| jaba vaha indriya dvArA jJAna rUpa 20 kAliovaeseNaM jassa / NaM atthi IhA avohA maggaNA gavasaNA cintA bImaMsA seNaM saNNI ti labhaI // 21 bhagavatIsUtra 13 / 7464 22 sarva viSayamantaH karaNaM yugapat jJAnAnutpatti liGga manaH tadapi dravyamana: paudgalikamajIvagrahaNena gRhItam, bhAvamanastu AtmaguNatvAt jIvagrahaNeti / -sUtrakRtAMga vRtti 2012 23 dhavalA, sUtra 36, pR0 130 24 caraka sUtrasthAna 1 / 20
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 jJAnavAda : eka parizIlana rasa Adi kA vizeSa rUpa se nirIkSaNa, parIkSaNa karatA hai, taba vaha indriya-sApekSa hotA hai / indriya kI gati padArtha taka sImita hai kintu mana kI gati indriya aura padArtha donoM meM hai 1 mAnasika ciMtana ke IhA, avAya, dhAraNA, smRti, pratyabhijJA, tarka, anumAna, Agama Adi vividha pahalU haiM / mana kA sthAna vaizeSika 25 naiyAyika 26 aura mImAMsaka 27 mana ko paramANu rUpa mAnate haiM isalie unake mantavyAnusAra mana nityakAraNa rahita hai / sAMkhyadarzana, yogadarzana, aura vedAntadarzana use aNurUpa aura janya mAnakara usakI utpatti prAkRtika ahaMkAra tattva se yA avidyA se mAnate haiM / bauddha, jaina dRSTi se mana na to vyApaka hai aura na paramANu rUpa hI hai / kintu madhyama parimANavAlA hai / nyAya-vaizeSika- bauddha Adi kitane hI darzana mana ko hRdaya pradezavartI mAnate haiM / sAMkhya, yoga va vedAMta darzana ke anusAra mana kA sthAna kevala hRdaya nahIM hai kintu mana sUkSma liGga zarIra meM jo aSTAdaza tattvoM kA viziSTa nikAya rUpa hai, praviSTa hai aura sUkSma zarIra kA sthAna sampUrNa sthUla zarIra hai / 26 isalie mana kA sthAna samagra sthUla zarIra hai| jainadarzana ke anusAra bhAvamana kA sthAna AtmA hai kiMtu dravyamana ke sambandha meM ekamata nahIM hai / digambara paramparA dravyamana ko hRdaya pradezavartI mAnatI hai kiMtu zvetAmbara paramparA meM isa prakAra kA ullekha nahIM hai / paM0 sukhalAla jI kA abhimata hai ki zvetAmbara paramparA ke anusAra dravyamana kA sthAna sampUrNa zarIra hai / 30 mana kA ekamAtra niyata sthAna na bhI ho, tathApi usake sahAyaka kaI vizeSa kendra hone cAhie / mastiSka ke saMtulana para mAnasika ciMtana atyadhika nirbhara hai, etadartha sAmAnya anubhUti ke atirikta athavA indriya sAhacarya ke atirikta usake ciMtana kA sAdhanabhUta kisI zArIrika avayava ko mukhya kendra mAnA jAya, isameM Apatti pratIta nahIM hotI / viSayagrahaNa kI dRSTi se indriyAM ekadezI haiM / ataH ve niyata dezAzrayI kahalAtI haiM kintu jJAnazakti kI dRSTi se indriyAM sarvAtmavyApI haiM / indriya aura mana kSAyopazamika zakti AvaraNavilaya-janya vikAsa ke kAraNa se hai / AvaraNavilaya sarvAtmapradezoM kA hotA hai / 31 mana viSayagrahaNa kI dRSTi se bhI zarIravyApI hai / mana kA astitva nyAya sUtrakAra kA mantavya hai ki eka sAtha aneka jJAna utpanna nahIM hote / isa anumAna ve mana kI sattA svIkAra karate haiM / 32 25 vaizeSikasUtra 7 / 1 / 23 26 nyAyasUtra 3 / 2 / 61 27 prakaraNa pa0 pR0 151 28 mATharakArikA 27 26 mano yatra maruta tatra, marud yatra manastataH / atastulyakriyAvetau, saMvItau kSIranIravat // 30 darzana aura ciMtana, pR0 140 hindI 31 savveNaM savve nijjiNNA // 32 nyAyasUtra 1|1|16 AcArya pravara - yogazAstra 5 / 2 - bhagavatI 13 OM 316230 27319-10 abhina grantha
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryapravabhina RaAcAryapravaAbhAra zrIAnandAnthazrAAnanda W WWMVWITY ra 288 dharma aura darzana COM vAtsyAyana bhASyakAra kA abhimata hai ki smRti Adi jJAna bAhya indriyoM se utpanna nahIM hotA hai aura vibhinna indriya tathA usake viSayoM ke rahate hue bhI eka sAtha sabakA jJAna nahIM hotA, isase mana kA astitva apane Apa utara AtA hai|333 ___annabhaTTa ne sukha Adi kI pratyakSa upalabdhi ko mana kA liGga mAnA hai / 34 jainadarzana ke anusAra saMzaya, pratibhA, svapna, jJAna, vitarka, sukha, duHkha, kSamA, icchA Adi aneka mana ke liGga haiM / 35 ___aba hama avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke svarUpa ke sambandha meM vicAra kreNge| kyoMki ye cAroM matijJAna ke mukhya bheda haiN| avagraha indriya aura artha kA sambandha hone para nAma Adi kI vizeSa kalpanA se rahita sAmAnya mAtra kA jJAna avagraha hai|36 isa jJAna meM nizcita pratIti nahIM hotI ki kisa padArtha kA jJAna huA hai| kevala itanA-sA jJAta hotA hai ki yaha kucha hai / indriya aura sAmAnya kA jo sambandha hai vaha darzana hai| darzana ke pazcAt utpanna hone vAlA sAmAnya jJAna avagraha hai| avagraha meM kevala sattA (mahAsAmAnya) kA hI jJAna nahIM hotA hai kiMtu padArtha kA prArambhika jJAna (apara sAmAnya kA jJAna) hotA hai ki yaha kucha hai / 37 avagraha ke vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha ye do bheda haiN| artha aura indriya kA saMyoga vyaMjanAvagraha hai| uparyukta paMktiyoM meM jo avagraha kI paribhASA dI gaI hai vaha vastutaH arthAvagraha kI hai| prastuta paribhASA se vyaMjanAvagraha darzana kI koTi meM AtA hai| prazna hai ki artha aura indriya kA saMyoga vyaMjanAvagraha hai taba darzana kaba hogA ? samAdhAna hai ki vyaMjanAvagraha se pUrva darzana hotA hai| vyaMjanAvagraha rUpa jo sambandha hai vaha jJAnakoTi meM AtA hai aura usa se bhI pahale jo eka sattA-sAmAnya kA bhAna hai, vaha darzana hai| arthAvagraha kA pUrvavartI jJAnavyApAra, jo indriya kA viSaya ke sAtha saMyoga hone para utpanna hotA hai aura kramazaH puSTa hotA jAtA hai vaha vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| yaha jJAna avyakta hai| vyaMjanAvagraha arthAvagraha kisa prakAra banatA hai ? ise samajhAne ke lie AcAryoM ne eka rUpaka diyA hai| eka kumbhakAra avAr3A meM se eka sakorA nikAlatA hai| vaha usa para pAnI kI eka-eka bUMda DAlatA hai| pahalI, dUsarI, tIsarI baMda sUkha jAtI hai, anta meM vahI sakorA pAnI kI bUMdeM sukhAne meM asamartha ho jAtA hai aura dhIre-dhIre pAnI se bhara jAtA hai| isI prakAra koI vyakti soyA hai| use pukArA jAtA hai| kAna meM jAkara zabda cupacApa baiTha jAte haiM, ve abhivyakta nahIM ho pAte, docAra bAra pukArane para usake kAna meM atyadhika zabda ekatra ho jAte haiM tabhI use yaha parijJAna hotA hai ki mujhe koI pukAra rahA hai| yaha jJAna prathama zabda ke samaya itanA aspaSTa aura avyakta hotA hai ki use isa bAta kA patA hI nahIM lagatA ki mujhe koI pukAra rahA hai| jalabinduoM kI taraha yA 33 vAtsyAyana bhASya 111 / 16 34 sukhAdya palAbdhisAdhanamindriyaM manaH / -tarkasaMgraha 35 saMzayapratibhAsvapnajJAnohAsukhAdikSamecchAdayazca manaso liGgAni / -sanmatiprakaraNa TIkA kANDa-2 36 pramANamImAMsA 111126 37 sarvArtha siddhi 1153111, jJAnapITha
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 286 Quan zabdoM kA saMgraha jaba kAphI mAtrA meM ho jAtA hai taba use vyakta jJAna hotA hai| vyaMjanAvagraha avyakta hai aura arthAvagraha vyakta hai| prathama rUpa jo avyakta jJAnAtmaka hai vaha vyaMjanAvagraha hai| dUsarA rUpa jo vyakta jJAnAtmaka hai vaha arthAvagraha hai| cakSu aura mana se vyaMjanAvagraha nahIM hotaa| kyoMki ye donoM aprApyakArI haiN| indriyAM do prakAra kI haiM--prApyakArI aura apraapykaarii| prApyakArI use kahA jAtA hai jisakA padArtha ke sAtha sambandha ho aura jisakA padArtha ke sAtha sambandha nahIM hotA use aprApyakArI kahA jAtA hai| artha aura indriya kA saMyoga vyaMjanAvagraha ke lie apekSita hai aura saMyoga ke lie prApyakAritva anivArya hai| cakSu aura mana ye donoM aprApyakArI haiM ataH inake sAtha artha kA saMyoga nahIM hotaa| binA saMyoga ke vyaMjanAvagraha saMbhava nahIM hai| prazna ho sakatA hai ki mana ko aprApyakArI mAna sakate haiM para cakSu aprApyakArI kisa prakAra hai ? samAdhAna hai-cakSu spaSTa artha kA grahaNa nahIM karatI hai isalie vaha aprApyakArI hai| tvagindriya ke samAna spRSTa artha kA grahaNa karatI to vaha bhI prApyakArI ho sakatI thii| kintu vaha isa prakAra artha kA grahaNa nahIM karatI ataH aprApyakArI hai| dusarA prazna ho sakatA hai-tvagindriya ke samAna cakSu bhI AvRta vastu ko grahaNa nahIM karatI isalie use prApyakArI kyoM na mAnA jAya ? uttara hai ki yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki cakSu kAca, plAsTika, sphasTika Adi se AvRta artha ko grahaNa karatI hai| yadi yaha kahA jAya ki cakSu aprApyakArI hai to vaha vyavahita aura ativiprakRSTa artha ko bhI grahaNa kara legI, yaha ucita nahIM hai| jaise cumbaka aprApyakArI hote hue bhI apanI sImA meM rahe hue lohe ko hI AkRSTa karatA hai| vyavahita aura ativiprakRSTa ko nhiiN| kahA jA sakatA hai ki cakSu kA usake viSaya ke sAtha bhale sIdhA sambandha na ho kintu cakSu meM se nikalane vAlI kiraNoM kA viSayabhUta padArtha ke sAtha sambandha hotA hai| ataH cakSu prApyakArI hai| samAdhAna hai ki yaha kathana samyak nahIM hai| kyoMki cakSu taijasa kiraNayukta nahIM hai| yadi cakSu taijasa hotA to cakSurindriya kA sthAna uSNa honA cAhie / siMha, billI Adi kI A~khoM meM rAta ko jo camaka dikhalAI detI hai ataH cakSu razmiyukta hai| yaha mAnanA yuktiyukta nahIM hai| ataijasa dravya meM bhI camaka dekhI jAtI hai, jaise maNi va reDiyama Adi meN| isalie cakSu prApyakArI nhiiN| aprApyakArI hone para bhI tadAvaraNa ke kSayopazama se vastu kA grahaNa hotA hai| etadartha mana aura cayU se vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai| zeSa cAra indriyoM se hI vyaMjanAvagraha hotA hai| arthAvagraha sAmAnya jJAna rUpa hai isalie pAMca indriyoM aura chaThe mana se arthAvagraha hotA hai| avagraha ke lie kitane hI paryAyavAcI zabdoM kA prayoga huA hai| nandIsUtra meM avagraha ke lie avagrahaNatA, upadhAraNatA, zravaNatA, avalambanatA aura medhA zabda Aye haiN|38 tattvArthabhASya meM-avagraha, graha, grahaNa, Alocana aura avadhAraNa zabda kA prayoga huA hai| SaTkhaNDAgama meM avagraha, avadhAna, sAna, avalambana aura medhA ye zabda avagraha ke liye prayukta hue haiN| avagraha ke do bheda avagraha ke do bheda haiM-vyAvahArika aura naizcayika / naizcayika avagraha avizeSita-sAmAnya kA jJAna karAne vAlA hotA hai aura vyAvahArika avagraha vizeSita sAmAnya ko grahaNa karane vAlA hotA hai| naizcayika avagraha ke pazcAt hone vAle URI e 38 nandIsUtra sUtra 51, pR0 22, puNyavijaya jii| *waamananamainaramainainamusamannaamaananmitranA marrAIRAIMADALADA Nimirma-marwaron
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyAma pravara agadI AjJAna kI anya 31 zrI F 260 dharma aura darzana IhA, avAya se jisake vizeSa dharmo kI mImAMsA ho gaI hotI haiM, usI vastu ke nUtana- nutana dharmoM kI jijJAsA aura nizcaya karanA vyAvahArika avagraha kA kArya hai / avAya ke dvArA eka dharma kA nizcaya hone ke pazcAt usI padArtha sambandhI anya dharma kI jijJAsA hotI hai / usa samaya pUrva kA avAya vyAvahArika arthAvagraha ho jAtA hai aura usa jijJAsA ke nirNaya ke lie punaH IhA aura avAya hote haiM / prastuta krama taba taka calatA hai, jaba taka jijJAsAyeM pUrNa nahIM hotIM / 'yaha zabda hI hai, isa prakAra nizcaya hone para naizcayika avagraha kI paramparA samApta ho jAtI hai| usake pazcAt vyAvahArika arthAvagraha kI dhArA Age bar3hatI hai / (1) vyAvahArika avagraha -- yaha zabda hai / ( saMzaya - pazu kA hai yA mAnava kA ? ) (2) bhASA sApha aura spaSTa hai isalie mAnava kA honA cAhie / (3) avAya - parIkSA vizeSa ke bAda nirNaya karanA mAnava kA hI zabda hai / isa prakAra naizcayika avagraha kA avAya rUpa vyAvahArika avagraha kA Adi rUpa banatA hai / isa taraha uttarottara aneka jijJAsAe~ ho sakatI haiM / avasthAbheda kI dRSTi se yaha zabda vRddha kA hai yA yuvaka kA hai, liGgabheda kI dRSTi se strI kA hai yA puruSa kA hai / krama - vibhAga grahaNa avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA kA na utkrama hotA hai aura na vyatikrama hotA hai / arthake pazcAt hI vicAra ho sakatA hai, vicAra ke pazcAt hI nizcaya aura nizcaya ke pazcAt hI dhAraNA hotI hai / isalie avagrahapUrvaka IhA hotI hai, IhApUrvaka avAya hotA hai, aura avAyapUrvaka dhAraNA hotI hai / IhA matijJAna kA dUsarA bheda IhA hai / avagraha ke pazcAt jJAna IhA meM pariNata ho jAtA hai / avagraha ke dvArA sAmAnya rUpa meM avagRhIta padArtha ke viSaya meM vizeSa ko jAnane kI ora jhukI huI jJAna-pariNati ko IhA kahate haiM / kalpanA kIjie - koI vyakti ApakA nAma lekara Apako bulA rahA hai / usake zabda Apake karNa-kuharoM meM girate haiM / avagraha meM Apako itanA jJAna ho jAtA hai ki kahIM se zabda A rahe haiM / zabda zravaNa kara vyakti cintana karatA hai ki yaha zabda kisakA hai ? kauna bola rahA hai ? bolane vAlI mahilA hai yA puruSa hai ? isake bAda vaha ciMtana karatA hai ki yaha zabda madhura va komala hai isalie kisI mahilA kA honA caahie| kyoMki puruSa kA svara kaThora va rUkSa hotA hai / yahA~ taka IhA jJAna kI sImA hai / yahA~ prazna ho sakatA hai ki IhA to eka prakAra se saMzaya hai, IhA aura saMzaya meM bheda hI kyA hai ? uttara meM kahA jAtA hai ki IhA saMzaya nahIM hai kyoMki saMzaya meM donoM pakSa barAbara hote haiM / saMzaya ubhayakoTi sparzI hotA hai| saMzaya meM jJAna kA kisI eka ora jhukAva nahIM hotA / yaha strI kA svara hai yA puruSa kA svara hai, yaha nirNaya nahIM ho pAtA / saMzaya avasthA meM jJAna trizaMku kI taraha madhya meM hI laTakatA rahatA hai| kintu IhA ke sambandha meM yaha bAta nahIM hai / IhA meM jJAna ubhayakoTi meM se eka koTi kI ora jhuka jAtA hai / saMzaya jJAna meM ubhaya koTiyA~ samakakSa hotI haiM jabaki IhA jJAna eka koTi kI ora Dhala jAtA hai / yaha sahI hai IhA meM pUrNa nirNaya yA pUrNa nizcaya nahIM ho pAtA hai tathApi IhA meM jJAna kA jhukAva nirNaya kI ora avazya hotA hai / yahI saMzaya aura hA meM bar3A antara hai| dhavalA meM bhI kahA hai--- IhA jJAna saMdeha rUpa nahIM hai kyoMki IhAtmaka vicAra
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 jJAnavAda : eka parizIlana buddhi se saMdeha kA vinAza pAyA jAtA hai / isa prakAra IhA jJAna saMzaya kA pazcAdbhAvI nizcayAbhimukha jJAna hai / nandI sUtra meM IhA ke lie nimna zabda vyavahRta hue haiM-- AyoganatA, mArgaNatA gaveSaNatA, cintA, vimarSa / tattvArthabhASya meM IhA, Uha, tarka, parIkSA, vicAraNA aura jijJAsA ye zabda Ae haiM / 40 avAya matijJAna kA tRtIya bheda avAya hai / IhA ke dvArA Ihita padArtha kA nirNaya karanA avAya hai / dUsare zabdoM meM vizeSa ke nirNaya dvArA jo yathArtha jJAna hotA hai, use avAya kahate haiM / jaise utpatana, nipatana, pakSavikSepa Adi ke dvArA " yaha vaka paMkti hI hai, dhvajA nahIM hai" aisA nizcaya honA avAya hai / 41 isameM samyak, asamyak kI vicAraNA pUrNarUpa se paripakva ho jAtI hai aura asamyak kA nivAraNa hokara samyak kA nirNaya ho jAtA hai / vizeSAvazyaka meM eka mata yaha bhI upalabdha hotA hai ki jo guNa padArtha meM nahIM hai, usakA nivAraNa avAya hai / aura jo guNa padArtha meM hai usakA sthirIkaraNa dhAraNA hai / bhASyakAra jinabhadragaNI kSamAzramaNa ke mata se yaha siddhAnta sahI nahIM hai | cAhe asadguNoM kA nivAraNa ho, cAhe sadguNoM kA sthirIkaraNa ho, cAhe donoM eka sAtha hoM - saba avAyAntargata haiM / 42 tAtparya yaha hai ki avAyajJAna kabhI anvayamukha se pravRtta hokara sadbhUta guNa kA nizcaya karatA hai, kabhI vyatirekamukha se pravRtta hokara asadbhUta kA niSedha karatA hai aura kabhI-kabhI anvayavyatirekamukha se pravRtta hokara vidhAna aura niSedha donoM karatA hai / nandIsUtra meM avAya ke paryAyavAcI nimna zabda Aye haiM--AvartanatA, pratyAvartanatA, avAya, buddhi, vijJAna aura SaTkhaNDAgama meM avAya, vyavasAya, buddhi-vijJapti, AmuNDA aura pratyAmuNDA ye paryAyavAcI nAma haiM | 4 3 tattvArthabhASya meM avAya ke lie nimna zabda vyavahRta hue haiM--apagama, apanoda, apavyAdha, apeta, apagata, apaviddha, apanuta / 44 ye sabhI zabda niSedhAtmaka haiM / uparyukta paMktiyoM meM vizeSAvazyaka bhASya meM jisa mata kA ullekha kiyA hai, saMbhavataH yaha vahI paramparA ho / avAya aura apAya ye do zabda haiM / avAya vidhyAtmaka hai aura apAya niSedhAtmaka hai| rAjavArtika meM prazna uThAyA hai ki avAya zabda ThIka hai yA apAya ThIka hai ? uttara diyA hai ki donoM ThIka haiN| kyoMki eka ke vacana meM dUsare kA grahaNa svataH 36 hA saMdehavA vicArabuddhIdo saMdeha viNAsuvalaMbhA / 40 (ka) naMdIsUtra sUtra 52, pR0 22, puNyavijayajI ( kha ) tattvArtha bhASya 1 / 15 41 (ka) pramANamImAMsA 1 / 1 / 28 (kha) sarvArthasiddhi 1 / 15 / 111 / 6 42 vizeSAvazyaka bhASya 186 43 (ka) naMdIsUtra sUtra 53 ( kha ) SaTkhaNDAgama 13 |5|5| sUtra 36 44 tattvArthasUtra bhASya 1115 dhavalA 1, 6-1, 14, 173 AjakA abhindana za AyAyapravarupa abhina Tu
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARNAMAAwikkAALANNlawanNKA MandalaimadAsiaxARIA 262 dharma aura darzana ho jAtA hai / jaise 'yaha dakSiNI nahIM hai', aisA apAya tyAga karatA hai| taba 'uttarI hai' yaha avAya nizcaya ho hI jAtA hai| isI taraha 'uttarI hai' isa prakAra avAya yA nizcaya hone para 'dakSiNI nahIM hai' yaha apAya tyAga ho jAtA hai / jo paramparA isa jJAna ko niSedhAtmaka mAnatI hai usameM vizeSarUpa se apAya zabda kA prayoga huA hai| jisa paramparA meM avAya mAtra vidhyAtmaka hai usameM prAyaH avAya zabda kA prayoga huA hai|46 vastutaH yaha jJAna dhAraNA kI koTi meM pahuMcane ke pazcAt hI pUrNa nizcita hotA hai, etadartha hI yaha matabheda hai / avAya meM kucha nyUnatA avazya rahatI hai / vidhyAtmaka mAnane para bhI usakI dRr3hAvasthA dhAraNA meM hI mAnI hai / etadartha donoM paramparAoM meM vizeSa matabheda kI sthiti nahIM rahatI hai| dhAraNA matijJAna kA cauthA bheda dhAraNA hai| avAya ke pazcAt dhAraNA hotI hai| usameM jJAna itanA dRr3ha ho jAtA hai ki usakA saMskAra antarAtmA para aMkita ho jAtA hai| isa kAraNa vaha kAlAntara meM smRti kA hetu banatA hai| isIlie dhAraNA ko smRti kA hetu kahA hai| dhAraNA saMkhyeya aura asaMkhyeya kAla taka raha sakatI hai| vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai jJAna kI avicyuti dhAraNA hai|47 jisa jJAna kA saMskAra zIghra naSTa na hokara cirasthAyI raha sake aura smRti kA hetu bana sake vahI jJAna dhAraNA hai| dhAraNA ke tIna prakAra haiM-avicyuti, vAsanA, anusmaraNa / 1. avicyuti-dhAraNA kAla meM jo satata upayoga calatA hai vaha avicyuti hai| usameM padArtha ke jJAna kA vinAza nahIM hotA hai| 2. vAsanA-upayogAntara hone para dhAraNA vAsanA ke rUpa meM parivartita ho jAtI hai| yahI vAsanA kAraNavizeSa se udbuddha hokara smRti ko utpanna karatI hai| vAsanA apane Apa meM jJAna nahIM hai| kintu avicyuti kA kArya aura smRti kA kAraNa hone se do jJAnoM ko jor3anevAlI kar3I rUpa meM jJAna mAnI jAtI hai| 3. anusmaraNa-bhaviSya meM prasaMga milane para una saMskAroM kA smRti ke rUpa meM ubuddha honaa| isa prakAra avicyuti, vAsanA aura smati ye tInoM dhAraNA ke aMga haiN| vAdidevasUri kA mantavya hai ki dhAraNA avAya-pradatta jJAna kI dRr3hatama avasthA hai| kucha samaya taka avAya kA dRr3ha rahanA dhAraNA hai / dhAraNA smRti kA kAraNa nahIM ho sakatI, kyoMki itane lambe samaya taka kisI jJAna kA barAbara calate rahanA saMbhava nahIM hai| yadi dhAraNA dIrghakAla taka calatI rahe to dhAraNA aura smRti ke bIca ke kAla meM dUsarA jJAna honA bilakula asaMbhava hai| kyoMki eka sAtha do upayoga nahIM ho sakate / 48 saMskAra eka alaga guNa hai jo AtmA ke sAtha rahatA hai / dhAraNA usakI vyavahita kAraNa ho sakatI hai| kintu dhAraNA ko-smRti kA sIdhA kAraNa mAnanA tarkayukta nahIM hai| dhAraNA kI IARRI 45 dekhie-savArthasiddhi, rAjavArtika grantha / 46 (ka) dekhie-tattvArthasUtra bhASya, hAribhadrIyaTIkA, (kha) siddhasenIya TIkA 47 vizeSAvazyaka. 180 / 48 syAdvAda ratnAkara 2 / 10 /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 263 HERONECH apanI samayamaryAdA hai, usake bAda vaha naSTa ho jAtI hai aura phira nayA jJAna utpanna hotA hai| eka jJAna ke pazcAt dUsare jJAna kI paramparA calatI rahatI hai| vAdidevasUri kA prastuta abhiprAya tarka kI dRSTi se vajanadAra pratIta hotA hai / 46 nandIsUtra meM dhAraNA ke lie dharaNA, dhAraNA, sthApanA, pratiSThA, koSThA zabdoM kA prayoga huA hai| umAsvAti ne pratipatti, avadhAraNA, avasthAna, nizcaya, avagama, avabodha zabda prayoga kiye haiN| matijJAna ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ina cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai / avagraha ke do bheda haiM-vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha / sparzana, rasana, ghrANa aura zrotra kA vyaMjanaavagraha hotA hai| vyaMjana ke tIna artha haiM-(1) zabda Adi pudgala dravya / (2) upakaraNa-indriyaviSaya grAhaka indriya / (3) viSaya aura upakaraNa indriya kA saMyoga / vyaMjana-avagraha avyakta jJAna hotA hai / cakSu aura mana aprApyakArI haiM isalie ina donoM se vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai / bauddhadarzana zrotra ko bhI aprApyakArI mAnatA hai| naiyAyika-vaizeSikadarzana cakSu aura mana ko aprApyakArI nahIM mAnate haiM, kintu jainadarzana kI vicAradhArA ina darzanoM se bhinna hai| zrotra vyavahita zabda ko nahIM jaantaa| jo zabda zrotra se saMpRkta hotA hai, vahI usakA viSaya banatA hai, etadartha zrotra ko aprApyakArI nahIM kaha sakate / cakSu aura mana vyavahita padArtha ko jAnate haiM, etadartha ve donoM prApyakArI nahIM ho sakate / kyoMki donoM kA grAhya vastu ke sAtha samparka nahIM hotaa| vaijJAnika dRSTi se-cakSu meM dRzya vastu kA tadAkAra pratibimba par3atA hai| jisase cakSu apane viSaya kA jJAna karatI hai / naiyAyika mAnate haiM ki cakSu prApyakArI hai kyoMki cakSu kI sUkSma razmiyA~ padArtha se saMpRkta hotI haiN| vijJAna isa bAta ko nahIM maantaa| vaha A~kha ko bahuta bar3hiyA kemarA mAnatA hai| usameM dUra kI vastu kA citra aMkita ho jAtA hai| isase jainadRSTi kI aprApyakAritA meM kisI bhI prakAra kI bAdhA nahIM aatii| kyoMki vijJAna ke anusAra bhI cakSu kA padArtha ke sAtha samparka nahIM hotA / kAca nirmala hai| usake sAmane jo vastue~ AtI haiM unakA pratibimba usameM giratA hai| ThIka isI prakAra kI prakriyA A~kha ke sAmane kisI vastu ke Ane para hotI hai / kAca meM vastu kA pratibimba giratA hai| kintu vastu aura pratibimba eka nahIM hote / etadartha kAca usa vastu se saMpRkta nahIM kahalAtA / ThIka yahI bAta AMkha ke lie bhI hai| arthAvagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAroM pA~ca indriyoM aura mana ina chaH se hote haiN| ataH inake 446-24 bheda hote haiN| vyaMjanAvagraha mana aura cakSu ko chor3akara zeSa cAra iMdriyoM se hotA hai, isalie usake cAra bheda hote haiN| kula 24--4=28 / isa prakAra ina jJAnoM meM zvetAmbara paramparA ke anusAra pratyeka jJAna ke phira 1. bahu, 2. bahuvidha, 3. alpa, 4. alpavidha, 5. kSipra, 6. akSipra, 7. anizcita, 8. nizcita, 6. asaMdigdha, 10. saMdigdha, 11. dhra va, 12. adhra va ye bAraha bheda hote haiM / DETA A CHETTO 46 dekhie-jainadarzana, DA. mohanalAla jI mehatA pR0 232 50 dhAraNApratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodha ityanarthAntaram / -tattvArthabhASya 1115 tGyyr my nmzh M ApApravana abhibhAcAryapravara abhiH zrIAnanda anyazrIAnanda Namailo viry
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ CAAGAMANACAAJAAAAAJAS praya abhiyAAnanda zrIAnanda Nivrrivaare 264 dharma aura darzana EGA ERON AMI bahu kA artha aneka aura alpa kA artha eka hai| aneka vastuoM kA jJAna bahugrAhI hai / eka vastu kA jJAna alpagrAhI hai| aneka prakAra kI vastuoM kA jJAna bahuvidhagrAhI hai| eka hI prakAra kI vastu kA jJAna alpavidhagrAhI hai| bahu aura alpa inakA sambandha saMkhyA se hai| bahuvidha yA alpavidha inakA sambandha jAti se hai / avagraha Adi jJAna jo zIghra hotA hai vaha kSipra kahalAtA hai aura jo vilamba se hotA hai vaha akSipra kahalAtA hai / hetu ke binA hone vAlA vastujJAna anizcita hai / pUrvAnubhUta kisI hetu se hone vAlA jJAna nizcita hai / nizcita jJAna asaMdigdha hai aura anizcita jJAna saMdigdha hai| avagraha aura IhA ke anizcita se isameM bheda hai| isameM yaha padArtha hai-isa prakAra nizcaya hone para bhI usake vizeSa guNoM ke prati saMdeha rahatA hai| avazyambhAvI jJAna dhruva va usake viparIta adhruva hai| ina bAraha bhedoM meM se cAra bheda prameya kI vividhatA para avalambita haiM aura zeSa ATha bheda pramAtA ke kSayopazama kI vividhatA para Azrita haiN| digambara paramparA ke graMthoM meM ina nAmoM meM kucha aMtara hai, unhoMne anizcita aura nizcita ke sthAna para aniHsRta aura niHsRta zabda kA prayoga kiyA hai / aniHsRta kA artha hai asakala rUpa se AvirbhUta pudgaloM kA grahaNa aura niHsRta kA artha hai-sakala AvirbhUta pudgaloM kA grahaNa / isI prakAra asaMdigdha aura saMdigdha ke sthAna para anukta aura ukta zabda kA prayoga huA hai / anukta kA artha hai-abhiprAya mAtra se jAna lenA aura ukta kA artha hai kahane se jAnatA / 51 uparyukta 28 bhedoM meM se pratyeka ke 12 bheda karane se kula 28x12=336 bheda hote haiN| isa prakAra matijJAna ke 336 bheda haiN| zvetAmbara paramparA meM bhI ina nAmoM ke viSaya meM sAmAnya matabheda pAyA jAtA hai| ve FVEER zrutajJAna matijJAna ke pazcAt jo citana-manana ke dvArA paripakva jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai| zrutajJAna hone ke lie zabda-zravaNa Avazyaka hai| zabda-zravaNa mati ke antargata hai kyoMki vaha zrotra kA viSaya hai| jaba zabda sunAI detA hai taba usake artha kA smaraNa hotA hai| zabda-zravaNa rUpa jo pravRtti hai vaha matijJAna hai, usake pazcAt zabda aura artha ke vAcya-vAcakabhAva ke AdhAra para hone vAlA jJAna zrutajJAna hai| isalie matijJAna kAraNa hai aura zrutajJAna kArya hai| matijJAna ke abhAva meM zrutajJAna kadApi sambhava nahIM hai| zrutajJAna kA aMtaraMga kAraNa to zrutajJAnAvaraNa kA kSayopazama hai| matijJAna usakA bahiraMga kAraNa hai| matijJAna hone para bhI yadi zrutajJAnAvaraNa kA kSayopazama nahIM huA to zrutajJAna nahIM ho sakatA / yaha zrutajJAna kA dArzanika vizleSaNa hai| prAcIna Agama kI bhASA meM zrutajJAna kA artha hai-vaha jJAna jo zruta se arthAt zAstra se sambaddha ho| Apta puruSa racita Agama va anya zAstroM se jo jJAna hotA hai use zrutajJAna kahate haiN| zratajJAna ke do bheda haiM-aMgapraviSTa aura aMgabAhya / aMgabAhya ke aneka bheda haiM / aMgapraviSTa ke bAraha bheda haiM / 52 aMgapraviSTa use kahate haiM jo sAkSAt tIrthaGkara dvArA prakAzita hotA hai aura gaNadharoM dvArA sUtrabaddha kiyA jAtA hai / Ayu, bala, buddhi Adi ke kSINa hote hae dekhakara bAda meM AcArya sarva 51 (ka) sarvArthasiddhi 1116 (kha) rAjavArtika 116 52 zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedam / -tattvArthasUtra 1120
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 265 HARI rAya sAdhAraNa ke hita ke lie aMgapraviSTa graMthoM ko AdhAra banAkara vibhinna viSayoM para graMtha likhate haiM, ve graMtha aMgavAhya ke aMtargata haiM / arthAt jisake artha ke prarUpaka tIrthakara haiM aura sUtra ke racayitA gaNadhara haiM vaha aMgapraviSTa hai| jisake artha ke prarUpaka tIrthaGkara hoM aura sUtra ke racayitA sthavira hoM vaha aMgabAhya hai / aMgabAhya ke kAlika, utkAlika Adi aneka bheda haiN| ina sabhI kA paricaya hamane sAhitya aura saMskRti nAmaka graMtha meM diyA hai| pAThakoM ko vahA~ dekhanA cAhie / zruta vastutaH jJAnAtmaka hai / jJAnotpatti ke sAdhana hone ke kAraNa upacAra se zAstroM ko bhI zruta kahate haiN| AcArya bhadrabAhu ne likhA hai ki jitane akSara haiM aura unake jitane vividha saMyoga haiM, utane hI zru tajJAna ke bheda haiN| una sAre bhedoM kI gaNanA karanA saMbhava nahIM hai| ataH zrutajJAna ke mukhya caudaha bheda batAe haiM-53 1. akSara 8. anAdika 2. anakSara hai. saparyavasita 3. saMjJI 10. aparyavasita 4. asaMjJI 11. gamika 5. samyaka 12. agamika 6 mithyA 10. aMgapraviSTa 7. sAdika 14. aMgabAhya ina caudaha bhedoM kA svarUpa isa prakAra hai / akSarazruta ke tIna bheda haiM1. saMjJAkSara-varNa kA AkAra / 2. vyaMjanAkSara-varNa kI dhvani / 3. labdhyakSara-akSara sambandhI kSayopazama / saMjJAkSara va vyaMjanAkSara dravyazruta haiM aura labdhyakSara bhAvazruta hai / khAMsanA, U~cA zvAsa lenA, chIMkanA Adi anakSarazruta haiN| saMjJA ke tIna prakAra hone ke kAraNa saMjJIzruta ke bhI tIna prakAra haiM- 1. dIrghakAlikIvartamAna, bhUta aura bhaviSya viSayaka vicAra dIrghakAlikI saMjJA hai| 2. hetUpadezikI--kevala vartamAna kI dRSTi se hitAhita kA vicAra karanA hetupadezikI saMjJA hai| 3. dRSTi vAdopadezikI-- samyak zruta ke jJAna ke kAraNa hitAhita kA bodha honA dRSTi vAdopadezikI saMjJA hai| jo ina saMjJAoM ko dhAraNa karate haiM, ve saMjJI kahalAte haiM / jinameM ye saMjJAe~ nahIM haiM ve asaMjJI haiN| asaMjJI ke bhI tIna bheda haiN| jo dIrghakAla sambandhI soca nahIM kara sakate ve prathama nambara ke asaMjJI haiN| jo amanaska haiM ve dvitIya nambara ke asaMjJI haiN| yahA~ para amanaska kA artha manarahita nahIM kintu atyanta sUkSma manavAlA hai| jo mithyAzruta meM niSThA rakhate haiM, ve tRtIya nambara ke asaMjJI haiN| samyaka zrata utpanna jJAna-darzanadhAraka sarvajJa, sarvadarzI ne jo dvAdazAGgI kA upadeza diyA, vaha samyakzruta hai aura sarvajJoM ke siddhAnta ke viparIta jo zruta hai, vaha mithyAzruta hai| jisa kI Adi hai vaha sAdika zruta hai aura jisakI Adi nahIM hai vaha anAdika zruta hai / dravyarUpa se zruta anAdika hai aura paryAyarUpa se sAdika hai| PARAL DANPUNE Han 53 nandIsUtra sUtra 37 ANJANAJARANARAAVanuatAAJAAJAJARANABANANAKAMANARMADANAIABARAJAN lm`ykhfyh hy `mrh` bhAvApravanaabhibhAcA pravAsa abhI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ madaanamaarnaaaMAANAaramanaraaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaAMALAAADAROAanchaJRAJAkadaadaasABARADABALI upacAryaprasa bhAvAryapravara abhinita zrIAnandagrantha zrAAnandAntha 266 dharma aura darzana MiAawrdinwwwmaavawwwwantony wwwwwwwanavarodawariyana jisakA anta hotA hai vaha saparyavasita hai aura jisakA anta nahIM hotA vaha aparyavasita zruta hai / yahA~ para bhI dravya aura paryAya kI dRSTi se samajhanA caahie| jisameM sadRza pATha hoM vaha gamika zrata hai| jisameM asadRzAkSarAlApaka hoM vaha agamika hai| aMgapraviSTa aura aMgabAhya kA spaSTIkaraNa pUrva paMktiyoM meM kiyA jA cukA hai| matijJAna aura zrutajJAna ke sambandha meM vizeSa jJAtavya matijJAna aura zrutajJAna ke sambandha meM kucha bAteM samajhanA Avazyaka haiM-- pratyeka saMsArI jIva meM mati aura zratajJAna avazya hote haiN| prazna yaha hai ki ye jJAna kaba taka rahate haiM ? kevalajJAna ke pUrva taka rahate haiM yA bAda meM bhI rahate haiM ? isameM AcAryoM kA ekamata nahIM hai| kitane hI AcAryoM kA abhimata hai ki kevalajJAna kI upalabdhi ke pazcAt bhI matijJAna aura zrutajJAna kI sattA rahatI hai| jaise divAkara ke pracaNDa prakAza ke sAmane graha aura nakSatroM kA prakAza naSTa nahIM hotA kintu tirohita ho jAtA hai, usI prakAra kevalajJAna ke mahAprakAza ke samakSa matijJAna aura zrutajJAna kA alpa prakAza naSTa nahIM hotA kintu tirohita ho jAtA hai| dUsare AcAryoM kA mantavya hai ki matijJAna aura zrutajJAna kSAyopazamika jJAna haiM aura kevalajJAna kSAyika jJAna hai| jaba sampUrNa rUpa se jJAnAvaraNa karma kA kSaya hotA hai, taba kSAyika jJAna prakaTa hotA hai, jise kevalajJAna kahate haiN| usa samaya kSAyopazamika jJAna nahIM raha sktaa| isalie kevalajJAna hone para matijJAna aura zrutajJAna kI sattA nahIM rhtii| prathama mata kI apekSA dvitIya mata adhika tarkasaMgata va vajanadAra hai aura jainadarzana ke anukUla hai| zruta-ananusArI sAbhilApa (zabdasahita) jJAna matijJAna hai / zruta-anusArI sAmilApa (zabdasahita) jJAna zrutajJAna hai| matijJAna sAbhilApa aura anabhilApa donoM prakAra kA hotA hai| kintu zrutajJAna sAbhilApa hI hotA hai|54 arthAvagraha ko chor3akara zeSa matijJAna ke prakAra sAbhilApa hote haiN| zrutajJAna sAbhilApa hI hotA hai| kintu yaha bAta smaraNa rakhanI cAhiye ki sAbhilApa jJAna mAtra zrutajJAna nahIM hai| kyoMki jJAna sAkSara hone mAtra se zruta nahIM khlaataa| sAkSAra jJAna parArtha yA paropadeza kSaya yA vacanAbhimukha hone kI sthiti meM zruta banatA hai| matijJAna sAkSara ho sakatA hai kintu vacanAtmaka yA paropadezAtmaka nahIM hotaa| zrutajJAna sAkSara hone ke sAtha-sAtha vacanAtmaka hotA hai / 55 ___ matijJAna kA kArya hai usake sammukha Aye hue sparza, rasa, gaMdha, rUpa, zabda, Adi arthoM ko jAnanA aura unakI vividha avasthAoM para vicAra karanA / zrutajJAna kA kArya hai--zabda ke dvArA usake vAcya artha ko jAnanA aura zabda ke dvArA jJAta artha ko phira se zabda ke dvArA pratipAdita karane meM samartha honA / mati ko arthajJAna aura zruta ko zabdArthajJAna kahanA caahiye| mati aura zrata kA sambandha kArya-kAraNasambandha hai| mati kAraNa hai aura zruta kArya hai| zrutajJAna zabda, saMketa aura smaraNa se utpanna hone vAlA arthabodha hai| isa artha kA yaha saMketa hai, yaha jAnane ke pazcAt hI usa zabda ke dvArA usake artha kA parijJAna hotA hai| saMketa ko mati jAnatI hai / usake avagrahAdi hote haiM, usake pazcAt zrutajJAna hotA hai / TO.... re - - - 54 vizeSAvazyaka bhASya vRtti 100 55 tattha cattAri nANAI ThappAi ThavaNijjAi / -anuyogadvAra-2
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 267 dravya-zruta mati (zrotra) jJAna kA kAraNa banatA hai, parantu bhAva-zruta usakA kAraNa nahIM banatA / etadartha mati ko zrutapUrvaka nahIM mAnA jAtA / dUsare mata se dravya-zruta zrotra kA kAraNa nahIM hai, viSaya banatA hai| kAraNa kahanA cAhiye jabaki zrUyamANa zabda se zrotra ko usake artha kA parijJAna ho, para isa prakAra hotA nahIM hai| kevala zabda kA bodha zrotra ko hotA hai, zrutanizrita mati bhI zrutajJAna kA kArya nahIM hotA / amuka lakSaNa vAlI gAya hotI hai| yaha paropadeza yA zrutagrantha se jAnA, usI prakAra ke saMskAra baiTha gye| gAya dekhI aura jAna liyA ki yaha gAya hai, yaha jJAna pUrvasaMskAra se paidA huA ! etadartha ise zrutanizrita kahA jAtA hai / 56 jJAnakAla meM yaha "zabda" se utpanna nahIM huaa| etadartha ise zruta kA kArya nahIM mAnA jaataa| ___ matijJAna vidyamAna vastu meM pravRtta hotA hai aura zrutajJAna vartamAna, bhUta aura bhaviSya ina tInoM viSayoM meM pravRtta hotA hai| prastuta viSayakRta bheda ke atirikta donoM meM yaha bhI antara hai ki matijJAna meM zabdollekha nahIM hotA aura zrutajJAna meM hotA hai| tAtparya yaha hai ki jo jJAna indriyajanya aura manojanya hone para bhI zabdollekha-yukta hai vaha zrutajJAna hai aura jisameM zabdollekha nahIM hotA, vaha matijJAna hai / dUsare zabdoM meM kaha sakate haiM indriya aura manojanya eka dIrgha jJAnavyApAra kA prAthamika aparipakva aMza matijJAna hai aura uttaravartI paripakva va spaSTa aMza zrutajJAna hai| jo jJAna bhASA meM utArA jA sake vaha zrutajJAna hai aura jo jJAna bhASA meM utArane-yukta paripAka ko prApta na ho, vaha matijJAna hai| matijJAna ko yadi dUdha kaheM to zrutajJAna ko khIra kaha sakate haiN| 57 avadhijJAna jisa jJAna kI sImA hotI hai use avadhi kahate haiN| avadhijJAna kevala rUpI padArthoM ko hI jAnatA hai / 58 mUrtimAna dravya hI isake jJeyaviSaya kI maryAdA hai| jo rUpa, rasa, gaMdha aura sparza yukta hai, vahI avadhi kA viSaya hai| arUpI padArthoM meM avadhi kI pravRtti nahIM hotI / SaT dravyoM meM se kevala pudgala dravya hI avadhi kA viSaya hai| kyoMki zeSa pA~coM dravya arUpI haiN| kevala pudgala dravya hI rUpI hai| athavA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se isakI aneka maryAdAe~ banatI haiN| jaisejo jJAna itane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA jJAna karAtA hai use avadhi kahate haiN| avadhijJAna kA viSaya 1. dravya kI dRSTi se jaghanya ananta mUrtimAna dravya, utkRSTa samasta mUrtimAna dravya / 2. kSetra kI dRSTi se jaghanya nyUna-se-nyUna aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga, utkRSTa adhika-seadhika asaMkhya kSetra (sampUrNa lokAkAza) aura zakti kI kalpanA kareM to lokAkAza ke jaise asaMkhya khaNDa usake viSaya ho sakate haiN| 3. kAla kI dRSTi se eka AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga, utkRSTa asaMkhya avasarpiNIutsarpiNI kAla / 4. bhAva kI dRSTi se jaghanya ananta-bhAva paryAya, utkRSTa ananta bhAva-sabhI paryAyoM kA anantavAM bhaag| e 56 vizeSAvazyaka bhASya vRtti 168 / 57 tttvaarthsuutr| -paM0 sukhalAla jI, pR0 35-36 / 58 rUpiSvadheH / -tattvArthasUtra 1128 / wjh tm t`yyn myHhGhtm`yGr fmf`l f`tqHmh`b`b` frkh@ `n `mh mhr fr` `rh m` mrH``m``ymh M it aAA A A wrviewers Arraimiya
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ -uzanwarmadaradaNAIRAwareAadABAR. N ... .. ApApravanakA zrIAnandasAgrantha zrAAnandamantha51 268 dharma aura darzana avadhijJAna ke adhikArI avadhijJAna ke adhikArI cAroM gatiyoM ke jIva haiN| devoM aura nArakoM meM jo avadhijJAna hotA hai vaha bhavapratyaya hai|56 aura manuSyoM evaM tiryaMcoM meM jo avadhijJAna hotA hai vaha guNapratyaya hai / jo avadhijJAna janma ke sAtha-hI-sAtha prakaTa hotA hai, vaha bhavapratyaya hai| deva aura nAraka jIvoM ko janma lete hI avadhijJAna paidA ho jAtA hai| vaha bhava hI aisA hai ki vahA~ para janma lete hI unheM avadhijJAna ho jAtA hai| usake lie unheM vrata, niyama Adi kA pAlana karanA nahIM pdd'taa| manuSya aura tiryaMca meM aisA nahIM hai| unheM vrata, niyama kA pAlana karane se avadhijJAna hotA hai / isalie ise guNapratyaya avadhijJAna kahate haiN| prazna ubuddha ho sakatA hai ki avadhijJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se avadhijJAna hotA hai to phira deva aura nArakoM ko janma se hI kisa prakAra hotA hai ? usake lie kyA kSayopazama Avazyaka nahIM hai ? uttara meM nivedana hai ki avadhijJAna ke lie avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama Avazyaka hai| kintu antara yaha hai ki devoM aura nArakoM kA kSayopazama bhavapratyaya hotA hai| vahA~ para janma lete hI avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama ho hI jAtA hai| kintu manuSya va tiryaMca ke lie vaha niyama nahIM hai| unheM vizeSarUpa se niyama Adi kA pAlana karanA hotA hai, taba jAkara avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama hotA hai / kSayopazama donoM meM Avazyaka hai / antara kevala sAdhana meM hai| jo jIva janmagrahaNa karane mAtra se kSayopazama kara sakate haiM, unakA avadhijJAna bhavapratyaya hai| jaise pakSiyoM meM janma lete hI ur3ane kI zakti prApta ho jAtI hai, para mAnava meM nhiiN| guNapratyaya avadhijJAna ke chaH prakAra haiM -60 1. anugAmI--jisa kSetra meM sthita jIva ko avadhijJAna utpanna hotA hai, usase anyatra jAne para netra ke samAna jo sAtha-sAtha jAya-banA rhe| 2. ananugAmI-utpatti-kSetra ke atirikta anya kSetra meM jAne para jo na rhe| 3. vardhamAna-utpatti ke samaya meM kama prakAzamAna ho aura bAda meM kramazaH bddh'e| 4. hIyamAna-utpatti kAla meM adhika prakAzamAna ho aura bAda meM kramazaH ghaTe / 5. apratipAtI-jIvanaparyanta rahane vAlA, athavA kevalajJAna utpanna hone taka rahane vaalaa| 6. pratipAtI-utpanna hokara jo punaH calA jaae| uparyakta avadhijJAna ke ye chaH bheda svAmI ke guNa kI dRSTi se kiye gaye haiN| tattvArtharAjavArtika meM kSetra Adi kI dRSTi se tIna bheda kiye gaye haiM 1. dezAvadhi, 2. paramAvadhi, aura 3. sarvAvadhi / 11 AJAN. MAINEER PvN vA 56 (ka) nandIsUtra 7, (kha) dvividho'vadhiH / tatra bhavapratyayo nArakadevAnAm / -tattvArthasUtra za21-22 60 taM samAsao chavvihaM paNNattaM / taM jahA-ANugamiyaM, aNANugamiyaM, vaDDhamANayaM, hAyamANaM, paDivAti, apaDivAti / --nandIsUtra sUtra 6 61 punarapare'vadhestrayo bhedA dezAvadhiH paramAvadhiH sarvAvadhizceti / / -rAjavArtika 112215 (vRttisahita)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 296 ASPAad naaloo dezAvadhi ke tIna bheda hote haiM / jaghanya dezAvadhika kSetra utsedhAMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| utkRSTa dezAvadhi kA kSetra sampUrNa loka hai| ajaghanyotkRSTa dezAvadhi kA kSetra ina donoM ke madhya kA hai| jisake asaMkhyAta prakAra haiN| jaghanya paramAvadhi kA kSetra eka pradeza se adhika loka hai| utkRSTa paramAvadhi kA kSetra asaMkhyAta lokapramANa hai| ajaghanyotkRSTa paramAvadhi kA kSetra ina donoM ke madhya kA hai / 62 sarvAvadhi eka prakAra kA hotA hai| usakA kSetra utkRSTa paramAvadhi ke kSetra se bAhara asaMkhyAta kSetrapramANa hai| kSetra kI adhika-se-adhika maryAdA loka hai| loka se bAhara koI padArtha nahIM hai| jo loka se adhika kSetra kA nirdeza kiyA gayA hai, usakA tAtparya jJAna kI sUkSmatA se hai| dezAvadhi cAroM gatiyoM meM hotA hai kintu paramAvadhi aura sarvAvadhi manuSyoM meM muniyoM ke hI hote haiN| jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ina sAta nikSepoM se avadhijJAna ko samajhane kA sUcana kiyA hai|4 manaHparyAyajJAna yaha jJAna manuSyagati ke atirikta anya kisI gati meM nahIM hotaa| manuSya meM bhI saMyata manuSya ko detA hai, asaMyata manuSya ko nhiiN| manaHparyAyajJAna kA artha hai-manuSyoM ke mana ke cintita artha ko jAnane vAlA jJAna / mana eka prakAra kA paudgalika dravya hai| jaba vyakti kisI viSayavizeSa kA vicAra karatA hai taba usake mana kA nAnA prakAra kI paryAyoM meM parivartana hotA rahatA hai| manaHparyAyajJAnI mana kI una vividha paryAyoM kA sAkSAtkAra karatA hai| usa sAkSAtkAra se vaha yaha jAnatA hai ki vyakti isa samaya meM yaha cintana kara rahA hai| kevala anumAna se yaha kalpanA karanA ki amuka vyakti isa samaya amuka prakAra kI kalpanA kara rahA hogA, isa prakAra anumAna ko manaHparyAya jJAna nahIM khte| yaha jJAna mana ke pravartaka yA uttejaka pudgala dravyoM ko sAkSAt jAnane vAlA hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to-mana ke pariNamana kA AtmA ke dvArA sAkSAt pratyakSa karake mAnava ke cintita artha ko jAna lenA manaHparyAyajJAna hai| yaha jJAna manapUrvaka nahIM hotA, kintu AtmapUrvaka hotA hai| mana to usakA viSaya hai| jJAtA sAkSAt AtmA hai / 65 do vicAradhArAe~ manaHparyAyajJAna ke sambandha meM AcAryoM kI do vicAradhArAe~ haiN| AcArya pUjyapAda evaM AcArya akalaMka kA mantavya hai ki manaHparyAyajJAnI cintita artha kA pratyakSa karatA hai| arthAt mana ke dvArA cintita artha ke jJAna ke lie mana ko mAdhyama na mAnakara sIdhA usa artha kA pratyakSa mAna 62 vibhinna vastuoM ke nApane ke lie vibhinna aMgula nizcita kiye gaye haiN| mukhyarUpa se usake tIna bheda haiM-utsedhAMgula, pramANAMgula, aura AtmAMgula / 63 tattvArthasAra, amRtacandra suri, pR0 12 -gaNezaprasAda varNI granthamAlA 64 vizeSAvazyaka bhASya 65 maNapajjavaNANaM puNa, jaNamaNaparicitiyattha pAgaDANaM / mANusakhettanibaddhaM, guNapaccaiyaM carittavao // -Avazyaka niyukti 76 manorankarinaamarriandiaramremiumAnasunitanatanAmarnarmercadorial AcAryapravabhiApApravaAbhaH zrIAndA anzanAAnandamayana ANIMNamariwwwnarayanawwmanomenorrenewanawimilaiaml
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anmarriaJAAAAAAAAAAAAAAAAALANANAirtanvartam ICC zakasa zrIAnandagranthazrAAnandAntha51 nyAyapravAminI 300 dharma aura darzana letI hai| yaha paramparA mana ke paryAya aura arthaparyAya meM liMga aura liGgI kA sambandha nahIM maantii| mana ekamAtra sahArA hai| jaise koI vyakti yaha kahe ki "sUrya bAdaloM meM hai" isakA tAtparya yaha nahIM ki-bAdala sUrya ke jAnane meM kAraNa hai| bAdala to sUrya ko jAnane ke lie AdhAra hai| vastutaH pratyakSa to artha kA hI hotA hai / isake lie mana rUpa AdhAra kI AvazyakatA hai|66 ___ AcArya jinabhadra kSamAzramaNa kA kathana hai ki manaHparyAya jJAnI mana kI vividha avasthAoM kA pratyakSa karatA hai| kintu una avasthAoM meM jo artha rahA huA hai, usakA anumAna karatA hai| arthAt yaha paramparA artha kA jJAna anumAna se mAnatI hai| usakA kathana hai ki mana kA jJAna mukhya hai / artha kA jJAna usake pazcAt kI vastu hai| mana ke jJAna se artha kA jJAna hotA hai / sIdhA arthajJAna nahIM hotA hai| manaHparyAya kA artha hI yaha hai ki mana kI paryAyoM kA jJAna, na ki artha kI paryAyoM kA jJAna / 67 uparyukta donoM paramparAoM meM dvitIya paramparA adhika tarkasaMgata hai| kyoMki manaHparyAyajJAna se sAkSAt arthajJAna honA sambhava nahIM hai| usakA viSaya rUpI dravya kA anantavAM bhAga hai|68 yadi manaHparyAyajJAna mana ke sabhI viSayoM kA sAkSAt jJAna kara letA hai to arUpI dravya bhI usake viSaya ho jAte haiM / kyoM ki mana ke dvArA arUpI dravya kA bhI cintana ho sakatA hai| jabaki isa prakAra nahIM hotaa| jitane mUrta dravyoM kA avadhijJAnI sAkSAtkAra karatA hai, una se kama kA manaHparyAyajJAnI karatA hai / avadhijJAnI sabhI prakAra ke pudgala dravyoM ko grahaNa kara sakatA hai| kintu manaHparyAyajJAnI unake anantaveM bhAga arthAt mana rUpa bane hue pudgaloM kA mAnuSottara kSetra ke antargata hI grahaNa karatA hai| mana kA sAkSAtkAra ho jAne ke pazcAt usake dvArA cintita artha kA parijJAna anumAna se ho sakatA hai| aisA hone para mana ke dvArA soce gaye mUrta-amUrta sabhI dravyoM kA jJAna ho sakatA hai|66 do prakAra manaHparyAyajJAna ke Rjumati aura vipulamati ye do prakAra haiN|70 Rjumati kI apekSA vipulamati jJAna adhika vizuddha hotA hai / Rjumati kI apekSA vipulamati mana ke sUkSma pariNAmoM ko bhI jAna sakatA hai| donoM meM dUsarA antara yaha bhI hai ki Rjumati pratipAtI hai arthAt utpanna hone ke pazcAt naSTa bhI ho jAtA hai| kintu vipulamati kevalajJAna kI prApti taka banA rahatA hai / 71 manaHparyAyajJAna kA viSaya 1. dravya kI dRSTi se-mana rUpa meM pariNata pudgala dravya (mnovrgnnaa)| 2. kSetra kI dRSTi se--manuSyakSetra / 66 (ka) sarvArthasiddhi 16 (kha) tattvArtharAjavArtika 2266-7 / 67 vizeSAvazyaka bhASya 814 / 68 tadanantabhAge manaHparyAyasya / -tattvArthasUtra 1126 / 66 janadarzana DA0 mohanalAla mehatA 70 nandIsUtra sUtra 18 71 vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH / -tattvArthasUtra 1125
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 301 3. kAla kI dRSTi se-asaMkhyAta kAla taka kA (palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga) atIta kA aura bhaviSya / 4. bhAva kI dRSTi se-manovargaNA kI ananta avsthaaeN| avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna kI vizeSatAeM avadhi aura manaHparyAya jJAna ye donoM jJAna AtmA se hote haiN| inake lie indriya aura mana kI sahAyatA kI AvazyakatA nahIM hotii| kintu ye donoM jJAna rUpI dravya taka hI sImita haiN| isalie apUrNa arthAt vikalapratyakSa haiN| jabaki kevalajJAna rUpI-arUpI sabhI dravyoM ko jAnane ke kAraNa sakalapratyakSa hai| avadhi aura manaHparyAya meM vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya ina cAra dRSTiyoM se | antara hai| manaHparyAyajJAna apane viSaya ko avadhijJAna kI apekSA vizada rUpa se jAnatA hai| IT isalie vaha usase adhika vizuddha hai| yaha vizuddhi viSaya kI nyUnAdhikatA para nahIM hai / viSaya kI sukSmatA para avalambita hai| mahattvapUrNa yaha nahIM hai ki adhika mAtrA meM padArthoM ko jAnA jAya, para mahattvapUrNa yaha hai ki jJeya padArtha kI sUkSmatA kA parijJAna ho / manovargaNAoM kI mana ke rUpa meM pariNata paryAya avadhijJAna kA bhI viSaya banatI haiN| tathApi manaHparyAya una paryAyoM kA spezalisTa (vizeSajJa-sUkSmajJa) hai| eka DAkTara vaha hotA hai jo sampUrNa zarIra kI cikitsA-vidhi sAdhAraNa rUpa se jAnatA hai, aura eka DAkTara vaha hotA hai jo A~kha kA, kAna kA, dA~ta kA, eka avayava vizeSa kA pUrNa niSNAta hotA hai / yahI bAta avadhi aura manaHparyAya kI hai| avadhijJAna ke dvArA rUpI dravya kA sUkSma aMza jitanA jAnA jAtA hai usase adhika sUkSma aMza manaHparyAyajJAna ke dvArA jAnA jAtA hai| avadhijJAna kA kSetra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa loka ke rUpI padArtha haiM kintu manaHparyAya kA kSetra manuSyaloka hI hai| avadhijJAna ke svAmI cAroM gati vAle jIva haiN| kintu manaHparyAya kA svAmI kevala cAritravAn zramaNa hI ho sakatA hai| avadhijJAna kA viSaya sampUrNa rUpI dravya hai (saba paryAya nahIM), kintu manaHparyAyajJAna kA viSaya kevala mana hai| jo ki rUpI dravya kA anantavAM bhAga hai| kevalajJAna kevala zabda kA artha eka yA asahAya hai|72 jJAnAvaraNIyakarma ke naSTa hone se jJAna ke avAntara bheda miTa jAte haiM aura jJAna eka ho jAtA hai, usake pazcAt indriya aura mana ke sahayoga kI AvazyakatA nahIM hotI, etadartha vaha kevala kahalAtA hai| vyAkhyAprajJapti meM gautama ne jijJAsA prastuta kI-bhagavan ! kevalI indriya aura mana se jAnatA hai aura dekhatA hai ? bhagavAn ne samAdhAna karate hue kahA-gautama ! vaha indriyoM se jAnatA va dekhatA nahIM hai| gautama ne punaH prazna kiyA-bhagavAn ! aisA kyoM hotA hai ? bhagavAn ne uttara diyA-gautama ! kevalI pUrva dizA meM mita ko bhI jAnatA hai aura amita ko bhI jAnatA hai / vaha indriya kA viSaya nahIM hai / 73 72 kevalamegaM suddhaM, sagalamasAhAraNaM aNaMtaM ca / -vizeSAvazyaka bhASya 84 / 73 vyAkhyAprajJapti 6 / 10 AAAMAMINIMIRamaanaanadaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaasandraAADALA mvivarvivyameviniwr
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARJAAAAAAww. JanmaavaamaHIAsanmaamananM anchhainaCADAIADRASARALAM AcAryapravara abhibhAcAryaprava zrIAnandAntha zrAAnanda anya | 302 dharma aura darzana PriyyNMM NTYMIRRY yA hai kevala zabda kA dUsarA artha zuddha hai|74 jJAnAvaraNIya ke naSTa hone se jJAna meM kiJcinmAtra bhI azuddhi kA aMza nahIM rahatA hai| isalie vaha "kevala' kahalAtA hai| kevala zabda kA tIsarA artha sampUrNa hai / 75 jJAnAvaraNIya ke naSTa hone se jJAna meM apUrNatA nahIM rahatI hai, isaliye vaha "kevala' kahalAtA hai| kevala zabda kA cauthA artha-asAdhAraNa hai / 76 jJAnAvaraNIya karma ke naSTa hone para jaisA jJAna hotA hai, vaisA dUsarA nahIM hotA, isalie vaha "kevala" kahalAtA hai / kevala zabda kA pAMcavA~ artha ananta hai / 77 jJAnAvaraNIya ke naSTa hone se jo jJAna utpanna hotA hai, vaha phira kadApi AvRta nahIM hotA, etadarthaM vaha 'kevala' kahalAtA hai| "kevala" zabda ke uparyukta artha-"sarvajJatA" se sambandhita nahIM haiN| AvaraNa ke pUrNa rUpa se kSaya hone para jJAna eka zuddha asAdhAraNa aura apratipAtI hotA hai| isa meM kisI bhI prakAra kA vivAda nahIM hai| vivAda kA mukhya viSaya jJAna kI pUrNatA hai| kitane hI tArkikoM kA mantavya hai ki jJAna kI pUrNatA kA artha bahuzru tatA hai| kitane hI AcArya jJAna kI pUrNatA kA artha sarvajJatA karate haiN| jaina paramparA meM kevalajJAna kA artha sarvajJatA hai| kevalajJAnI kevalajJAna paidA hote hI loka aura aloka donoM ko jAnane lagatA hai|78 kevalajJAna kA viSaya sarva dravya aura sarva paryAya haiN|76 koI bhI vastu aisI nahIM hai jise kevalajJAnI nahIM jAnatA ho| koI bhI paryAya aisA nahIM jo kevalajJAna kA viSaya na ho| chahoM dravyoM ke vartamAna, bhUta aura bhaviSya ke jitane bhI paryAya haiM, sabhI kevalajJAna ke viSaya haiN| AtmA kI jJAnazakti kA pUrNa vikAsa kevalajJAna hai| jaba pUrNa jJAna ho jAtA hai taba apUrNa jJAna svataH naSTa ho jAtA hai| isake sambandha meM pUrva likha cuke haiN| darzana aura jJAna viSayaka tIna mAnyatAe~ upayoga ke do bheda haiM-sAkAra aura anAkAra / sAkAra upayoga ko jJAna kahate haiM aura anAkAra upayoga ko darzana / 80 sAkAra kA artha savikalpa hai aura anAkAra kA artha nirvikalpa hai| jo upayoga vastu ke vizeSa aMza ko grahaNa karatA hai vaha savikalpa hai| aura jo upayoga sAmAnya aMza ko grahaNa karatA hai vaha nivikalpa hai| jJAna aura darzana kI mAnyatA jaina sAhitya meM atyadhika prAcIna hai| jJAna ko Avata karane vAle karma kA nAma jJAnAvaraNa hai aura darzana ko AcchAdita karane vAle karma kA nAma darzanAvaraNa 74 zuddham-nirmalam-sakalAvaraNamalaMkavigamasambhUtattvAt / / -vizeSAvazyaka bhASyavRtti 84 75 vahI-84 76 asAdhAraNam-ananya-sadRzam tAdRzAparajJAnAbhAvAt / -vizeSAvazyaka bhASya vRtti 84 77 vizeSAvazyaka bhASya vRtti 84 / 78 jayA savvattagaM nANaM dasaNaM caabhigcchii| tathA logamalogaM ca, jiNo jANai kevalI / / -dazavakAlika 4122 79 sarvadravyaparyAyeSu kevlsy| -tattvArthasUtra 1 // 30 80 tattvArthasUtra bhASya 16
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 303 hai| ina karmoM ke kSayopazama se jJAna aura darzana guNa prakaTa hote haiN| Agama-sAhitya meM yatra-tatra jJAna ke lie "jANai" aura darzana ke lie "pAsai" zabda vyavahRta huA hai| __ digambara AcAryoM kA yaha abhimata rahA hai ki bahirmukha upayoga jJAna hai aura antarmukha upayoga darzana hai| AcArya vIrasena SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM likhate haiM ki sAmAnya-vizeSAtmaka bAhyArtha kA grahaNa jJAna aura tadAtmaka AtmA kA grahaNa darzana hai| darzana aura jJAna meM yahI antara hai ki darzana sAmAnya-vizeSAtmaka AtmA kA upayoga hai-svarUpa-darzana hai jabaki jJAna AtmA se itara prameya kA grahaNa karatA hai| jinakA yaha mantavya hai ki sAmAnya kA grahaNa darzana hai aura vizeSa kA grahaNa jJAna hai ve prastuta mata ke anusAra darzana aura jJAna ke mata se anabhijJa haiN| sAmAnya aura vizeSa ye donoM padArtha ke dharma haiN| eka ke abhAva meM dUsare kA astitva nahIM hai| kevala sAmAnya aura kevala vizeSa kA grahaNa karane vAlA jJAna apramANa hai| isI taraha vizeSa-vyatirikta sAmAnya kA grahaNa karane vAlA darzana mithyA hai|81 prastuta mata kA pratipAdana karate huye dravyasaMgraha kI vRtti meM brahmadeva ne likhA hai-jJAna aura darzana kA do dRSTiyoM se cintana karanA caahiye| tarkadRSTi se aura siddhAntadRSTi se / darzana ko sAmAnyagrAhI mAnanA tarkadRSTi se ucita hai| kintu siddhAntadRSTi se AtmA kA sahI upayoga darzana hai aura bAhya artha kA grahaNa jJAna hai / vyAvahArika dRSTi se jJAna aura darzana meM bhinnatA hai, para-naizcayika dRSTi se jJAna aura darzana meM kisI bhI prakAra kI bhinnatA nahIM hai / 82 sAmAnya aura vizeSa ke AdhAra se jJAna aura darzana kA jo bheda kiyA gayA hai, usakA nirAkaraNa anya prakAra se bhI kiyA gayA hai| yahAM anya dArzanikoM ko samajhAne ke lie sAmAnya aura vizeSa kA prayoga kiyA gayA hai| kintu jo jaina tattvajJAna ke jJAtA haiM unake lie Agamika vyAkhyAna hI grAhya hai| zAstrIya paramparA ke anusAra AtmA aura itara kA bheda hI vastutaH sAra- || pUrNa hai| uparyakta vicAradhArA ko mAnane vAle AcAryoM kI saMkhyA adhika nahIM hai| adhikAMzataH dArzanika AcAryoM ne sAkAra aura anAkAra ke bheda ko svIkAra kiyA hai| darzana ko sAmAnyagrAhI mAnane kA tAtparya itanA hI hai ki usa upayoga meM sAmAnya dharma pratibimbita hotA hai aura jJAnopayoga meM vizeSa dharma jhalakatA hai| vastu meM donoM dharma haiM para upayoga kisI eka dharma ko hI mukhya rUpa se grahaNa kara pAtA hai / upayoga meM sAmAnya aura vizeSa kA bheda hotA hai kintu vastu meM nhiiN| __ kAla kI dRSTi se darzana aura jJAna kA kyA sambandha hai ? jarA isa prazna para bhI cintana karanA Avazyaka hai| chadmasthoM ke lie sabhI AcAryoM kA ekamata hai ki chadmasthoM ko darzana aura jJAna kramazaH hotA hai, yugapad nhiiN| kevalI meM darzana aura jJAna kA upayoga kisa prakAra hotA hai ? isa sambandha meM AcAryoM ke tIna mata haiM-prathama mata ke anusAra darzana aura jJAna kramazaH hote haiN| dvitIya mAnyatA ke anusAra darzana aura jJAna yugapad hote haiM / tRtIya mAnyatAnusAra jJAna aura darzana meM abheda hai arthAt-donoM eka haiN| 81 SaTkhaNDAgama, dhavalA vRtti 11114 82 dravyasaMgraha vRtti gA0 44 / 83 dravyasaMgraha vRtti 44 / AMARRITAINARAAMAJamaAJANAanandnainaamaverinaamanaubAANAMIKANAKIALALA RAMANANJARITAIKARANJABANANA maramniweMINYorrrrrrrrrrrrrry
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinandana ApAyapravara abhinaMdana Ananda anya T h V Jiu SUNTY NE dharma aura darzana prajJApanA meM eka saMvAda hai / gautama bhagavAn se pUchate haiM - he bhagavan ! kevalI AkAra, hetu, upamA, dRSTAnta, varNa, saMsthAna, pramANa aura pratyAvatAroM ke dvArA isa ratnaprabhA pRthvI ko jisa samaya jAnatA hai usa samaya dekhatA nahIM hai aura jisa samaya dekhatA hai usa samaya jAnatA hai ? 304 bhagavAn he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| - gautama - he bhagavan ! kevalI AkAra Adi ke dvArA isa jAnatA hai usa samaya dekhatA nahIM hai, aura jisa samaya dekhatA hai usa kyA kAraNa ? bhagavAn he gautama! usakA jJAna sAkAra hai aura darzana nirAkAra hai / ataH vaha jisa samaya jAnatA hai usa samaya dekhatA nahIM hai aura jisa samaya dekhatA hai usa samaya jAnatA nahIM hai / isa prakAra adhaH saptamI pRthvI taka saudharma kalpa se lekara ISatprAgbhAra pRthvI taka tathA paramANu pudgala se anantapradeza skaMdha taka jAnane kA aura dekhane kA krama samajhanA caahie| 54 pRthvI ko jisa samaya ratnaprabhA samaya jAnatA nahIM hai / isakA 8 Avazyaka nirmukti vizeSAvazyaka bhASya Adi meM bhI kahA gayA hai ki kevalI ke bhI do upayoga eka sAtha nahIM ho sakate / zvetAmbara paramparA ke Agama isa sambandha meM eka mata haiM / ve kevalI ke darzana aura jJAna ko yugapad nahIM maante| digambara paramparA ke anusAra kevaladarzana aura kevalajJAna yugapad hote haiM / isa viSaya meM sabhI digambara AcArya ekamata haiN| 50 umAsvAti kA bhI yahI mata rahA hai ki mati zruta Adi meM upayoga krama se hotA hai yugapad nahIM / kevalI meM darzana aura jJAnAtmaka upayoga pratyeka kSaNa meM yugapad hotA hai| niyamasAra meM AcArya kundakunda ne spaSTa likhA hai ki jaise sUrya meM prakAza aura tApa eka sAtha rahate haiM usI prakAra kevalI meM darzana aura jJAna eka sAtha rahate haiM / 88 tIsarI paramparA caturtha zatAbdI ke mahAn dArzanika AcArya siddhasena divAkara kI hai| unhoMne sanmati prakaraNa meM likhA hai ki manaHparyAya taka to jJAna aura darzana kA bheda siddha kara sakate haiM kintu kevalajJAna aura kevaladarzana meM bheda siddha karanA sambhava nahIM hai / 0 darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa kA yugapad kSaya hotA hai / usa kSaya se hone vAle upayoga meM "yaha prathama hotA hai, yaha bAda meM hotA hai" isa prakAra kA bheda kisa prakAra kiyA jA sakatA hai| kaivalya kI prApti jisa samaya hotI hai usa samaya sarvaprathama mohanIya karma kA kSaya hotA hai / usake pazcAt jJAnAvaraNa, 84 prajJApanA pada 30 / sU 316 | pR0 531 85 Avazyaka niryukti gA0 677-976 86 vizeSAvazyaka bhASya 87 (ka) gommaTasAra jIvakANDa 730 (kha) dravyasaMgraha 44 88 matijJAnAdiSu caturSu paryAyeNopayogo bhavati na yugapad / sambhinna jJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapad bhavati / tatvArthasUtrabhASya 1131 86 niyamasAra 156 10 maNapajjavaNANato NANassa va darisaNassa ya viseso / kevalaNANaM puNa daMsaNaM ti gANaM ti ya samANaM // sammatiprakaraNa 23
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnavAda : eka parizIlana 305 darzanAvaraNa aura antarAya kA yugapad kSaya hotA hai| jaba darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa donoM ke kSaya meM kAla kA bheda nahIM hotA hai taba yaha kisa prakAra kahA jA sakatA hai ki prathama kevaladarzana hotA hai phira kevljnyaan| isa samasyA ke samAdhAna ke lie koI yaha mAne ki donoM kA yugapad sadbhAva hai to yaha bhI ucita nahIM hai, kyoMki eka sAtha do upayoga nahIM ho skte| isa samasyA kA sabase sarala va tarkasaMgata samAdhAna yaha hai ki kevalI avasthA meM darzana aura jJAna meM bheda nahIM hotA / darzana aura jJAna ko pRthak-pRthak mAnane se eka samasyA aura utpanna hotI hai| yadi kevalI eka hI kSaNa meM sabhI kucha jAna letA hai to use sadA ke lie saba kucha jAnate rahanA caahie| yadi usakA jJAna sadA pUrNa nahIM hai to vaha sarvajJa kaise? 1 yadi usakA jJAna sadaiva pUrNa hai to krama aura akrama kA prazna hI utpanna nahIM hotA / vaha sadA eka rUpa hai| vahA~ para darzana aura jJAna meM kisI bhI prakAra kA koI antara nahIM hai / jJAna savikalpa hai aura darzana nirvikalpa hai| isa prakAra kA bheda / AvaraNa rUpa karma ke kSaya ke pazcAt nahIM rhtaa|62 jahA~ para upayoga kI apUrNatA hai vahIM para savikalpa aura nirvikalpa kA bheda hotA hai, pUrNa upayoga hone para kisI bhI prakAra kA bheda nahIM hotA / eka samasyA aura vaha yaha hai ki jJAna hamezA darzanapUrvaka hotA hai kintu darzana jJAnapUrvaka nahIM hotA / 3 kevalI ko jaba eka bAra sampUrNa jJAna ho jAtA hai taba phira darzana nahIM ho sakatA, kyoMki darzana jJAnapUrvaka nahIM hotA, etadartha jJAna aura darzana kA kramabhAva nahIM ghaTa sktaa| digambara paramparA meM kevala yugapad pakSa hI mAnya rahA hai| zvetAmbara paramparA meM isakI krama, yugapad aura abheda ye tIna dhArAyeM bniiN| ina tInoM dhArAoM kA vikrama kI satrahavIM zatAbdI ke mahAn tAkika yazovijaya jI ne nayadRSTi se samanvaya kiyA hai| Rjusutranaya kI dRSTi se kramika pakSa saMgata hai| yaha dRSTi vartamAna samaya ko grahaNa karatI hai| prathama samaya kA jJAna kAraNa hai aura dvitIya samaya kA darzana usakA kArya hai / jJAna aura darzana meM kAraNa aura kArya kA krama hai| vyavahAranaya bhedasparzI hai| usakI dRSTi se yugapat pakSa bhI saMgata hai| saMgrahanaya abheda-sparzI hai| usakI dRSTi se abheda pakSa bhI saMgata hai| tarkadRSTi se dekhane para ina tIna dhArAoM meM abheda pakSa adhika yuktisaMgata lagatA hai| dUsarA dRSTikoNa Agamika hai, usakA pratipAdana svabhAvasparzI hai| prathama samaya meM bhinnatAgata abhinnatA ko jAnanA svabhAvasiddha hai| jJAna kA svabhAva hI isa prakAra hai| bheda meM abheda aura abheda meM bheda samAyA huA hai / tathApi bhedapradhAna aura abhedapradhAna darzana kA samaya eka nahIM hai| upasaMhAra isa prakAra Agamayuga se lekara dArzanika yuga taka jJAnavAda para gaharAI se cintana kiyA gayA hai| yadi usa para vistAra ke sAtha likhA jAya to eka virATkAya svatantra graMtha taiyAra ho sakatA hai, para saMkSepa meM hI prastuta nibandha meM prakAza DAlA gayA hai, jisase prabuddha pAThakoM ko yaha parijJAta ho sake ki jaina dArzanikoM ne jJAnavAda para kitane spaSTa vicAra prastuta kiye haiN| gayA ri 61 sanmati prakaraNa 1110 12 sanmati prakaraNa 2022 63 jJAnavindu POORNA AcAmaprakAra AcAryapravara abhinaya zrIAnandakanyazrIAnandagrantha ameramania