Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 hIrAlAla jaina siddhAntazAstrI, nyAyatIrtha guNasthAna anAdi kAla se yaha jIva ajJAna ke vazIbhUta hokara viSaya aura kaSAya meM pravRtti karatA huA saMsAra meM paribhramaNa karatA calA A rahA hai, yadyapi apane isa paribhramaNa-kAla meM jIva ne caurAsI lAkha yoniyoM ke ananta utAra-car3hAva dekhe haiM, puNya kA upArjana kara manuSya aura devoM ke divya sukhoM ko bhI bhogA hai aura pApa kA saMcaya kara nATakoM aura pazupakSiyoM ke mahAn duHkhoM kA bhI anubhava kiyA hai, tathApi Aja taka apane Atma-svarUpa kA sAkSAtkAra yA yathArtha jJAna nahIM ho sakane se bhava-bandhanoM se mukti pAne ke liye prayatna karane para bhI vaha saphala nahIM ho sakA hai. Atma-svarUpa kA darzana nahIM ho sakane ke kAraNa isa jIva kI dRSTi anAdi se hI viparIta ho rahI hai aura usI ke kAraNa AtmA se bhinna parapadArthoM ko yaha apanA mAnakara unhIM kI prApti ke liye aharniza prayatna karatA rahatA hai aura icchAnusAra unake prApta nahIM ho sakane se Akula-vyAkula rahatA hai. jIva kI isa viparIta dRSTi ke kAraNa hI jaina zAstrakAroM ne use mithyAdRSTi yA bahirAtmA kahA hai. bahirAtmA apanI mithyAdRSTi ko chor3akara kisa prakAra antarAtmA yA yathArtha dRSTivAlA samayagdRSTi banatA hai aura kisa prakAra Age Atma-vikAsa karate hue paramAtmA bana jAtA hai, usake isa kramika vikAsa ke sopAnoM kA nAma hI guNasthAna hai. bahirAtmA ne paramAtmA banane ke liye Atmika guNoM kI uttarottara prApti karate hue isa jIva ko jina-jina sthAnoM se gujaranA par3atA hai unheM hI jaina-zAstroM meM 'guNasthAna' kahA hai. guNasthAnoM ke caudaha bheda haiM, jo isa prakAra haiM : 1 mithyAdRSTi, 2 sAsAdana samyagdRSTi, 3 samyagmithyAdRSTi, 4 adhirata-samyagdRSTi, 5 dezasaMyata, 6 pramattasaMyata, 7 apramattasaMyata, 8 apUrvakaraNa saMyata, 6 anivRttikaraNa saMyata, 10 sUkSmasAmparAya saMyata, 11 upAzAnta kaSAya saMyata, 12 vItarAgachadmastha saMyata, 13 sayogikevalI guNasthAna aura 14 ayogikevalI guNasthAna. (1) midhyAdRSTi guNasthAna : jaba taka jIva ko AtmasvarUpa kA darzana nahIM hotA taba taka vaha mithyAdRSTi kahalAtA hai. saMsAra ke bahubhAga prANI isI prathama guNasthAna kI bhUmikA meM raha rahe haiM. ye mithyAdRSTi jIva zarIra kI utpatti ko hI AtmA kI utpatti aura zarIra ke maraNa ko hI AtmA kA maraNa mAnate haiM. zarIra kI surUpatA-kurUpatA aura sabalatAnirbalatA ko hI apanA svarUpa mAnate haiM. puNya-pApa ke udaya se hone vAlI indriyajanita sukha-dukha kI pariNati ko hI AtmasvarUpa mAnate haiM aura isI kAraNa iSTa-viyoga yA aniSTa-saMyoga ke hone para ve asIma duHkhoM kA anubhava karate rahate haiM. jaba kisI suguru ke nimitta se isa mithyAdRSTi jIvako Atma-svarUpakA upadeza prApta hotA hai, taba isakI kaSAya maMda hotI hai, Atma-pariNAmoM meM vizuddhi bar3hatI hai aura yaha Atma svarUpa ko prApta karane ke liye udyata hotA hai. Atma-pariNAmoM kI vizuddhi ke kAraNa isake anAdi kAla se lage hue karmoM kA udaya bhI manda hotA hai, navIna karmoM kA bandha bhI bahuta halakA ho jAtA hai aura rAga-dveSa kI pariNati bhI dhImI par3atI hai. aise samaya meM hI yaha jIva karaNa-labdhi ke dvArA apane anAdikAlIna mithyAtvarUpa mahAmoha kA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa tIvra kaSAyoM kA upazamana karake saccI Atma-dRSTi ko prApta karatA hai arthAt Atma-sAkSAtkAra karatA hai. isa avasthA ko hI zAstrIya bhASA meM Jain Education Interational
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya asaMyatasamyagdRSTi nAmaka cauthe guNasthAna kI prApti kahate haiM. mithyAdRSTi jIva AtmasAkSAtkAra ke hote hI prathama guNasthAna se eka dama U~cA uThakara caturtha guNasthAnavartI bana jAtA hai. mithyAdaSTi jIva ke darzanamohanIya karma anAdikAla se abhI taka eka mithyAtva ke rUpa meM hI calA A rahA thA. kintu kaNalabdhi ke pratApa se usake tIna khaNDa ho jAte haiM, jinheM zAstrIya zabdoM meM kramazaH mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRti kahate haiM. jIva ko prathama vAra jo samyagdarzana hotA hai use prathamopazamasamyaktva kahate haiM. isakA kAla antarmuhUrtamAtra hai. isa kAla ke samApta hote hI yaha jIva samyaktvarUpa parvata se nIce giratA hai. usa kAla meM yadi samyagmithyAtva prakRti kA udaya A jAve, to vaha tIsare guNasthAna meM pahu~catA hai aura yadi anantAnubandhI krodhAdi kisI kaSAya kA udaya AjAve, to dUsare guNasthAna meM pahu~catA hai. tadanantara mithyAtvakarma kA udaya AtA hai aura yaha jIva punaH mithyAdRSTi bana jAtA hai arthAt pahale guNasthAna meM A jAtA hai. isa saba ke kahane kA sAra yaha hai ki dUsare aura tIsare guNasthAna jIva ke utthAna kAla meM nahIM hote, kintu patanakAla meM hI hote haiM. (2) sAsadanasamyagdRSTi guNasthAna : jaisA ki Upara batalAyA gayA hai, isa guNasthAna kI prApti jIva ko samyaktvadazA se patita hote samaya hotI hai. sAsAdana kA artha samyaktva yA samyagdarzana kI virAdhanA hai. samyagdarzana ke virAdhaka jIva ko sAsAdanasamyagdRSTi kahate haiM. ise sAsvAdana samyagdRSTi bhI kahate haiM. jaise koI jIva mIThI khIra ko khAve aura tatkAla hI yadi use vamana ho jAya, to vamana karate hue bhI vaha khIra kI miThAsa kA anubhava karatA hai. isI prakAra samyagdRSTi jIva jaba karmodaya kI tIvratA se samyaktva kA vamana karatA hai, to usa vamana kAla meM bhI use samyagdarzanakAla bhAvI Atmavizuddhi kA AbhAsa hotA rahatA hai kintu jaise kisI UMce sthAna se girane vAle vyakti kA AkAza meM adhara rahanA adhika kAla taka sambhava nahIM hai, isI prakAra samyagdarzana se girate hue yaha jIva dUsare guNasthAna meM eka samaya se lagAkara 6 AvalI kAla taka adhika se adhika rahatA hai. tatpazcAt niyama se mithyAtva karma kA udaya AtA hai aura jIva pahale guNasthAna meM jA pahu~catA hai. kAla ke saba se sUkSma aMza ko samaya kahate haiM aura asaMkhyAta samaya kI eka AvalI hotI hai. yaha chaha AvalIpramANa kAla bhI eka minaTa se bahuta choTA hotA hai. (3) samyagmithyAdRSTi : cauthe guNasthAna kI asaMyata samyagdRSTi dazA meM rahate hue jIva ke jaba mohanIya karma kI samyagmithyAtvaprakRti kA udaya AtA hai, to yaha jIva cauthe guNasthAna se girakara tIsare guNasthAna meM A jAtA hai. samyagmithyAtva prakRti ke udaya se tIsare guNasthAnavI jIva ke pariNAma na to zuddha samyaktvarUpa hI hote haiM aura na zuddha mithyAtvarUpa hI hote haiM. kintu ubhayAtmaka (mizrarUpa) hote haiM. jaise dahI aura cInI kA milA huA svAda na to kevala dahI rUpa khaTTA hI anubhava meM AtA hai aura na cInI rUpa mIThA hI. kintu donoM kA milA huA khaTa-miTTArUpa eka tIsarI hI jAti kA svAda AtA hai. isI prakAra tIsare guNasthAnavI jIva ke pariNAma na to yathArtha rUpa hI rahate haiM aura na ayathArtharUpa hI. kintu yathArtha-ayathArtha ke sammizrita pariNAma hote haiM. isa guNasthAna kA kAla bhI adhika se adhika eka antama hurta hI hai. muhUrta kA matalaba do ghar3I yA 48 minaTa hai. usameM eka samaya kama kAla ko utkRSTa antarmaharta kahate haiM. eka samaya adhika AvalI kAla ko jaghanya antarmuhUrta kahate haiM. Age eka-eka samaya kI vRddhi karate hue utkRSTa antarmuhUrta prApta hone taka madhyavartI kAla ko madhya antarmuhUrta kahate haiM. isa madhyama antarmuharta ke asaMkhyAta bheda hote haiM. so isa tIsare guNasthAna kA kAla yathAsaMbhava madhyama antarmuhUrta jAnanA cAhie. itanA vizeSa hai ki isa guNasthAna vAlA jIva yadi sambhala jAve to turanta car3ha kara cauthe guNasthAna meM pahu~ca sakatA hai, anyathA nIce ke guNasthAnoM meM usakA patana nizcata hI hai.. (4) asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna : jaisA ki pahale batalAyA gayA hai, jIva ko yathArthadRSTi prApta hote hI cauthA guNasthAna prApta ho jAtA hai. yaha yathArtha dRSTi-jise ki samyagdarzana kahate haiM-tIna prakAra kI hotI hai-aupathamika, kSAyika aura kSAyopazamika. darzanamohanIya kI mithyAtva samyagmithyAtva aura samyaktva ina tIna prakRtiyoM tathA cAritra mohanIya karma kI anantAtubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra prakRtiyA~, isa prakAra sAta prakRtiyoM ke upazama Jain Education Intemational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 hIrAlAla jaina : guNasthAna : 431 se aupazamika samyagdarzana prApta hotA hai. jIva ko sarvaprathama isI samyagdarzana kI prApti hotI hai, kintu isakA kAla antarmuhUrta hI hai, ataH usake pazcAt vaha samyaktva se gira jAtA hai phira aura mithyAdRSTi bana jAtA hai. punaH yaha jIva Upara car3hane kA prayatna karatA hai aura batalAI huI sAtoM prakRtiyoM kA kSayopazama karake kSAyopazamika samyagdRSTi banatA hai. isa samyagdarzana kA kAla antarmahurta se lagAkara 66 sAgara taka hai. arthAt kisI jIva ko yadi kSAyopazamika samyagdarzana lagAtAra banA rahe-to usake deva aura manuSyabhava meM praribhramaNa karate hue lagAtAra 66 sAgara taka banA raha sakatA hai. jaba jisa jIva kA saMsAra bilkula hI kama raha jAtA hai, taba vaha kSAyopazamika samyagdRSTi jIva, ukta sAtoM hI prakRtiyoM kA kSaya karake kSAyika samyagdRSTi banatA hai. yaha jIva saMsAra meM adhika se adhika tIna bhava taka rahatA hai. usake pazcAt caudhe bhava meM niyama se hI mukti prApta kara letA hai. isa guNasthAnavI jIva kI bAhirI kriyAoM meM aura mithyAdRSTi kI bAhirI kriyAoM meM koI khAsa antara dikhAI nahIM detA, para antaraMga kI pariNati meM AkAza-pAtAla jaisA antara ho jAtA hai. jahA~ mithyAdRSTi kI pariNati sadA malIna aura ArtaraudradhyAna-pracura hotI hai, vahA~ samyagdRSTi kI pariNati ekadama prazastha, vizuddha aura dharmadhyAnamaya ho jAtI hai. cAritramohanIya karma ke tIvra udaya hone se yadyapi cauthe guNasthAna vAlA jIva vrata-zIla-saMyamAdi kA raMca mAtra bhI pAlana nahIM karatA hai, indriyoM ke viSayoM kI pravRtti bhI barAbara banI rahatI hai tathApi mithyAdRSTi dazA meM jo indriyoM ke viSaya-sevana meM usakI tIvra Asakti thI,vaha ekadama ghaTa jAtI hai. vaha anAsakta rahatA huA hI indriyoM ke viSayoM kA sevana karatA hai, anyAyapUrvaka AjIvikA kA parityAga kara detA hai aura nyAya-nIti se hI dhanAdika kA upArjana karake apanA aura apane kuTumba kA bharaNapoSaNa karatA hai. jaise jala meM rahate hue bhI kamala jala se alipta rahatA hai, usI prakAra yaha asaMyata samyagdRSTi jIva ghara meM rahate hue bhI usase alipta rahatA hai aura indriyabhogoM ko bhogate hue bhI unameM anAsakta rahatA hai. (5) dezasaMyata guNasthAna : cauthe guNasthAna meM rahate hue jIva AtmavikAsa kI ora agrasara hotA hai, taba use aisA vicAra utpanna hotA hai ki maiM jina bhogoM ko bhoga rahA hU~ ye bhI karmabandhana ke kAraNa haiM, vinazvara haiM aura anta meM duHkhoM ko hI dene vAle haiM, taba vaha hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya aura parigraha ina pA~coM pApoM kA sthUla tyAga karatA hai arthAt aba maiM kisI bhI trasaprANI kA saMkalpapUrvaka ghAta nahIM karUMgA, aisI pratijJA karake ahiMsANuvrata ko aMgIkAra karatA hai. Aja se maiM rAjya-viruddha, samAja-viruddha, deza-viruddha aura dharma-viruddha asatya nahIM bolUMgA, isa prakAra se sthUla jhUTha kA parityAga karake satyAraNuvrata ko svIkAra karatA hai. aba maiM binA diye kisI kI vastu ko nahIM lUMgA. maiM dAyAda (bhAgIdAra) kA haka nahIM chInUgA, rAjya ke TaiksoM kI corI nahIM karUMgA, isa prakAra se sthUla corI kA tyAga karake acauryANavrata kA pAlana karatA hai. apanI vivAhitA strI ke atirikta saMsAra kI strImAtra ko apanI mAM, bahina aura beTI ke samAna samajha kara una para bure bhAva se dRSTipAta nahIM karUMgA, isa prakAra sthUla kuzIla kA tyAga karake brahmacaryANuvrata ko aMgIkAra karatA hai. aura apanI AvazyakatAoM ko sImita rakhatA huA anAvazyaka parigraha ke saMgraha kA parityAga kara parigrahaparimANAraNuvrata ko svIkAra karatA hai. tathA ina hI pA~coM aNuvratoM kI rakSA aura vRddhi ke liye tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata rUpa sAta zIlavratoM ko bhI dhAraNa karatA hai. isa prakAra vaha samyagdarzana ke sAtha zrAvaka ke ukta 12 vratoM kA pAlana karate hue Adarza gRhasthajIvana bitAtA hai. mithyAdRSTi jIva kI apekSA asaMyatasamyagdRSTi jIva ke pariNAmoM kI vizuddhi anantaguNI adhika hotI hai aura avirata samyagdRSTi kI apekSA isa dezasaMyata jIva ke pariNAmoM kI vizuddhi aura bhI anantaguNI hotI hai. isa guNasthAna vAlA saMsAra se uttarottara virakta hote hue apane Arambha aura parigraha ko bhI ghaTAtA jAtA hai aura zrAvaka ke pratimArUpa meM jo gyAraha darje zAstroM meM batalAye gaye haiM, unako aMgIkAra karatA huA apane Atmika guNoM kA vikAsa karatA rahatA hai. anta meM sarva Arambha kA tyAgakara, zuddha brahmacarya ko dhAraNa kara apanI strI kA bhI parityAga kara, tathA ghara-bAra ko bhI chor3a kara yA to sAdhu banane kI ora agrasara hotA hai yA jIvana ko alpa samajhakara sallekhanA ko dhAraNa kara samAdhimaraNapUrvaka apane zarIra kA parityAga karatA hai. SOD .0.0.. ko RSIOSkA ___Jaintameterminoine min elibrary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Education 432 : muni zrIhajArImala smRti grantha : dvitIya adhyAya isa guNasthAna kA kAla kama se kama antarmuhUrta hai aura adhika se adhika ATha varSa aura eka antarmuhUrta se kama eka pUrva koTI varSa hai jo ki karma bhUmija manuSya kI utkRSTa Ayu vAle ke hI sambhava hai. yaha jIva anubhava karatA hai ki maiM kitanI hI kAraNa merI Atmika zAnti meM bAdhA par3atI hI parityAga kara sAdhu banane ke liye taiyAra hotA (6) pramattasaMyata guNasthAna : gRhasthadharma kA pAlana karate hue bhI jaba sAvadhAnI kyoM na rakhUM, kuTumba Adi ke nimitta se yA dhanopArjanAdi ke hai, taba vaha apane parivAra se bhI nAtA tor3a kara aura ghara-bAra kA bhI hai. aisI dazA meM vaha hiMsAdi pA~coM pApoM kA sarvathA parityAga kara AjIvana ke liye ahiMsAdi paMca mahAvratoM ko aMgIkAra karatA hai, ghara meM rahanA chor3akara sAdhujanoM ke sAtha nivAsa karatA hai aura bhikSAvRtti se niruddiSTi AhAra letA huA apane saMyama kI sAdhanA meM saMlagna ho jAtA hai. yadyapi yaha saMyama kA pAlana karatA hai, ataH saMyata hai. tathApi isake jaba taka pramAda kA sadbhAva banA rahatA hai taba taka use pramattasaMyata karate haiM. isa guNasthAna kA jaghanya aura utkRSTa kAla bhI antarmuhUrta hI hai. isalie sAdhu ke sadA pramattadazA nahIM rahatI hai, kintu thor3I dera meM vaha sAvadhAna hokara Atmacintana karatA rahatA hai. jaba vaha Atma-cintana karatA hai, taba usake apramattadazA A jAtI hai. isa prakAra vaha sadA pramattadazA se apramattadazA meM aura apramattadazA se pramattadazA meM AtA jAtA rahatA hai. saMjvalana kaSAya aura nava nokaSAyoM kA udaya hone para mahAvratoM ke paripAlana meM kinhIM kAraNoM se jo anutsAha hotA hai use pramAda kahate haiM. pramAda ke 15 bheda paramAgama meM batalAye haiM- cAra kaSAya ( krodha, mAna, mAyA aura lobha) cAra vikathAe~ (svIkavA, rAjakacA AhArakathA aura dezakathA) pA~ca indriyoM ke viSayoM kI ora jhukAva, praNava (sneha) aura nidrA sAdhu sadA Atma-cintana meM nirata nahIM raha sakatA hai, ataH usakI pravRtti ina 15 pramAdoM meM se kisI na kisI pramAda kI ora ghar3I-Adha ghar3I ke liye hotI rahatI hai. jitanI dera usakI pravRtti pramAda rUpa rahatI hai, usa samaya usakI pramatta saMjJA hai aura vaha pA~coM pApoM kA yAvajjIvana ke liye sarvathA tyAga kara cukA hai, ataH saMyama dhAraNa karane ke kAraNa saMyata hai. isa prakAra vaha pramattasaMyata kahA jAtA hai. (7) zrapramattasaMyata: jaisA ki Upara batalAyA gayA hai, sAdhu kI sAvadhAna-dazA kA nAma hI sAtavA~ guNasthAna hai. jitanI dera Atma-cintana aura usake manana meM jAgarUka rahatA hai, utanI dera ke liye hI vaha sAtaveM guNasthAna meM pahu~catA hai, aura kisI eka pramAda rUpa pariNati ke prakaTa hote hI chaThe guNasthAna meM A jAtA hai. yadyapi ina chaThe aura sAtaveM guNasthAna kA kAla sAdhAraNataH antarmuhUrta batalAyA gayA hai, tathApi chaThe guNasthAna se sAtaveM guNasthAna kA kAla AdhA hai. isakA yaha artha hai ki sAdhu Atma-cintana meM saMlagna raha kara jitanI dera antarmukha rahatA hai usase adhika kAla taka vaha bahirmukha rahatA hai. yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki jina sAdhuoM kI pravRtti nirantara bahirmukhI kI hI carcA karate rahate haiM, vikathAoM meM vyasta aura nidrA meM masta rahate haiM, dekhane meM AtI hai, jo nirantara khAna-pAna samajha lIjie ki ve bhAvaliMgI sAdhu nahIM haiM. vyAkhyAna dete, khAna-pAna karate aura calate phirate meM bhI bhAvaliMgI sAdhu sadA sAvadhAna rahegA aura ukta kAryoM ke karate hue bhI bIca-bIca meM use vicAra AtA hogA ki "Atman tuma kahA~ bhaTaka rahe ho ! yaha bAtacIta, khAnapAna aura gamanAgamanAdi to tumhArA svabhAva nahIM haiM. phira bhI tuma abhI taka inameM apanA amUlya samaya vyatIta kara AtmasvarUpa se parAGmukha ho rahe ho" aisA vicAra Ate hI vaha AtmAbhimukha ho jAyagA. vartamAna kAla meM koI bhI sAdhu sAtaveM guNasthAna se Upara ke guNasthAnoM meM nahIM car3ha sakatA hai, kyoMki Upara car3hane ke yogya na to uttama saMhananAdi Aja haiM aura na manuSyoM meM utanI pAtratA hI hai. kintu jisa kAla meM sarva prakAra kI pAtratA aura sAdhana sAmagrI sulabha hotI hai, usa samaya sAdhu Upara ke guNasthAnoM meM car3hatA hai. sAtaveM guNasthAna se lekara bAharaveM guNasthAna taka kA kAla parama samAdhi kA hai. parama samAdhi kI dazA chadmastha jIva ke antarmuhUta kAla se adhika nahIM raha sakatI hai. isalie sAtaveM, AThaveM Adi eka-eka guNasthAna kA kAla bhI antarmuhUrta hai aura sabakA sAmUhika kAla bhI antarmuhUrta hI hai, aisA jAnanA cAhie. ary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 hIrAlAla jaina : guNasthAna : 433 ---------------- sAtava guNasthAna ke do bheda haiM-1 svasthAna-apramatta aura 2 sAtizaya apramatta. sAtaveM se chaThe meM aura chaThe se sAtaveM guNasthAna meM AnA jAnA svasthAna-apramattasaMyata ke hotA hai. kintu jo sAdhu mohanIya karma kA upazama yA kSaya karane ke lie udyata hote haiM, sAtizaya apramatta dazA unhIM sAdhuoM kI hotI hai. usa samaya dhyAna avasthA meM hI mohanIya karma ke upazamana yA kSapaNa ke kAraNabhUta adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRtti karaNa nAma vAle eka viziSTa jAti ke pariNAma jIva meM prakaTa hote haiM, jinake dvArA yaha jIva mohanIya karma kA upazanama yA kSapaNa karane meM samartha hotA hai. inameM se adhaHkaraNa rUpa viziSTa pariNAma sAtizayaapramattasaMyata ke arthAt sAtaveM guNasthAna meM hI prakaTa hote haiM. ina pariNAmoM ke dvArA vaha saMyata moha karma ke upazaya yA kSaya ke lie utsAhita hotA hai. Age ke guNasthAnoM kA svarUpa jAnane se pahale yaha jAna lenA Avazyaka hai ki AThaveM guNasthAna se do zreNiyA~ prArambha hotI haiM.-upazamazreNI aura kSapakazreNI. upazamazreNI ke 4 guNasthAna haiM: AThavA~, nauvA, dazavAM aura gyArahavA~. kSapakazreNI ke bhI 4 guNasthAna haiM-AThavA~, nauvA~, dazavA~ aura bArahavAM kSapakazreNI para kevala tadbhavamokSagAmI kSAyika samgyadRSTi sAdhu hI car3ha sakatA hai, anya nahIM. kintu upazamazreNI para tadbhavamokSagAmI aura atadbhavamokSagAmI tathA aupazamika samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi donoM prakAra ke jIva car3ha sakate haiM. kintu itanA nizcita jAnanA cAhie ki upazamazreNI para car3hane vAlA sAdhu gyArahaveM guNasthAna meM pahu~ca kara aura antarmuhUrta ke lie mohanIyakarma kA pUrNa upazamana karake vItarAgatA kA anubhava karane ke pazcAt bhI niyama se nIce giratA hai. yadi vaha saMbhalanA cAhe to chaThesAtaveM guNasthAna meM Thahara jAtA hai, anyAthA nIce ke bhI guNasthAnoM meM jA sakatA hai. kintu jo tadbhavamokSagAmI aura kSAyika samyagyadRSTi jIva haiM, ve sAtaveM guNasthAna meM pahuMca kara phira bhI mohakarma kI kSapaNA ke liye prayatna karate haiM aura AThaveM guNasthAna meM pahu~cate haiM. isalie Age donoM zreNiyoM ke guNasthAnoM kA svarUpa eka sAtha kahA jAyagA. () apUrvakaraNa-saMyataguNasthAna : jaba koI sAtizaya apramatta saMyata mohakarma kA upazamana yA kSapaNa karane ke lie adhaHkaraNa pariNAmoM ko karake isa guNasthAna meM praveza karatA hai, taba usake pariNAma pratyeka kSaNa meM apUrva-apUrva hI hote haiM. pratyeka samaya usake pariNAmoM kI vizuddhi anantaguNI hotI jAtI hai. isa guNasthAna ke pariNAma isake pahale kabhI nahIM prApta hue the, ata: unheM apUrva kahate haiM. isa guNasthAna meM aneka jIva yadi eka sAtha praveza kareM, to unameM se eka samayavartI kitane hI jIvoM ke pariNAma to paraspara samAna hoMge aura kitane hI jIvoM ke pariNAma asamAna raheMge. parantu Age-Age ke samayoM meM sabhI jIvoM ke pariNAma apUrva aura anantaguNI vizuddhi ko lie hue hote haiM, isIlie isa guNasthAna kA nAma apUrvakaraNa hai. isa guNasthAna kA kArya mohakarma ke upazamana yA kSapaNa kI bhUmikA taiyAra karanA hai. yadyapi isa guNasthAna meM mohakarma kI kisI bhI prakRti kA upazama yA kSaya nahIM hotA hai, tathApi mohakarma ke sthitikhaNDana anubhAga Adi kArya prArambha ho jAte haiM. (8) anivRttikaraNa-saMyataguNasthAna : AThaveM guNasthAna meM antarmuhUrta kAla raha kara aura apUrva-apUrva vizuddhi ko prApta ho, viziSTa Atma-zakti kA saMcaya karake yaha jIva nauveM guNasthAna meM praveza karatA hai. isa guNasthAna ke pratyeka samayavartI jIvoM ke pariNAma yadyapi uttarottara-apUrva aura anantaguNI vizuddhi vAle hote haiM, kintu eka samayavartI jIvoM ke pariNAma sadRza hI hote haiM, unameM nivRtti yA viSamatA nahIM pAI jAtI hai, ataH una pariNAmoM ko anivRttikaraNa karate haiM. isa guNasthAna meM hone vAle pariNAmoM ke dvArA Ayukarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI guNazreNI, nirjarA, guNasaMkramaNa, sthiti khaNDana aura anubhAgakhaNDana hotA hai. abhI taka jo karor3oM sAgaroM kI sthiti vAle karma baMdhate cale A rahe the unakA sthitibandha uttarottara kama-kama hotA jAtA hai, yahA~ taka ki isa guNasthAna ke antima samaya meM pahu~cane para karmoM kI jo jaghanya sthiti batalAyI gayI hai, tatpramANa sthiti ke karmoM kA bandha hone lagatA hai. karmoM ke satva kA bhI bahuta parimANa meM hrAsa hotA hai. pratisamaya karmapradezoM kI nirjarA asaMkhyAtaguNI bar3hatI jAtI hai. upazamazreNI vAlA jIva isa guNasthAna meM mohakarma kI eka sUkSma lobhaprakRtti ko chor3a kara zeSa sarvaprakRtiyoM kA upazamana kara detA hai aura kSapaka zreNI vAlA jIva unhIM kA kSaya karake dazaveM guNasthAna meM praveza karatA hai. yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki kSapakazreNI MOD prtulu nilu nilu nNdu DDHAR
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 : muni zrIhajArImala smRti grantha : dvitIya adhyAya vAlA mohakarma kI prakRitayoM ke sAtha anya karmoM kI bhI aneka prakRtiyoM kA kSaya karatA hai. ( 10 ) sUkSmasAmparAyaguNasthAna : isa guNasthAna meM pariNAmoM kI prakRSTa vizuddhi ke dvArA mohakarma kI jo eka sUkSma lobhaprakRtti zeSa raha gaI hai, vaha pratisamaya kSINa-zakti hotI jAtI hai. use upazamazreNI vAlA jIva to antima samaya upazamana karake gyArahaveM guNasthAna meM jA pahu~catA hai aura kSapaka zreNI vAlA jIva kSaya karake bArahaveM guNasthAna meM pahu~catA hai. jisa prakAra dhule hue kasUmI raMga ke vastra meM lAlimA kI sUkSma AbhA raha jAtI hai, usI prakAra isa guNasthAna ke pariNAmoM dvArA lobhakaSAya kSINa yA zuddha hote hue atyanta sUkSma rUpa meM raha jAtA hai, ataH isa guNasthAna ko sUkSmasAmparAya karate haiM. yahA~ sAmparAya kA artha lobha hai. itanA vizeSa jJAtavya hai ki kSapaka zreNI vAlA isa guNasthAna ke antima samaya meM sUkSmalobha ke sAtha anya karmoM kI bhI aneka prakRtiyoM kA kSaya karatA hai. (11) upazAntakaSAya vItarAgachadmasthaguNasthAna : dazaveM guNasthAna ke anta meM sUkSma lobhakA upazama hote hI samasta kaSAyoM kA upazamana ho jAtA hai aura vaha jIva upazAntakaSAyI bana kara gyArahaveM guNasthAna meM AtA hai. jisa prakAra gandale jala meM kataka phala yA phiTakarI Adi DAlane para usakA malabhAga nIce baiTha jAtA hai aura nirmala jala Upara raha jAtA hai, usI prakAra upazama zreNI meM zukladhyAna se mohanIya karma eka antarmuhUrta ke lie upazAnta kara diyA jAtA hai, jisase ki jIva ke pariNAmoM meM eka dama vItarAgatA, nirmalatA aura pavitratA AjAtI hai, isI kAraNa use upazAntamoha yA vItarAga saMjJA prApta ho jAtI hai. kintu abhI taka vaha alpajJa hI hai, kyoMki jJAna kA AvaraNa karane vAlA karma vidyamAna hai, ataH vaha vItarAga hote hue bhI chadmastha hI kahalAtA hai. mohakarma kA upazama eka antarmuhUrta kAla ke lie hI hotA hai, ataH usa kAla ke samApta hote hI isa jIva kA patana hotA hai aura yaha nIce ke guNasthAnoM meM calA jAtA hai. (12) kSINakaSAya vItarAgachadmastha guNasthAna: kSapaka zreNI vAlA jIva dazaveM guNasthAna ke anta meM sUkSma lobha kA kSaya karake ekadama bArahaveM guNasthAna meM jA pahu~catA hai. isa guNasthAna meM zukladhyAna kA dUsarA bheda prakaTa hotA hai. usake dvArA vaha jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya ina tIna ghAtika karmoM kA kSaya karatA hai. mohakarma kA kSaya to dazave guNasthAna ke anta meM hI ho cukA thA. isa prakAra cAroM ghAtika karmoM kA kSaya hote hI vaha kaivalyadazA ko prApta karatA huA terahaveM guNasthAna meM praveza karatA hai. (13) sayogikevalI guNasthAna : bArahaveM guNasthAna taka jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma kA sadbhAva rahane se jIva alpajJa hI rahatA hai ataH vahA~ taka ke jIvoM kI chadmastha saMjJA hai. kintu bArahaveM guNasthAna ke anta meM una karmoM kA eka sAtha kSaya hote hI jIva vizva ke samasta carAcara tattvoM ko hastAmalakavat spaSTa dekhane aura jAnane lagatA hai. arthAt vaha vizvatattvajJa aura vizvadarzI bana jAtA hai, ise hI arahanta avasthA kahate haiM. kevala jJAna kI prApti ho jAne ke kAraNa use kevalI bhI kahate haiM. yoga abhI taka banA huA hai, ataH isa guNasthAna kA nAma sayogIkevalI hai. isa guNasthAna meM cAra ghAtiyA karmoM ke nAza se arahanta bhagavAn ke nava kevala labdhiyA~ prakaTa ho jAtI haiM. jJAnAvaraNa karma ke kSaya se ananta jJAna, darzanAvaraNa ke kSaya se ananta darzana, mohakarma ke kSaya se anantasukha aura kSAyika samyaktva, antarAyakarma ke kSaya se ananta dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura anantavIrya kI prApti hotI hai. kaivalya kI prApti hone para samavasaraNa - vibhUti aura aSTa mahApratihArya bhI prakaTa hote haiM. aura arahanta bhagavAn vihAra karate hue bhavya jIvoM ko apane jIvanaparyanta mokSamArga kA upadeza dete rahate haiM. isa guNasthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai aura utkRSTakAla ATha varSa evaM antamaM karma eka pUrvakoTI varSa hai. jaba terahaveM guNasthAna ke kAla meM eka antarmuhUrta mAtra samaya zeSa raha jAtA hai aura kevalI bhagavAn kI antarmuhUrta pramANa Ayu se zeSa aghAtiyA karmoM kI sthiti adhika rahatI hai taba unakI sthiti ke samIkaraNa ke lie tIsarA zukladhyAna prakaTa hotA hai aura bhagavAn kevalIsamudghAta karate haiM. prathama samayameM caudaha rAjupramANa lambe daNDAkAra Atmapradeza phailate haiM. dUsare samaya meM kapATa ke AkAra ke Atmapradeza caur3e ho jAte haiM. tIsare samaya meM pratara ke AkAra meM Jain Educator compar
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 hIrAlAla jaina : guNasthAna : 435 vistRta hote haiM aura cauthe samaya meM unase Atmapradeza sAre lokAkAza meM vyApta ho jAte haiM. ise lokapUraNa-samudghAta kahate haiM. isI prakAra cAra samayoM meM Atmapradeza vApisa saMkucita hote hue zarIra meM praviSTa ho jAte haiM. isa kevalIsamudRghAta kriyA se nAma, gotra aura vedanIya karma kI sthiti bhI Ayukarma ke barAbara anrmuhUrta kI raha jAtI hai. tabhI ve caudahaveM guNasthAna meM praveza karate haiM. (14) ayogikevalI guNasthAna : isa guNasthAna meM praveza karate hI zukladhyAna kA cauthA bheda prakaTa hotA hai aura usake dvArA unake yogoM kA nirodha hotA hai. yoga-nirodha ke kAraNa hI unako ayogikevalI kahA jAtA hai. isa guNasthAna kA kAla yadyapi antarmahurta kahA jAtA hai, tathApi vaha 'a i u R la' ina pA~ca hrasva svaroM ke bolane meM jitanA samaya lagatA hai, tatpramANa hI hai. isa guNasthAna ke upAntya yA dvicarama samaya meM kevalI bhagavAn aghAtiyA karmoM kI 72 prakRtiyoM kA kSaya karate haiM aura antima samaya meM, yadi ve tIrthaMkara haiM, to 13 prakRtiyoM kA, anyathA 12 prakRtiyoM kA kSaya karate haiM aura eka kSaNa meM sarva karmoM se vipramukta hokara ayogikevalI bhagavAn mukta yA siddha saMjJA ko prApta karate hue siddhAlaya meM jA virAjate haiM aura sadA ke liye AvAgamana se vimukta ho jAte haiM. upasaMhAra karma-malImasa yaha saMsArI jIva apane puruSArtha ke dvArA ina caudaha guNa-sthAna rUpa nasainI para car3hatA huA lokAnta meM avasthita siddhAlaya taka pahu~catA hai aura saMsAra ke ananta duHkhoM se chUTa kara ananta Atmika sukha kA anubhava karatA hai. prArambha ke tIna guNasthAna vAle jIvoM kI bahirAtmA saMjJA hai. cauthe se lekara bArahaveM guNasthAna vAle jIvoM ko antarAtmA kahate haiM aura terahaveM caudahaveM guNasthAna vAle jIva paramAtmA kahalAte haiM. isa prakAra bahirAtmA se paramAtmA banane ke liye guNasthAnoM para car3hakara uttarottara AtmavikAsa ke liye pratyeka tattvajJa puruSa kA prayatna honA cAhie.