Book Title: Ekatmakta ke Saye me Pali Pusi Hamari Sanskruti
Author(s): Bhagchand Bhaskar
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210321/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAtmakatA ke sAye meM palI-pusI hamArI saMskRti O DaoN. bhAgacanda bhAskara, DI. liT saMskRti vyakti, samudAya aura rASTra ko eka ajIba nabja huA karatI hai jisakI dhar3akana ko dekha-samajhakara usakI traikAlika sthiti kA andAja laga jAtA hai| hamArI bhAratIya saMskRti meM utAra-car3hAva aura utthAna-patana bahuta Aye para sAMskRtika ekatA kabhI vicchinna nahIM ho skii| usameM ekAtmakatA ke svara sadaiva mukharita hote rahe / itihAsa ke udayakAla se lekara grAja taka isa tathyAtmaka vaiziSTya ko hama saheje hue haiN| rASTra eka sundara manamohaka zarIra hai| usake aneka aMgopAMga haiM jinakI prakRti aura viSaya bhinna-bhinna haiM / apanI-apanI sImA se unakA baMdhAva hai, lagAva hai aura isI lagAva se unameM paraspara saMgharSa bhI hote hai| krodha, IrSyA prAdi vikArabhAvoM se unameM vikArabhAva bhI utpanna hote haiM / ina sabake bAvajUda ve prAtmA se pRthak nahIM ho pAte / AtmA ke nAma para unameM ekAtmakatA sadaiva banI rahatI hai| yaha eka aisI anviti hai jisameM bAhyatatva bhI cipaka jAte haiM, rama jAte haiM aura eka hI tattva meM samAhita ho jAte haiN| hamAre rASTra kA astitva ekAtmakatA kI snehila zRkhalA se jur3A huA hai| rASTrIyatA kA jAgaraNa usake vikAsa kA prAthamika caraNa hai / jana-jana meM zAnti, saha-astitva aura ahiMsAtmakatA usakA carama bindu hai / vividhatA ke palI-pusI ekatA saujanya aura sauhArda ko janma detI huI 'parasparopagraho jIvAnAm' kA hRdayahArI pATha par3hAtI hai / bhASA, dharma, jAti aura prAdezikatA ekatA ko vikhaNDita karane ke prabala kAraNa hote haiN| inakI saMkIrNatA se baMdhA vyakti nyAya aura mAnavatA kI dIvAloM ko lAMghakara hisaka, kara aura AtatAyI ho jAtA hai| usakI dRSTi svArthaparatA ke jahara se dUSita ho jAtI hai, heyopAdeya ke viveka se mukta ho jAtI hai aura sImitatA kI cakAcauMdha meM aMdhayA jAtI hai| bhASA abhivyakti kA eka svatantra aura sakSama sAdhana hai, sAdhya nahIM hai| jahAM vaha sAdhya ho jAtA hai vahA~ AsaktiyoM aura saMkIrNatAnoM ke ghere meM manomAlinya, jhagar3e-phasAda aura kalaha kI cinagAriyA~ viSAda ugalane lagatI haiM, cetanA samApta ho jAtI hai, hoza gAyaba ho jAtA hai, mAtra baca jAtA hai virodha, vaimanasya aura prAdezikatA kI sar3I-galI bhaavnaaeN| . eka vargavizeSa dharma ko aphIma mAnatA AyA hai| usakA darzana jo bhI ho, para yaha tathya itihAsa ke pannoM se chipA nahIM hai ki jaba bhI dhArmika bhAvanAe~ ubharI, alpasaMkhyakoM para musIbata prAyI aura dharma ke nAma para unheM burI taraha kucalA gyaa| dharma kA yadi supAka na huA ho to vaha viSa se bhI badatara siddha hotA hai / dharma ke antastala taka pahu~canA sarala nahIM hotA / tathAkathita dhArmika aura rAjanItika netA jaba dharma ke mukhauTe ko or3hakara janasamudAya kI bhAvanAoM ko dhammo dIyo saMsAra samudra meM karma hI dIya hai Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 48 ubhArakara apanA ulla sIdhA karate haiM to vastutaH ve kisI dezadrohI se kama nahIM haiN| bhUse se bharA unakA dimAga aura ugala bhI kyA sakatA hai ? dharma kI galI saMkarI hotI nahIM, banA dI jAtI hai aura use itanI saMkarI banA dete haiM hamAre ahaMmanya netA ki usameM dUsarA koI praveza kara hI nahIM pAtA / praveza ke abhAva meM khUna-khaccara kI AzaMkAeM bar3ha jAtI haiM, saMyama kI sArI argalAeM TUTa / jAtI haiM aura amAnavIya bhAvanAoM kA anadhikRta praveza ho jAtA hai| hamArI sArI rAjanIti kA kendrabindu aAja dharma aura jAti bana gayA hai| dharmanirapekSatA kI bAta mAtra dhokhe kI TaTTI ho gaI hai| zaikSaNika saMsthAeM bhI isa karAla garala se baca nahIM pA rahI haiM / kursI pAne aura bacAne kI pravRtti ne hamArI naitikatA para kaThora padAghAta kiyA hai| usane nayI pIr3hI ke khUna meM ajIbogarIba mAnasikatA bhara dI hai, saMskAra dUSita kara diye haiM aura nikammepana aura kaThamullepana ko janma diyA hai| Aja bhale aura ImAnadAra AdamI kA jIvana bhara hotA jA rahA hai| usakI karAhatI AvAja ko sunane vAlA to dUra, sAntvanA dene vAlA bhI nahIM milatA / aisI sthiti meM hamArA deza kahA~ jAyagA, anabujhI pahelI bana gaI hai| itihAsa ke bhUle-bisare pannoM ko yadi hama kholakara par3heM to yaha tathya udghATita hue dera nahIM lagegI ki hamArI bhAratIya saMskRti kA dhavala prAMcala kabhI mailA nahIM huaa| prAryakAla se lekara abhI taka varNavyavasthA kI mUla prAtmA jaba bhI apane patha se bhaTakI, samAja meM krUratA ke darzana avazya hue para usa svArthaparatA aura ahaMmanyatA ko vAstavikatA kA colA nahIM mAnA jA sakatA / vaha to vastuta: aisI sar3AMdha rahI hai, jisameM gardIlI jAtIyatA aura dhArmika kaTTaratA panapI aura na jAne kitane asahAya vargoM ko vaitaraNI kA viSapAna karanA pdd'aa| aise apanIta, asAmAjika aura amAnavIya dUSita kadamoM ko bhAratIya saMskRti kA aMga nahIM kahA jA sktaa| vaha to vastutaH vikRta mAnasikatA kI upaja rahI hai| prArya-anArya kI bhedakarekhA ke pIche bhI aise hI gahita tattvoM kA hAtha rahA hai| sarasvatI nadI kA taTa Rgvaidika mantroM se pavitra hA, para dharma ke nAma para pazu-hiMsA se usakA punIta jala raktaraMjita hone se bhI nahIM baca skaa| RgvaidikakAlIna naitika AdarzoM kI vyAkhyA uttarakAla meM badala denI pdd'ii| maryAdA puruSottama rAma aura yadavaMzI bhagavAna kRSNa brAhmaNa aura zramaNa saMskRtiyoM kI bIca kI sUdaDha kaDiyAM bana gae aura bhAratIya saMskRti kA samanvayAtmaka mUla svara aura adhika miThAsa lekara guJjita hone lgaa| brAhmaNa paramparA kI anuzrutiyoM meM licchavi, malla, moriya prAdi jAtiyoM ko vrAtya kahA gayA hai| vrAtya janmataH kSatriya aura prAryajAti ke the, jo mUlataH madhyadeza ke pUrva yA uttara-pazcima meM rahate the| unakI bhASA prAkRta thI aura vezabhUSA apariSkRta thii| ve caityoM kI pUjA karate the| prArya dravir3oM nAga aura vidyAdhara jAti se bhI unake sambandha the| varNasaMkaratA unameM banI huI thii| phira bhI apane ko ve kSatriya mAnate the aura zramaNa saMskRti ke pujArI the| unake vaidikayajJa vidhAna aura jAtivAda ke virodhaka prakhara svara meM AdhyAtmikatA aura ahiMsAtmakatA kA dRSTikoNa pramukha rUpa liye hae thaa| aupaniSadika vicAradhArA kA udaya vrAtyasaMskRti kA hI pariNAma hai jahA~ vaidika yajJoM ko phuTI nakha kI upamA dI gaI hai| zramaNa vyavasthA ne usa ekAtmakatA ko acchI-taraha parakhA thA aura saMjoyA thA apane vicAroM meN| jainAcAryoM aura tIrthaMkaroM ne samatA, puruSArtha aura svAvalaMbana ko pramukhatA dekara jIvana-kSetra ko eka nayA AyAma diyA jise mahAvIra aura buddha jaise mahAmAnavIya vyaktitvoM ne prAtmAnubhUti ke mAdhyama se puSpita-phalita kiyaa| zramaNasaMskRti ne vaidika saMskRti meM dhokhe-dhAkhe Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAtmakatA ke sAye meM palI-pusI hamArI saMskRti / 49 se AyI vikRta paraMparAtroM ke virodha meM apanI tIkhI pratikriyA vyakta kI aura anAyAsa hI samAja kA navInIkaraNa aura sthitikaraNa kara diyA / isa samAja kI mUla nidhi cAritrika pavitratA, ahiMsA dRr3hatA thI jise usane thAtI mAnakara kaThora jhaMjhAvAtoM meM bhI saMbhAlakara rakhA / vibhajyavAda aura anekAntavAda ke mAdhyama se samanvaya aura ekAtmakatA ke lie jo athaka prayatna jainadharma ne kiyA hai vaha nizcita hI anupama mAnA jAyagA / bauddhadharma meM to kAlAntara meM vikRtiyA~ A bhI gaI para jainadharma ne caritra ke nAma para kabhI koI samajhautA nahIM kiyA / aba mAtra saMskRta hI sAhityakAroM kI abhivyakti kA sAdhana nahIM thA / pAli-prAkRtaapabhraMza jaisI lokaboliyoM ne bhI janamAnasa kI cetanA ko naye svara diye aura sAhityasRjana kA nayA prAMgaNa khula gayA / isa samUce sAhitya meM ekAtmakatA kA jitanA sundara tAnA-vAnA huA hai vaha anyatra durlabha hai| ahaMntoM aura bodhisatvoM kI vANI ne jIvana-prAsAda ko jitanA manorama aura dhavala banAyA utanI hI unake prati prAtmIyatA jAgrata hotI rhii| phalataH hara kSetra meM unakA atula yogadAna sAmane pAyA bhAvAtmaka ekatA kI sRjanazakti bhI yahIM se vikasita huii| isI bIca magadha sAmrAjya kA udaya huAA choTe-moTe sAmrAjya usameM sammilita ho gaye para uttara-pazcimI bhArata vikhaNDita hone lagA / videzI AkrAmakoM ne isa durbalatA kA bharapUra lAbha uThAyA aura sikandara jaise yUnAnI yoddhA ne bhArata jaisI vasundharA ko vijita karane kA saMkalpa kiyaa| mAlava- kSudraka jaisI paraspara virodhI jAtiyoM ne aura puru jaise samartha rAjA ne usakA DaTakara mukAbalA kiyaa| phalataH use vApisa jAnA pdd'aa| ina videzI AkramaNoM kA koI vizeSa gaMbhIra prabhAva bhAratIya samAja para nahIM par3A ho, candragupta maurya ko rAjanItika sthiratA aura ekatA sthApita karane ke lie pRSThabhUmi avazya taiyAra ho gii| vaha kuzala prazAsaka aura sahI rASTranirmAtA samrAT thA jisane bhadrabAhu ke sAtha dakSiNa pradeza kI yAtrA kI aura samAdhimaraNapUrvaka zarIra tyAga kiyaa| azoka (268-69 I. pU.) to kisI eka saMpradAya kA hote hue bhI sampratipattivAdI thA / usakI asAmpradAyika manovRtti, dhArmika sahiSNutA, ahiMsA, saddharmapracAra, sArvabhaumikatA, lokadharmaparipAlana Adi jaise tatva azoka ke mAMgalika kAryoM meM anyatama the| brAhmaNa ghora zramaNavarga bar3e premapUrvaka rahate the unameM dharmaparAyaNatA dhIra ekAtmakatA kUTa-kUTakara bharI huI thii| maurya sAmrAjya ke patana ke bAda puSyamitra zuMga ne brAhmaNa sAmrAjya kI sthApanA kii| prAndha-sAtavAhana Aye jinhoMne vaidika saMskRti kA acchA khAsA vikAsa kiyaa| prAkRta bhASA ko vizeSa prAzraya milaa| sAtha hI anya dharmoM aura bhASAoM kA bhI vikAsa hotA rhaa| kaliMgarAja khAravela ne isa vikAsa zrRMkhalA ko aura bhI Age bddh'aayaa| isake bAda zaka, yavana, pahnava aura kuSANa aaye| ve bhI bhAratIyatA ke raMga meM samA gaye menAnTara, kaniSka Adi kA nidarzana hamAre samakSa hai hI / azvaghoSa, nAgArjuna, hAla, ghaTasenAcArya Adi jaise vidvAnoM ne sAhityika kSetra meM padArpaNa kiyaa| mUrtikalA ke kSetra meM gAndhArakalA ne eka nayI dRSTi-sRSTi dI mathurA kalA kA bhI apane DhaMga kA vikAsa humrA jahA~ jaina-bauddha vaidika tInoM sampradAya samAna rUpa se vikAsa karate rhe| dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa | 50 guptakAla ko hamAre itihAsa kA svarNa yuga mAnA jAtA hai| maurya sAmrAjya ke patana ke bAda jo vighaTana kI prakriyA prAraMbha huI thI vaha guptayuga meM eka vizAla sAmrAjya kI sthApanA se samAptaprAya ho gii| isa kAla meM sudRr3ha sAMskRtika ekatA ne carama vikAsa kiyA / saMskRta kA vizeSa pracAra huaa| mahAkavi kAlidAsa, zUdraka, subandhu, AryabhaTTa, varAhamihira diGa nAga, . vasubandhu, pUjyapAda, siddhasena Adi jaise prakhara vidvAna isa kSetra meM pAye aura una sabhI ne samanvayavAditA para jora diyaa| isI yuga meM devadhigaNi dvArA 453 I. meM vallabhI meM jainAgamoM kA saMkalana huaa| vaiSNava, jaina aura bauddha tInoM hI dharma sadbhAvapUrvaka rahate rahe / gupta nareza sarvadharmasahiSNa the| kalA ke sabhI kSetroM ne isa kAla meM paryApta vikAsa kiyaa| guptakAla ke bAda rAjanItika vikendrIkaraNa kI pravRtti prArambha ho gaI, haNoM kA AkramaNa hA aura maitrikoM aura maukhariyoM ke rAjyoM ne rAjanItika prabhutA pAne kA asaphala prayatna kiyaa| isI pRSThabhUmi meM thAnezvara kA vardhanavaMza sAmane aayaa| harSa ko pulakesin dvitIya, zazAMka, gor3a, aoDha, koMgada Adi aneka rAjAoM se yuddha karanA pdd'aa| vaha prAcIna bhArata kA aMtima hindU samrATa ho yA na ho para kannauja kI vauddha pariSad aura prayAga kA sarvadhArmika sammelana, usakI dhArmika sahiSNutA kA saMdara nidarzana hai| usane zramaNa aura brAhmaNa donoM paramparAoM ko vikAsa karane ke pUre avasara diye, vaha vidvAnoM kA prazrayadAtA to thA hI, svayaM bhI kuzala saMskRtagraMthakAra thaa| harSa kI mRtyu (646 IsvI) ke uparAMta uttara bhArata meM choTe-choTe rAjyoM kA udaya hamA, kannauja ke yazovarmana, mihirabhoja, gahar3havAla, kazmIra kA lalitAditya, baMgAla ke pAla, sena, candela, paramAra, kalacuri Adi kitane hI choTe-moTe rAjA hue jinhoMne hamArI saMskRti ko surakSita hI nahIM rakhA, balki use bahuta kucha diyA bhI hai / bAkATaka, rASTrakUTa Adi rAjavaMzoM ne bhI sAMskRtika ekatA ke yajJa meM apanA yogadAna diyaa| isa samUce kAla meM jAtIya vyavasthA dRr3hatara avazya hotI rahI, aneka jAtiyoM kA udaya bhI hotA rahA para unameM bikharAba adhika nahIM aayaa| rAjAoM ne vyaktigata dharma kA pAlana karate hue bhI sabhI dharmoM ke prati sahiSNutA kA bhAva rkhaa| brAhmaNa dharma kA punarutthAna zuMgakAla se prAraMbha huA aura lagAtAra vaha sazakta hotA gyaa| pUrva madhyayuga meM pAla, cedi, caMdela Adi rAjAoM ne zaiva saMpradAya ko panapAyA to baMgAla se lekara madhya tathA pUrvI-uttarapradeza tathA dakSiNApatha meM vaiSNavamata kA adhika bolavAlA rahA / isI kAla meM zakti aura nAthasaMpradAya bhI udita hue, brahmA-viSNu-maheza, gaNeza, skanda, sUrya, aSTa dikpAla zrAdi kI pUjA kA pracalana bar3hA aura avatAravAda kA khUba pracAra-prasAra huA jisakA prabhAva samagra kalA aura saMskRti para par3A / bauddhadharma ne pUrva madhyakAla meM hrAsa kI ora kadama bar3hAye / cacanAme ke anusAra sindha meM bauddhadharma kAphI prabhAvaka sthiti meM rahA / baMgAla ke pAlavaMza ne bhI ise majabUta Azraya diyaa| para maulikatA se haTa jAne para aura tAntrika vicAradhArA ke praveza kara jAne para usakA prabhAva kSatigrasta ho gyaa| videzoM meM avazya usane apanI lokapriyatA hAsila kii| pUrvamadhyakAla meM jainadharma apekSAkRta adhika acchI sthiti meM rahA / vizeSataH dakSiNa bhArata meM use acchA rAjyAzraya milA / zAyada yaha isalie huA ki jainadharma vaidikadharma ke samIpa adhika prAtA gayA / kalA ke kSetra meM usakA yaha rUpa AsAnI se dekhA jA sakatA hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAtmakatA ke sAye meM palI-pusI hamArI saMskRti / 51 jainadharma prArambha se hI vastuta: ekAtmakatA kA pakSadhara rahA hai| usakA anekAntavAda kA siddhAnta ahiMsA kI pRSThabhUmi meM ekAtmakatA ko hI puSTa karatA rahA hai, yaha eka aitihAsika tathya hai| hiMsA ke virodha meM abhivyakta apane projasvI aura prabhAvaka vicAroM se jainAcAryoM ne eka ora jahA~ dUsaroM ke duHkhoM ko dUra karane kA prayatna kiyA vahIM mAnava-mAnava ke bIca panapa rahe antardvandvoM ko samApta karane kA bhI mArga prazasta kiyaa| samantabhadra ne usI ko hI sarvodayavAda kahA thA / haribhadra aura hemacandra ne isI ke svara ko nayA AyAma diyA thaa| prArambha se lekara abhI taka kA sArA jana sAhitya ekAtmakatA kI pratiSThA karane meM hI lagA rahA hai / itihAsa meM aisA koI udAharaNa nahIM jisameM jainadharmAvalambiyoM ne kisI para AkramaNa kiyA hai aura ekAtmakatA ko dhakkA lagAyA hai / bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM usakA yaha ananya yogadAna hai jise kisI bhI kImata para jhaThalAyA nahIM jA sktaa| vizeSa dRSTavya to yaha hai ki vibhinna saMpradAyoM ke udita ho jAne ke bAvajada dhArmika sahiSNutA kama nahIM huii| rAjAoM ne apane mantavya pAlana karate hae bhI dUsare dharmoM ke prAyatanoM ko paryApta dAna diyaa| isakA phala yaha huA ki hamArI ekatA kabhI mara nahIM sakI balki usameM naye khUna kA saMcAra hotA rahA / dharma aura saMskRti ke AdAna-pradAna ne deza meM vividhatA ke sAtha hI ekatA kA rUpa banAye rkhaa| isI bIca muslima aAkramaNa hue| unake bhayaMkara aura nirdayatApUrNa atyAcAroM se samUcA uttarApatha AkrAnta ho gyaa| gujarAta ke vaghele, devagiri ke yAdavoM aura dvArasamudra ke hoyasaloM Adi kA bhI anta sA ho gayA para vijayanagara rAjya kA svAtantrya prema ve naSTa nahIM kara sake / usakI rAjanIti, samadarzitA aura sadAzayatA kI sthApanA karane vAle saMgama saradAra ke pAMca vIra putra the jinhoMne (346 I. meM) vijayanagara rAjya kI sthApanA kI aura harihararAya usakA prathama rAjA banA / isa rAjya meM jaina, vaiSNava, liMgAyata, vIrazaiva, sadarzava sabhI zAnti se rahate the unakI udAratA aura dharmasahiSNutA ke kaarnn| bahamAniyoM aura muhammadoM ke sAtha usake aura usake uttarAdhikAriyoM ke yuddha hote rahe para prajA meM kabhI vaimanasya utpanna nahIM humA / yadi huA bhI to rAjA kI dUradarzitA ke kAraNa zAnta kara diyA gyaa| jainoM aura vaiSNavoM ke bIca hae vivAda meM bukkArAya kA niSpakSa nirNaya isakA udAharaNa hai| sakala varNAzramadharmarakSaka, sarvadharmasaMrakSaka jaise viruddha dhAraNa karane meM rAjA loga apanA sammAna mAnate the| kRSNadeva kI dharmanirapekSatA to prasiddha hai hii| bAda meM musalamAnoM ne vijayanagara sAmrAjya ko burI taraha se barbAda kiyaa| isake bAda lagAtAra muslima AkramaNa hote rahe / mahamUda gajanavI eka dharmAndha vidhvaMsaka evaM barbara luTerA thA hii| muhammada gaurI, muhammadavina bakhtiyAra khilajI Adi muslima AkramaNakAriyoM ne berahamI se mandiroM ko lUTA aura pustakAlaya jalAye / ekasUtratA ke prabhAva ke kAraNa hindU rAje parAsta hote rahe / haThAt dharmaparivartana karAnA muslima prazAsakoM kI dharmAndhatA kA nidarzana hai / para nijAmuddIna aoliyA, zekha salIma ciztI prAdi kucha aise bhI muslima the jinhoMne islAma ko bhAratIyatA ke raMga meM raMga diyaa| malika muhammada jAyasI jaise saphI kaviyoM ne premagAthAoM kA sRjana kiyA aura amIra khusaro jaise kavi ne hindI-saMskRta-urdU mizrita bhASA ke pracalana kA prayAsa kiyA / ise unakI ekAtmakatA kA udAharaNa kaha sakate haiN| dhammo dIvo saMsAra samuma meM dharma hI dIpa hai wwwjaneliorary.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa | 52 isI kAla meM nirgaNabhakti aura prAtmamArga kA bhI pracAra hA / aneka samAja-sudhAra Andolana hue pUrvottara bhArata meM svAmI rAmAnanda, santa kabIra, guru nAnaka, mahArASTra meM jJAnadeva, nAmadeva tukArAma, jJAnezvara, baMgAla meM caitanyadeva, gujarAta meM lokAzAha aura bundelakhaNDa meM tAraNa svAmI jaise santa hue jinhoMne ekAtmakatA ke svara meM nayI jIvana-paddhati dii| yaha dArzanika aura sAmAjika cintana kA pariNAma thaa| darzana adhyAtma cetanA kA niSpanda hai, svAnubhUti ke nikaSa para phalita kharA svarNa hai, vicAroM kI gahArAI se udabhUta amUlya ratna hai| vaha cetanA ko jAgrata karane kA sundaratama sAdhana hai / darzana ke zAzvata mUlya kAlakhaNDa se pare hote haiN| usake sAmayika tattva paristhitiyoM aura sImAoM se TakkareM lete hue lur3hakate patthara ke samAna apane svarUpa ko badalate rahate haiN| zAzvata mUlyoM se zUnya darzana kAla ke karAla capeToM meM apane astitva ko kho detA hai| jainadarzana sAmayika kama aura zAzvata adhika rahA hai| jainetara darzanoM kI apekSA jitanI kama sAmayikatA jainadharma aura darzana meM rahI hai, utanI anyatra dikhAI nahIM detI / isI tathya ne use acchI taraha gauravapUrvaka jIvita rakhA hai| zAzvata mUlyoM kI aparivartanIyatA mAnava mUlyoM ke sAtha saMbaddha rahatI hai| sAmayika mUlya sImita, kSaNika tathA paristhitijanya rahate haiN| jainadarzana mAnavatAvAdI hai| usake siddhAnta kabhI bhI prAsAmayika aura kuNThita nahIM hue| tIrthaMkara mahAvIra ne dhArmika, sAmAjika, Arthika aura bauddhika kSetra meM jo jabardasta krAnti kI vaha caitanyamUlaka rahI hai jisameM pUrNa ahiMsA, samatA aura ekAtmatA ke saMgIta bhI svara pratiSThita hue haiN| mUlataH nivRttiparaka hote hue bhI pravatti kA yathocita samanvaya karanA usakI anyatama vizeSatA rahI hai| sabhI dharma aura sampradAyoM tathA vargoM ko binA kisI bhedabhAva ke eka sAtha eka phalaka para samanvita rUpa se baiThAne kA abhUtapUrva kArya jainasaMskRti kA abhedya aMga rahA hai| yahI usakA prANa hai, yahI usakI cetanA hai| isa prakAra bhAratIya itihAsa aura saMskRti meM dezI-videzI AkramaNa-pratyAkramaNa calate rahe phira bhI sAMskRtika patana se hama kAfI bace rhe| jainoM meM anekAntavAda, bauddhoM ke vibhajyavAda, zaMkara ke mAyAvAda, rAmAnujAcArya ke viziSTAdvaitavAda, mAdhavAcArya ke dvaitavAda aura nimbArka ke dvaitAdvaitavAda ne eka aora AdhyAtmikatA ko protsAhana diyA to dUsarI ora sAmAjika kSetra meM ekAtmakatA ko prasthApita karane kA prayatna kiyaa| apavAdAtmaka sthitiyoM ko chor3akara yaha tathya sAdhAraNataH sabhI ko svIkArya hogA ki hamArI bhAratIya saMskRti kA mUla svara eka rASTra kA rahA hai / vighaTana hue bhI to parivAra ke samAna hI hue / 'rASTra se pRthak hone kI bAta kabhI nahIM paayii| ekAtmakatA ke sAye meM palI-pUsI hamArI saMskRti AdhyAtmikatAsikta saMskRti hai, ahiMsApradhAna saMskRti hai jo mAnavIya kalyANa ko pahalA sthAna detI hai| yahI usakI vizeSatA hai| -adhyakSa, pAli-prAkRta vibhAga nAgapura vizvavidyAlaya nyU eksaTeMzana eriyA sadara nAgapura-44000 00