Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIrgha tapasvI mahAvIra Aja se lagabhaga DhAI hajAra varSa pahile jaba bhagavAna mahAvIra kA janma nahIM huA thA, bhArata kI sAmAjika aura rAjanaitika paristhiti aisI thI jo eka viziSTa Adarza kI apekSA rakhatI thii| deza meM aise aneka maTha the, jahA~ Ajakala ke bAbAoM kI taraha jhuNDa ke jhuNDa rahate the aura taraha-taraha kI tAmasika tapasyAe~ karate the| aneka aise Azrama the, jahA~ duniyAdAra AdamI kI taraha mamatva rakhakara Ajakala ke mahantoM ke sadRza bar3e-bar3e dharmaguru rahate the| kitanI hI saMsthAe~ aisI thIM jahA~ vidyA kI apekSA karmakANDa kI, khAsa karake yajJa kI pradhAnatA thI aura una karmakANDoM meM pazuoM kA balidAna dharma mAnA jAtA thaa| samAja meM eka aisA bar3A dala thA, jo pUrvaja ke parizramapUrvaka upArjita gurupada ko apane janmasiddha adhikAra ke rUpa meM sthApita karatA thaa| usa varga meM pavitratA kI, uccatA kI aura vidyA kI aisI kRtrima asmitA rUr3ha ho gaI thI ki jisakI badaulata vaha dUsare kitane hI logoM ko apavitra mAnakara apane se nIca samajhatA aura unheM ghRNAyogya samajhatA, unakI chAyA ke sparza taka ko pApa mAnatA tathA granthoM ke arthahIna paThanamAtra meM pANDitya mAnakara dUsaroM para apanI gurusattA calAtA / zAstra aura usakI vyAkhyAe~ vidvadgamya bhASA meM hotI thIM, isase janasAdhAraNa usa samaya una zAstroM se yatheSTa lAbha na uThA pAtA thaa| striyoM, zUdroM aura khAsa karake atizUdroM ko kisI bhI bAta meM Age bar3hane kA pUrA maukA nahIM milatA thA / unakI AdhyAtmika mahattvAkAMkSAoM ke jAgRta hone kA, athavA jAgRta hone ke bAda unake puSTa rakhane kA koI khAsa bAlaMbana na thaa| pahile se pracalita jaina guruoM kI paramparA meM bhI bar3I zithilatA A gaI thii| rAjanaitika sthiti meM kisI prakAra kI ekatA nahIM thii| gaNa-sattAka athavA rAja-sattAka rAjya idhara-udhara bikhare hue the| yaha saba kalaha meM jitanA anurAga rakhate, utanA mela milApa meM nhiiN| hara eka dUsare ko kucalakara apane rAjya ke vistAra karane kA prayatna karatA thaa| - aisI paristhiti ko dekhakara usa kAla ke kitane hI vicArazIla aura dayAlu vyaktiyoM kA vyAkula honA svAbhAvika hai / usa dazA ko sudhArane kI icchA kitane hI logoM ko hotI hai / vaha sudhArane kA prayatna bhI karate haiM aura aise sAdhAraNa prayatna kara sakane vAle netA kI apekSA rakhate haiN| aise samaya meM buddha aura mahAvIra jaisoM kA janma hotA hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 dIrgha tapasvI mahAvIra mahAvIra ke vardhamAna, videhadinna aura zramaNa bhagavAna yaha tIna nAma aura haiM / videhadinna nAma mAtR pakSa kA sUcaka hai, vardhamAna nAma sabase pahile par3A / tyAgI jIvana meM utkaTa tapa ke kAraNa mahAvIra nAma se prasiddha hue aura upadezaka jIvana meM zramaNa bhagavAna kahalAe / isase hama bhI gRha jIvana, sAdhaka jIvana aura upadezaka jIvana ina tIna bhAgoM meM kramazaH vardhamAna, mahAvIra aura zramaNa bhagavAna ina tIna nAmoM kA prayoga kreNge| __ mahAvIra kI janmabhUmi gaMgA ke dakSiNa videha ( vartamAna vihAra prAnta ) hai, vahA~ kSatriyakuNDa nAma kA eka karavA thA / jaina loga use mahAvIra ke janmasthAna ke kAraNa tIrthabhUmi mAnate haiN| jAti aura vaMza zrI mahAvIra kI jAti kSatriya thI aura unakA vaMza nAtha (jJAta) nAma se prasiddha thaa| unake pitA kA nAma siddhArtha thA, unheM zreyAMsa aura yazAMsa bhI kahate the / cAcA kA nAma ra pArzva thA aura mAtA ke trizalA, videhadinnA tathA priyakAriNI yaha tIna nAma the / mahAvIra ke eka bar3A bhAI aura eka bar3I bahina thii| bar3e bhAI nandIvardhana kA vivAha unake mAmA tathA vaizAlI nagarI ke adhipati mahArAja ceTaka kI putrI ke sAtha huA thaa| bar3I bahina sunandA kI zAdI kSatriyakuNDa meM huI thI aura usake jamAlI nAma kA eka putra thA / mahAvIra svAmI kI priyadarzanA nAmaka putrI se usakA vivAha huA thaa| Age calakara jamAlI ne apanI strI-sahita bhagavAna mahAvIra se dIkSA bho aMgIkAra kara lI thI / zvetAmbaroM kI dhAraNA ke anusAra mahAvIra ne vivAha kiyA thA, unake eka hI patnI thI aura unakA nAma thA yazodA / inake sirpha eka hI kanyA hone kA ullekha milatA hai| ___ jJAta kSatriya siddhArtha kI rAjakIya sattA sAdhAraNa hI hogI, parantu vaibhava aura kulInatA U~ce darje kI honI cAhie / kyoMki usake binA vaizAlI ke adhipati ceTaka kI bahina ke sAtha vaivAhika saMbandha honA saMbhava nahIM thaa| gRha-jIvana vardhamAna kA bAlyakAla bahutAMza meM krIr3AoM meM vyatIta hotA hai| parantu jaba vaha apanI umra meM Ate haiM aura vivAhakAla prApta hotA hai taba vaha vaivAhika jIvana kI ora aruci prakaTa karate haiN| isase tathA bhAvI tIvra vairAgyamaya jIvana se yaha spaSTa dikhalAI detA hai ki unake hRdaya meM tyAga ke bIja janmasiddha the| unake mAtA-pitA bhagavAn pArzvanAtha kI ziSya paramparA ke anuyAyI the| yaha paramparA nirgrantha ke nAma se prasiddha thI aura sAdhAraNa taura para isa paramparA meM tyAga aura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura darzana 28 tapa kI bhAvanA prabala thI / bhagavAn kA apane kuladharma ke paricaya meM AnA aura usa dharma ke AdarzoM kA usake susaMskRta mana ko AkarSita karanA sarvathA saMbhava hai / eka ora janmasiddha vairAgya ke bIca aura dUsarI ora kuladharma ke tyAga aura tapasyA ke AdarzoM kA prabhAva, ina donoM kAraNoM se yogya avasthA ko prApta hote hI vardhamAna ne apane jIvana kA kucha to dhyeya nizcita kiyA hI hogA / aura vaha dhyeya bhI kaunasA ? 'dhArmika jIvana' / isa kAraNa yadi vivAha kI ora aruci huI ho to vaha sAhajika hai| phira bhI jaba mAtA-pitA vivAha ke lie bahuta Agraha karate haiM, taba vardhamAna apanA nizcaya zithila kara dete haiM aura kevala mAtA-pitA ke citta ko santoSa dene ke lie vaivAhika saMbandha ko svIkAra kara lete haiM / isa ghaTanA se tathA bar3e bhAI ko prasanna rakhane ke lie gRhavAsa kI avadhi bar3hA dene kI ghaTanA se vardhamAna ke svabhAva ke do tattva spaSTa rUpa se dikhAI dete haiM / eka to bar3e-bUr3hoM ke prati bahumAna aura dUsare mauke ko dekhakara mUla siddhAnta meM bAdhA na par3ane dete hue, samajhautA kara lene kA audAryyaM / yaha dUsarA tattva sAdhaka aura upadezaka jIvana meM kisa prakAra kAma karatA hai, yaha hama zrAge calakara dekheMge / jaba mAtA-pitA kA svargavAsa huA, taba vardhamAna kI umra 28 varSa kI thI / vivAha ke samaya kI avasthA kA ullekha nahIM miltaa| mAtA-pitA ke svargavAsa ke bAda vardhamAna ne gRhatyAga ko pUrI taiyArI kara lI thI, parantu isase jyeSTha bandhu ko kaSTa hote dekha gRhajIvana ko do varSa aura bar3hA diyA / parantu isalie ki tyAga kA nizcaya kAyama rahe, gRhavAsI hote hue bhI Apane do varSa taka tyAgiyoM kI bhA~ti hI jIvana vyatIta kiyA / sAdhaka jIvana tIsa varSa kA taruNa kSatriya - putra vardhamAna jaba gRha tyAga karatA hai, tatra usake zrAntara aura bAhya donoM jIvana ekadama badala jAte haiN| vaha sukumAra rAjaputra apane hAthoM keza kA lucana karatA hai aura tamAma vaibhavoM ko chor3akara ekAkI jIvana aura laghutA svIkAra karatA hai / usake sAtha hI yAvajjIvana sAmAyika cAritra ( jIvana samabhAva se rahane kA niyama ) aMgIkAra karatA hai; aura isakA solahoM ne pAlana karane ke lie bhISaNa pratijJA karatA hai "cAhe daivika, mAnuSika athavA tiryak jAtIya, kisI bhI prakAra kI vighna-bAdhAeM kyoM na Ae~, maiM sabako binA kisI dUsare kI madada lie, samabhAva se sahana karU~gA / " isa pratijJA se kumAra ke vIratva aura usake paripUrNa nirvAha se usake mahAn vIratva kA paricaya milatA hai| isI se vaha sAdhaka jIvana meM 'mahAvIra' kI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIrgha tapasvI mahAvIra 26 khyAti ko prAsa karatA hai| mahAvIra ke sAdhanA viSayaka AcArAMga ke prAcIna aura prAmANika varNana se, unake jIvana kI bhinna-bhinna ghaTanAoM se tathA aba taka unake nAma se pracalita sampradAya kI vizeSatA se, yaha jAnanA kaThina nahIM hai ki mahAvIra ko kisa tattva kI sAdhanA karanI thI, aura usa sAdhanA ke lie unhoMne mukhyataH kauna se sAdhana pasanda kie the / mahAvIra ahiMsA-tattva kI sAdhanA karanA cAhate the, usake lie saMyama aura tapa yaha do sAdhana unhoMne pasanda kie| unhoMne yaha vicAra kiyA ki saMsAra meM jo balavAn hotA hai, vaha nirbala ke sukha aura sAdhana, eka DAkU kI taraha chIna letA hai| yaha apaharaNa karane kI vRtti apane mAne hue sukha ke rAga se, khAsa karake kAyika sukha-zIlatA se paidA hotI hai / yaha vRtti hI aisI hai ki isase zAnti aura samabhAva kA vAyu-maNDala kaluSita hue binA nahIM rahatA hai / pratyeka manuSya ko apanA sukha aura apanI suvidhA itane kImatI mAlUma hote haiM ki usakI dRSTi meM dUsare aneka jIvadhAriyoM kI suvidhA kA kucha mUlya hI nahIM hotaa| isalie pratyeka manuSya yaha pramANita karane kI koziza karatA hai ki jIva, jIva kA bhakSaNa hai 'jIvo jIvasya jIvanam / ' nirbala ko balavAn kA poSaNa karake apanI upayogitA siddha karanI cAhie / sukha ke rAga se hI balavAn loga nirbala prANiyoM ke jIvana kI Ahuti dekara usake dvArA apane paraloka kA utkRSTa mArga taiyAra karane kA prayatna karate haiN| isa prakAra sukha kI mithyA bhAvanA aura saMkucita vRtti ke hI kAraNa vyaktiyoM aura samUhoM meM antara bar3hatA hai, zatrutA kI nIMva par3atI hai aura isake phalasvarUpa nirbala balavAn hokara badalA lene kA nizcaya tathA prayatna karate haiM aura badalA lete bhI hai| isa taraha hiMsA aura pratihiMsA kA aisA malIna vAyumaNDala taiyAra ho jAtA hai ki loga saMsAra ke sukha ko svayaM hI nake banA dete haiN| hiMsA ke isa bhayAnaka svarUpa ke vicAra se mahAvIra ne ahiMsA-tattva meM hI samasta dharmoM kA, samasta kartavyoM kA, prANImAtra kI zAnti kA mUla dekhA / unheM spaSTa rUpa se dikhAI diyA ki yadi ahiMsA tattva siddha kiyA jA sake, to hI jagat meM saccI zAnti phailAI jA sakatI hai| yaha vicAra kara unhoMne kAyika sukha kI samatA se vaira-bhAva ko rokane ke lie tapa prArambha kiyA, aura adhairya jaise mAnasika doSa se hone vAlI. hiMsA ko rokane ke lie saMyama kA avalambana kiyA / saMyama kA saMbandha mukhyataH mana aura vacana ke sAtha hone ke kAraNa usameM dhyAna aura mauna kA samAveza hotA hai / mahAvIra ke samasta sAdhaka jIvana meM saMyama aura tapa yahI do bAteM mukhya haiM aura unheM siddha karane ke lie unhoMne koI 12 varSoM taka jo prayatna kiyA aura usameM jisa tatparatA aura apramAda kA pari
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jaina dharma aura darzana caya diyA, vaisA Aja taka kI tapasyA ke itihAsa meM kisI vyakti ne diyA ho yaha nahIM dikhAI detaa| kitane loga mahAvIra ke tapa ko deha-duHkha aura dehadamana kaha kara usakI avahelanA karate haiN| parantu yadi ve satya tathA nyAya ke lie mahAvIra ke jIvana para gaharA vicAra kareMge to yaha mAlUma hue binA na rahegA ki, mahAvIra kA tapa zuSka deha-damana nahIM thaa| vaha saMyama aura tapa donoM para samAna rUpa se jora dete the| vaha jAnate the ki yadi tapa ke abhAva se sahanazIlatA kama huI to dUsaroM kI sukha suvidhA kI Ahuti dekara apanI sukha-suvidhA bar3hAne kI lAlasA bar3hegI aura usakA phala yaha hogA ki saMyama na raha paaegaa| isI prakAra saMyama ke abhAva meM korA tapa bhI, parAdhIna prANI para anicchApUrvaka A par3e deha-kaSTa kI taraha nirarthaka hai| jyoM-jyoM saMyama aura tapa kI utkaTatA se mahAvIra ahiMsA tattva ke adhikAdhika nikaTa pahu~cate gae, tyoM-tyoM unakI gambhIra zAnti bar3hane lagI aura usakA prabhAva AsapAsa ke logoM para apane-Apa hone lgaa| mAnasa-zAstra ke niyama ke anusAra eka vyakti ke andara balavAn hone vAlI vRtti kA prabhAva Asa-pAsa ke logoM para jAna-anajAna meM hue binA nahIM rhtaa| isa sAdhaka jIvana meM eka ullekha-yogya aitihAsika ghaTanA ghaTatI hai| vaha yaha hai ki mahAvIra kI sAdhanA ke sAtha gozAlaka nAmaka eka vyakti prAyaH 6 varSa vyatIta karatA hai aura phira unase alaga ho jAtA hai| Age cala kara yaha unakA pratipakSI hotA hai aura AjIvaka sampradAya kA nAyaka banatA hai / Aja yaha kahanA kaThina hai ki donoM kisa hetu se sAtha hue aura kyoM alaga hue, parantu eka prasiddha zrAjIvaka sampradAya ke nAyaka aura tapasvI mahAvIra kA dIrgha kAla taka sAhacarya satyazodhakoM ke lie arthasUcaka avazya hai| 12 varSa kI kaThora aura dIrgha sAdhanA ke pazcAt jaba unheM apane ahiMsA tattva ke siddha ho jAne kI pUrNa pratIti huI, taba ve apanA jIvana-krama badalate haiM / ahiMsA kA sArvabhauma dharma usa dIrgha tapasvI meM paripluta ho gayA thA, aba unake sArvajanika jIvana se kitanI hI bhanya AtmAoM meM parivartana ho jAne kI pUrNa sambhAvanA thii| magadha aura videha deza kA pUrvakAlIna malIna vAyu-maNDala dhIre-dhIre zuddha hone lagA thA, kyoMki usameM usa samaya aneka tapasvI aura vicAraka loka-hita kI AkAMkSA se prakAza meM Ane lage the| isI samaya dIrgha tapasvI bhI prakAza meM Ae / upadezaka jIvana zramaNa bhagavAna kA 43 se 72 varSa taka kA yaha dIrgha jIvana sArvajanika
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIrgha tapasvI mahAvIra sevA meM vyatIta hotA hai| isa samaya meM unake dvArA kie gae mukhya kAmoM kI nAmAvalI isa prakAra hai - (1) jAti-pA~ti kA tanika bhI bheda rakhe binA hara eka ke lie, zUdroM ke lie bhI, bhikSu-pada aura guru-pada kA rAstA khulA karanA / zreSThatA kA AdhAra janma nahIM balki guNa, aura guNoM meM bhI pavitra jIvana kI mahattA sthApita karanA / (2) puruSoM kI taraha striyoM ke vikAsa ke lie bhI pUrI svatantratA aura vidyA tathA prAcAra donoM meM striyoM kI pUrNa yogyatA ko maannaa| unake lie guru-pada kA AdhyAtmika mArga khola denaa|| (3) loka-bhASA meM tattvajJAna aura prAcAra kA upadeza karake kevala vidvadgamya saMskRta bhASA kA moha ghaTAnA aura yogya adhikArI ke lie jJAna-prAti meM bhASA kA antarAya dUra karanA / (4) aihika aura pAralaukika sukha ke lie hone vAle yajJa Adi karmakANDoM kI apekSA saMyama tathA tapasyA ke svAvalaMbI tathA puruSArtha-pradhAna mArga kI mahattA sthApita karanA aura ahiMsA-dharma meM prIti utpanna karanA / (5) tyAga aura tapasyA ke nAma para rUr3ha zithilAcAra ke sthAna para sacce tyAga aura saccI tapasyA kI pratiSThA karake bhoga kI jagaha yoga ke mahattva kA vAyumaMDala cAroM ora utpanna karanA / zramaNa bhagavAn ke ziSyoM ke tyAgI aura gRhastha yaha do bhAga the| unake tyAgI bhikSuka ziSya 14000 aura bhikSuka ziSyAe~ 36000 hone kA ullekha milatA hai / isake sivAya lAkhoM kI saMkhyA meM gRhastha ziSyoM ke hone kA bhI ullekha hai| tyAgI aura gRhastha ina donoM vargoM meM cAroM vargoM ke strI-puruSa sammilita the / indrabhUti zrAdi 11 gaNadhara brAhmaNa the| udAyI, meSakumAra Adi aneka kSatriya bhI bhagavAn ke zipya hue the / zAlibhadra ityAdi vaizya aura mahatAraja tathA harikezI jaise atizUdra bhI bhagavAn kI pavitra dIkSA kA pAlana kara ucca patha ko pahu~ca the / sAdhviyoM meM candanabAlA kSatriya-putrI thoM, devAnandA brAhmaNI thIM / gRhasthoM meM unake mAmA vaizAlIpati ceTaka, rAjagRhI ke mahArAjA zreNika ( bimbasAra ) aura unakA putra koNika (ajAtazatru ) Adi aneka kSatriya bhUpati the| aAnanda, kAmadeva aAdi pradhAna dasa zrAvakoM meM zakaDAla kumhAra jAti kA thA aura zeSa 6 vaizya khetI aura pazu-pAlana para nirvAha karane vAle the / DhaMka kumhAra hote hue bhI bhagavAna kA samajhadAra aura dRr3ha upAsaka thaa| khandaka, ambar3a Adi aneka parivrAjaka tathA somIla Adi aneka vidvAn brAhmaNoM ne zramaNa bhagavAn kA anusaraNa kiyA thaa| gRhastha upAsikAoM meM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jaina dharma aura darzana revatI, sulasA aura jayantI ke nAma prakhyAta haiN| jayantI jaisI bhakta thI vaisI hI viduSI bhI thI / Az2AdI ke sAtha bhagavAn se prazna karatI aura uttara sunatI thii| bhagavAn ne usa samaya striyoM kI yogyatA kisa prakAra kI, usakA yaha udAharaNa hai / mahAvIra ke samakAlIna dharma-pravartakoM meM Ajakala kucha thor3e hI logoM ke nAma milate haiM - tathAgata gautamabuddha, pUrNa kazyapa, saMjaya vesadviputta, pakudha kaccAyana, zrajita kesakambali aura maMkhalI gozAlaka | samajhautA - zramaNa bhagavAn ke pUrva se hI jaina sampradAya calA A rahA thA, jo nirmantha ke nAma se vizeSa prasiddha thA usa samaya pradhAna nirgrantha kezIkumAra Adi the / ve saba apane ko zrI pArzvanAtha kI paramparA ke anuyAyI mAnate the / ve kapar3e pahinate the aura so bhI taraha-taraha ke raMga ke / isa prakAra vaha cAturyAma dharma arthAt ahiMsA, satya, asteya aura aparigraha ina cAra mahAvratoM kA pAlana karate the / zramaNa bhagavAn ne isa paramparA ke khilApha apane vyavahAra se do bAteM naI pracalita kIM - eka acela dharma, dUsarI brahmacaryaM ( strI - viramaNa ) / pahile kI paramparA meM vastra aura strI ke saMbandha meM avazya zithilatA A gaI hogI aura use dUra karane ke liye acela dharma aura strI-viramaNa ko nirgranthatva meM sthAna diyA gayA / parigraha vrata se strI- viramaNa ko alaga karake cAra ke badale pA~ca mahAvratoM ke pAlana karane kA niyama bnaayaa| zrI pArzvanAtha kI paramparA ke suyogya netAoM ne isa saMzodhana ko svIkRta kiyA aura prAcIna tathA navIna donoM bhikSuoM kA samme samajhaute meM vastra rakhane na huA / kitane hI vidvAnoM kA yaha mata hai ki isa tathA na rakhane kA jo matabheda zAnta huA thA vaha Age rUpa dhAraNa karake zvetAmbara, digambara sampradAya ke rUpa meM sUkSma dRSTi se dekhane vAle vidvAnoM ko zvetAmbara, digambara meM koI mahattvapUrNa bheda nahIM jAna par3atA ; parantu Ajakala to sampradAya-bheda kI asmitA ne donoM zAkhAoM meM nAzakAriNI agni utpanna kara dI hai| itanA hI nahIM balki thor3ethor3e prabhiniveza ke kAraNa Aja dUsare bhI aneka choTe-bar3e bheda bhagavAn ke anekAntavAda (syAdvAda) ke nIce khar3e ho gae haiM / upadeza kA rahasya --- zramaNa bhagavAn ke samagra jIvana aura upadeza kA saMkSita rahasya do bAtoM meM jAtA hai| cAra meM pUrNa ahiMsA aura tatvajJAna meM anekAnta | unake saMpradAya ke cAra ko aura zAstra ke vicAra ko ina tatvoM kA hI bhAgya sama jhie / varttamAnakAla ke vidvAnoM kA yahI niSpakSa mata hai / calakara phira pakSapAta kA dhadhaka uThA / yadyapi
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIrgha tapasvI mahAvIra vipakSI zramaNa bhagavAn ke ziSyoM meM unase alaga hokara unake khilApha virodhI pantha pracalita karane vAle unake jAmAtA kSatriya-putra jamAlI the| isa samaya to unakI smRtimAtra jaina granthoM meM hai| dUsare pratipakSI unake pUrva sahacara gozAlaka the / unakA AjIvaka pantha rUpAntara pAkara Aja bhI hindustAna meM maujUda hai| bhagavAn mahAvIra ke jIvana kA mukhya bhAga videha aura magadha meM vyatIta huA hai / aisA jAna par3atA hai ki ve adhika se adhika yamunA ke kinAre taka Ae hoMge / zrAvastI, kozAMbI, tAmralipta, campA aura rAjagRhI ina zaharoM meM vaha bAra-bAra AtejAte aura rahate the| upasaMhAra zramaNa bhagavAn mahAvIra kI tapasyA aura unake zAntipUrNa dIrgha-jIvana aura upadeza se usa samaya magadha, videha, kAzI kozala aura dUsare kitane hI pradezoM ke dhArmika aura sAmAjika jIvana meM bar3I krAnti ho gaI thii| usakA pramANa / kevala zAstra ke pannoM meM hI nahIM, balki hindustAna ke mAnasika jagat meM aba taka jAgRta ahiMsA aura tapa kA svAbhAvika anurAga hai| Aja se 2456 varSa pUrva rAjagRhI ke pAsa pAvApurI nAmaka pavitra sthAna meM kArtika kRSNA amAvasa kI rAta ko isa tapasvI kA aihika jIvana pUrA huaA : ( nirvANa huaA). aura unake sthApita saMgha kA bhAra unake pradhAna ziSya sudhamA svAmI para A pdd'aa| I. sa. 1633 ]