Dirgh Tapasvi Mahavir

Author(s): Sukhlal Sanghvi
Publisher: Shantilal Vanmali Sheth
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034503/1

Page #1

* णमोऽत्थु णं तस्स समणस्स भगवओ महावीरस्स *
તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને નમસ્કાર હે.
દીર્ધતપસ્વી મહાવીર
[ સંક્ષિપ્ત મહાવીરજીવનરેખાચિર]
-
લેખક : પંડિત સુખલાલજી
અનુવાદક: શાન્તિલાલ વનમાળી શેઠ
-
--
-
-
--
ઈ. સ. ૧૯૩૪
મહાવીર જયન્તી
કિં. પણ આના

Page #2

પ્રકાશક :
શાન્તિલાલ વનમાળી શેડ
પ્રથમાવૃત્તિ પ્રત ૨૫૦૦
મુદ્રક ઃ મૂળચ`દભાઇ ત્રિકમલાલ પટેલ મુદ્રણુસ્થાનઃ : ‘ સૂર્ય પ્રકાશ પ્રેસ’ પાકારનાકા :ઃ અમદાવાદ.

Page #3

નિવેદન મહાવીરજયન્તીના આ શુભ દિવસે ભગવાન મહાવીરનું સંક્ષિપ્ત અને પ્રામાણિક આ જીવનચરિત “દીર્ધતપસ્વી મહાવીર'ના નામે જનસમાજ સમક્ષ મૂકવામાં આવે છે.
ભગવાન મહાવીરનાં જીવનચરિતો જે થોડાંક પ્રકાશિત થયાં છે તે પ્રકાશમાં જનસાધારણની સર્વગ્રાહ્યતા માટે લેવાં જોઇતાં પ્રામાણિકતા અને સંક્ષિપ્તતા એ બને આવશ્યક તત્ત્વોના અભાવ વિશેષતઃ જોવામાં આવે છે. આ અભાવની પૂર્તિ પ્રસ્તુત પુસ્તક દ્વારા થોડીઘણી અવશ્ય થશે એ વિશ્વાસ સાથે ભગવાન મહાવીરનાં જીવનચરિતમાં આ એક જીવનચરિતને પણ ઉમેરે કરવામાં આવે છે.
પૂ. પંડિતશ્રીએ દોરેલાં ભગવાન મહાવીરના સમગ્ર જીવનના સંક્ષિપ્ત અને પ્રામાણિક રેખાચિત્રથી પુસ્તકની સંક્ષપ્તિતા અને પ્રામાણિકતાને ખ્યાલ વાચકને આવ્યા વિના નહિ જ રહે.
ભગવાન મહાવીરના આ સંક્ષિપ્ત રેખાચિત્રને વિશેષ સ્પષ્ટ કરવા માટે ઐતિહાસિક દષ્ટિએ લખેલાં ટિપ્પણો તૈયાર હેવા છતાં કેટલાંક કારણસર આ સાથે છપાવ્યાં નથી. પણ તે યથાસમયે પ્રસિદ્ધ થઈ જશે.
પૂ. પંડિતશ્રીએ અનુવાદ જઈને આમુખ લખી આપી મને ઉપકત કર્યો છે તે બદલ તેમને તથા ભાઈ દલસુખભાઈ તથા ખુશાલભાઈએ પ્રસ્તુત પુસ્તક તૈયાર કરવામાં જે સક્રિય સહકાર આપ્યો છે તે બદલ તેમનો આભાર માનવાની આ તક લઉં છું.
શ્રી. નેમચંદભાઈએ તેમના સ્વર્ગીય મિત્ર શ્રી. તલકચંદભાઈના સ્મરણ ચિહ્નરૂપે આ પુસ્તકને પ્રકાશિત કરવામાં મને જે સહકાર આપ્યો છે તે બદલ તેમના આભારની નોંધ લેતાં અત્યાનંદ થાય છે. વિદ્યાભવન ,
નિવેદક શાતિનિકેતન |
શાન્તિલાલ વનમાળી શેઠ તા. ૨૮-૩-૦૪

Page #4

Page #5

આમુખ મેં લગભગ આઠ વર્ષ પહેલાં પ્રસ્તુત લેખ લખેલો. એક માલવમયુર” નામનું માળવાથી પત્ર હિન્દીમાં નીકળતું. તેને તંત્રી વિદ્વાન અને રાષ્ટ્રભક્ત શ્રી હરિભાઉ ઉપાધ્યાયે મને કહેલું કે હિન્દુસ્થાનના મહાન પુરુષોના જીવને સંક્ષેપમાં આપવા ઈચ્છું છું તેથી તમે મહાવીર વિષે લખી આપે. મેં એ સાર્વજનિક પત્રમાં દીર્ઘતપસ્વીનું જીવન તદ્ધ સંક્ષેપમાં ત્રણ દષ્ટિથી હિન્દી ભાષામાં લખેલું –
(૧) ઐતિહાસિક દષ્ટિએ મહાવીર કેવા પુરૂષ છે એ જૈનેતર લકાના ધ્યાનમાં પણ આવે. એ દષ્ટિ મુખ્ય હતી.
(૨) એવી કોઈપણ હકીકત ન આવે કે જે કૃત્રિમ અતિશક્તિવાળ અથવા પાછળથી દાખલ થએલી હોય એ બીજી દષ્ટિ. અને
(૩) ત્રીજી દષ્ટિ એ હતી કે સંક્ષિપ્તજીવન એવી રીતે આલેખવું કે જેના ઉપર ભવિષ્યતમાં વધારે વિસ્તૃત લખવાને અવકાશ રહે અને બધા વિસ્તૃત જીવનના મુદ્દાઓ સંક્ષેપમાં ગોઠવાઈ જાય.
તે વખત સુધીમાં જે કાંઈ વાંચ્યું અને વિચાર્યું હતું તેને આધારે ઉપરની ત્રણ દષ્ટિએ તદ્દન ટૂંકુ રેખાચિત્ર મેં દોર્યું. એ લેખ “માલવમયુરમાં પ્રસિદ્ધ થયા પછી આગ્રા “વેતામ્બર જેન”ના તંત્રીએ એને પ્રસિદ્ધ કર્યો અને કદાચ વધારે નકલો પણ કાઢી. જેનયુગના તંત્રી શ્રી દેસાઈજીએ હિન્દી ભાષા કાયમ રાખી ગૂજરાતી બીબામાં પ્રસિદ્ધ કર્યો. ત્યારબાદ કલકત્તાથી પ્રસિદ્ધ થએલ ઓસવાલ નવયુવકના મહાવીરાંકમાં પણ એ લેખ છેવટે પ્રસિદ્ધ થયો.
મને પિતાને ખબર નથી કે જેન કે જેનેતર વાંચકોના હૃદયમાં આ લેખે શું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું? પણ લખતી વખતે અને હજી પણ મારે વિશ્વાસ છે કે એ લેખમાંની દરેક હકીકત બને તેટલી કાળજી, ચોકસાઈ અને તટસ્થતાથી સંગ્રહી હતી.
મૂળ લેખ પછીના બીજા સંસ્કરણે કદિ તપાસ્યાં નથી. હવે આ ફરી પ્રસંગ આવે છે.

Page #6

ભાઇ શાર્કાન્તલાલે એનેા ગૂજરાતી અનુવાદ કરી મને મેકક્લ્યા. હું સાંભળી ગયા. મને હજી પણુ એ લેખમાં કાંઇ ફેરવવા જેવું દેખાતું નથી તેથી વિસ્તારને અવકાશ છતાં મૂળ લેખ છાપવાની મેં તેમને સમ્માત આપી છે. આથી વધારે હું અત્યારે એ દી તપસ્વીની પૂજા કરી નથી શકતા. જો કે મને સ્પષ્ટ દેખાય છે કે ભગવાનની પૂજા ખરી રીતે કરવી હાય તે! તે ક્રમ કરી શકાય ? હું મારામાં રહેલી ત્રુટીઓ અને નળતા પહેલાં કરતાં વધારે જોઉં છું. જેમ જેમ વિશેષ વાંચું અને વિચારુ છું તેમ તેમ એક બાજુ આત્મસૌન્દર્યના ભાનથી ઉન્મત્ત થાઉ છું અને બીજી બાજુ પાતાની નબળાઈએ મેટામાં મોટી દેખાતી હોવાથી વેદના અનુભવું છું.
ભગવાનના જીવન વિષે લખવું તેા શું લખવું ? કઇ રીતે લખવું? એ મેં ઘણા વર્ષો થયાં વિચાર્યું છે અને સવિશેષ અત્યારે પણ વિચારું છું. જૈન જૈનેતર બધાની ભગવાનના જીવન વિષયની માંગણી એક સરખી ચાલુ છે.
માત્ર શ્રદ્ધા કે માત્ર તર્કથી જીવન લખ્યું હાય તા તે જેમ વાસ્તવિક ન લખાય તેમ વિદ્વાને ગ્રાહ્ય પણ ન થાય. અલકારા અને કૃતિમતા દુર કરવા જતાં મૂળ કલેવરના ચ`ઉદર જરાપણુ ક્ષત ન થાય એ દૃષ્ટિ સતત રહે છે. અલબત્ત એ માટે શાસ્ત્રજ્ઞાન પર્યાપ્ત નથી. જીવનશાષન પણ જોઇએ છતાં વધારેમાં વધારે વિશાળ અને ઉંડાણુ સદેશીય અભ્યાસની પણ અપેક્ષા રહે છે.
છેલ્લે છેલ્લે એ દૃષ્ટિથી અને જિજ્ઞાસા ખાતર બૌદ્ધ તેમજ બ્રાહ્મણશાસ્ત્રો વિશેષ લેવાનું બન્યું પણ હજી વિસ્તૃત જીવન લખવાને ભાર માથે લઇ શકતા નથી. ઉંમર, સ્વાસ્થ્ય અને વમાન કા ભાર એ એવા એક જીવન લખવાની ઇચ્છાને પૂર્ણ થવા દેશે કે નિહ એ ખબર નથી. તેથી આ ટૂંકું જીવન ફીગૂજરાતીમાં પ્રગટ થતું જોઇ કાંઇક સાષ પકડું છું. અને ઇચ્છું છું કે હવે વિશેષ અભ્યાસીએ ભગવાનનું શુદ્ધબુદ્ધિથી સર્વગ્રાહી જીવન લખવા પ્રેરાય. હિન્દુ યુનિવસીટી, બનારસ
}
સુખલાલ
તા. ૧-૧-૩૪

Page #7

મહાવીર મહિમા
વીર સ્તુતિ कहं च नाणं कह दंसणं से
सीलं कहं नायसुयस्स आसी। जाणासि णं भिक्खु जहातहेणं
___ जहा सुर्य बूहि जहा निसन्तं ॥ હે! ભિક્ષુ ! એ જ્ઞાતસુત-મહાવીરનાં જ્ઞાન દર્શલ અને શીલ કેવાં છે તે તમે બરાબર જાણે છે, તે તે ગુણે યથાશ્રુત યથાદષ્ટ મને કહે. खेयन्नए से कुसले महेसी
अणन्तनाणी य अणंतदंसी। जसंसिणो चक्खुपहे ठियस्स
जाणहि धम्मं च धिइं च पेहि ।। નિપુણ, કુશળ, અને મહર્ષિ એવા મહાવીર અનન્ત જ્ઞાની અને અનન્ત દર્શની છે. આપણું સામે રહેલા એ યશસ્વી મહાવીરના થર્મ અને શૈર્યને જાણે અને વિચારે.

Page #8

सुदंसणस्सेव जसो गिरिस्स
पवुचइ महओ पव्वयस्स । एओवमे समणे नायपुत्ते
जाईजसोदसणनाणसीले । બધા પર્વતમાં છે. પર્વત સુદર્શન મેને જેવો મહિમા છે તે મહિમા શ્રમણ જ્ઞાતૃપુત્રમહાવીરને જાતિ, યશ, જ્ઞાન, દર્શન અને શીલ પરત્વે છે.
हत्थीसु एरावणमाहु नाए
___ सीहो मिगाणं सलिलाण गंगा । पक्खीसु वा गरुळे वेणुदेव
निव्वाणवादीणिह नायपुते । હાથીઓમાં જેમ ઐરાવત, મૃગ પશુઓમાં જેમ સિંહ નદીઓમાં જેમ ગંગા, પક્ષીઓમાં જેમ વેણુદેવ-અપર નામ ગરુડ પ્રખ્યાત છે તેમ નિર્વાણુવાદીઓમાં જ્ઞાતપુત્ર–મહાવીર પ્રખ્યાત છે.
दाणाण सेटुं अभयप्पयाणं.
सच्चेसु वा अणवजं वयन्ति । तवेसु वा उत्तमं बंभचेर
___ लोगुत्तमे समणे नायपुत्ते ॥ ઘનમાં જેમ અભયદાન, સત્યોમાં જેમ અનવદ્ય વચન, તમાં જેમ બ્રહ્મચર્ય–તપ શ્રેષ્ઠ છે તેમ જ્ઞાતૃપુત્ર–શ્રમણ ભગવાન મહાવીર લેકેમાં ઉત્તમ-સર્વ શ્રેષ્ઠ છે.

Page #9

જય શ્રી મહાવીર
વીર વંદન जयइ जगजीवजोणिवियाणओ जगगुरू जगाणंदो जगणाहो जगबंधू जयइ जगपियामहो भगवं । जयइ सुयाणं पभवो तित्थयराणं अपच्छिमो जयइ जयइ गुरू लोयाणं जयइ महप्पा महावीरो ॥ भई सव्वजगुज्जोयगस्स भदं जिणस्स वीरस्स । भदं सुरासुरनमंसियस्स भदं धूयरयस्स ।। જાણે જે જગજીવઉદ્દભવ સ્થળે, જે છે જનોને ગુરુ, વિશ્વાનંદ જગેશ બંધુ સઉને, જે છે પિતા સર્વને; શાસ્ત્રના રચનાર અંતિમ બધા તીર્યકોમાં પ્રભુ, એવા વીર સુધી રમાનસ સદા, વિએ વિજેતા રહે.
જેણે પ્રકાશિત કીધું સઘળું જ વિશ્વ, દેવો અને નર બધા પ્રણમેલ જેને; કર્મો તણે મળ અનંત સમગ્ર દે, એવા જિનેશ શરણાં શિવાજ .

Page #10

Page #11

નિવેદન મુખ મહાવીરમહિમા ... જયશ્રીમહાવીર
અનુક્રમણિકા
...
દી તપસ્વી મહાવીર
0.0
ૐ
...
પૃષ્ઠ...?
"3
પ્રાસ્તાવિક
[૧] ભાણજીવનઃ (૧) પ્રામિક પરિસ્થિતિ; (૨) સામાજીક પરિસ્થિતિ; (૩) રાજનૈતિક પરિસ્થિતિ; (૪) વી૨જન્મ; (૫) જન્મભૂમિ; (૬) નામકરણ; (૭) જાતિ અને વંશ; (૮) કૌટુમ્બિક
સમય
...
""
,,
...
પૃષ્ઠ ૧૫
[૨] ગૃહજીવનઃ (૧) વૈરાગ્યવૃત્તિ; (૨) કુળધ'નું પાલન; (૩) ધાર્મિકજીવન (૪) બહુમાન અને ઔદાર્યાં; (૫) માતાપિતાને સ્પવાસ; (૬) ગૃહત્યાગની પૂર્વ તૈયારી.
९
...
પૃષ્ઠ 30

Page #12

૨૨
[ સાધકજીવનઃ (૧) મહાભિનિષ્ક્રમણ (૨) ચારિત્ર અંગીકાર, (૩)
ભીષણપ્રતિજ્ઞા; (૪) મહાવીરપદ; (૫) જીવનસાધના (૬) આધ્યાત્મિક ધર્મશાધ; (૭) તપશ્ચરણ; (૮) સંચમ અને ત૫; (૯) તપઃપ્રભાવ; (૧૦) ગોશાળાનું સાહચર્ય, (૧૧) સાધનાસિદ્ધિ.
પૃષ્ઠ ૮-૧૩
કા ઉપદેશક જીવનઃ (૧) ધર્મચક્રપ્રવર્તન; (૨) જતિવિરોધ અને ગુણપૂજાની
મહત્તા; (૩) સ્ત્રીસ્વાત; (૪) લોકભાષામાં ધર્મોપદેશ; (૫) અહિંસાધર્મ; (૬) ભાગના સ્થાને યાગ. • • • •
પૃષ્ઠ ૧૪-૧૫ પિ ઉત્તરકાળ: (૧) શિષ્યસમુદાય; (૨) સમકાલીન ધર્માચાર્યો; (૩)
'(૩) પાતીર્થમાં પરિવર્તન(૪)સમેલન; (૫) સમ્પ્રદાય; (૬) જીવનરહસ્ય; (૭) વિપક્ષીઓ (૮) વિહાર; (૯) ઉપદેશપ્રભાવ; (૧૦) નિર્વાણ (૧૧) વીરસંધના ઉત્તરાધિકારી. .
પૃષ્ઠ ૧૬-૨૧ પૃષ્ઠ ૨૨-૨૪
..
શિક્ષાપદે
.
. .

Page #13

દીર્ઘતપસ્વી મહાવીર
[સંક્ષિપ્ત મહાવીરજીવનરેખાચિત્ર ]
પ્રાસ્તાવિક
વર્તમાન સમયનું ધ્યાન અહિંસા, સંયમ અને તપના સિદ્ધાંતેની ઉપયોગિતા તરફ જવા લાગ્યું છે, ત્યારે એ સિદ્ધાન્તની અસાધારણ પ્રતિષ્ઠા કરનાર શ્રમણનાયક મહાવીરનું સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત, તેમના આ જ્યન્તીના અવસરે આપવું વિશેષ ઉપયોગી છે.

Page #14

(૧)
બાલ્યજીવન
આજથી લગભગ ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાં, જ્યારે ભગવાન મહાવીરના જન્મ થયા ન હતા, ત્યારે ભારતની ધાર્મિક, સામાજિક અને રાજનતિક પરિસ્થિતિ એવી હતી કે જે એક વિશિષ્ટ આદર્શની અપેક્ષા રાખતી હતી. (૧) ધાર્મિક પરિસ્થિતિ
તે વખતે એવા અનેક મઠી હતા કે જ્યાં આજકાલના ખાખીબાવાઓની જેવા ઝુંડના ઝુંડ તાપસા રહેતા હતા અને ત્યાં અનેક પ્રકારની તામસિક તપસ્યા કરતા હતા.
તે વખતે, એવા અનેક આશ્રમા હતા કે જ્યાં દુનિયા દાર માણસાની જેમ મમત્વ રાખીને, આજકાલના મિંદરાના મહત્ત્તા જેવા મોટા મેાટા અનેક ધર્મગુરુઓ રહેતા હતા. તે વખતે, એવી કેટલીએ સંસ્થાઓ હતી કે જ્યાં વિદ્યાની અપેક્ષા કકાણ્ડની અને તેમાં ખાસ કરીને યજ્ઞયાગની પ્રધાનતા હતી અને એ કકાણ્ડામાં પશુઓનું બલિદાન દેવું એ ધર્મ માનવામાં આવતા હતા. (૨) સામાજિક પરિસ્થિતિ
તે વખતે, સમાજમાં એક એવા મેાટા વર્ગ હતા કે જે પૂર્વજોના પરિશ્રમપૂર્વક ઉપાર્જિ ત કરેલા ગુરુપથને, પાતાના જન્મસિદ્ધ અધિકારના રૂપમાં સ્થાપિત કરતા હતા. આ વર્ગમાં પવિત્રતાની, ઉચ્ચતાની અને વિદ્યાની એવી કૃત્રિમ અસ્મિતા રૂઢ થઈ ગઈ હતી કે જેને લીધે તે વર્ગ, ખીજા

Page #15

બચાવન
કેટલાય લેાકેાને અપવિત્ર માની પાતાથી નીચ અને ઘૃણાને યોગ્ય સમજતા એટલું જ નહિ પણ તે લેાકેાની છાયાના સ્પર્શીને પણ પાપ માનતા તથા ગ્રન્થાના અ`હીન પઠનમાં જ પણ્ડિત્ય માની બીજા ઉપર પેાતાની ગુરુસત્તા ચલાવતા હતા.
તે વખતે, શાસ્ત્રો અને તેની વ્યાખ્યા વિદ્વગમ્ય ભાષામાં થતી હતી જેથી જન સાધારણ લેાકેા તે વખતે એ શાસ્ત્રોના યથેષ્ટ લાભ લઇ શક્તા ન હતાં.
તે વખતે, સ્ત્રી, શુદ્રો અને તેમાં ખાસ કરીને અતિશુદ્ધોને કાઈ પણ વાતમાં આગળ વધવાની સારી તક મળતી નહિ તેમજ તેમની આધ્યાત્મિક મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને જાગૃત થવાનું કે જાગૃત થયા ખાદ તેમને પુષ્ટ કરવાનું કાર્ય ખાસ અવલંબન ન હતું.
તે વખતે પહેલાંથી પ્રચલિત નિન્ય ( જૈન ) ગુરુઓની પરમ્પરામાં પણ ખૂબ શિથિલતા આવી ગઈ હતી. (૩) રાજનૈતિક પરિસ્થિતિ
તે વખતે, રાજનૈતિક સ્થિતિમાં પણ કાઈ ખાસ પ્રકારની એકતા ન હતી. ગણુસત્તાક અથવા રાજસત્તાક રાજ્યે અસ્તવ્યસ્ત અવસ્થામાં હતાં. આ રાજ્યેા કલહમાં જેટāા અનુરાગ ધરાવતાં હતાં તેટલા અનુરાગ પરસ્પર મિલનમાં નહિ. પ્રત્યેક રાજ્યે એક મીજાને કચડી નાંખી પેાતાના રાજ્યના વિસ્તાર કરવાના પ્રયત્ના કરતાં હતાં.
ધર્માંની, સમાજની અને રાષ્ટ્રની આવી પરિસ્થિતિ દેખીને તે વખતના કેટલાક વિચારશીલ અને દયાળુ વ્યક્તિઓ

Page #16

દીતવી મહાવીર વ્યાકુલ થાય એ સ્વાભાવિક છે. આવી શોચનીય દશાને સુધારવાની ઈચ્છા કેટલાક સાધારણ લેકને પણ થાય અને તેઓ સુધારવા પ્રયત્ન પણ કરે છતાં તેમને માર્ગ સૂચન કરવા માટે કે અસાધારણ પ્રયત્ન કરનાર નેતાની અપેક્ષા રહે છે. (૪) વીરજન્મ
આવી અવસ્થામાં બુદ્ધ અને મહાવીર જેવા આદર્શ નેતાઓને જન્મ થાય છે. મહાવીરને જન્મ ચૈત્ર શુકલા ત્રાદશીને દિવસે થયે હતા. (૫) જન્મભૂમિ
મહાવીરનું જન્મસ્થાન, ગંગાથી દક્ષિણે આવેલું વિદેહ (વર્તમાન બિહાર પ્રાન્તમાં પટણથી ર૭ માઈલ ઉત્તરે આવેલું બસાર નામનું ગામ ) છે. ત્યાં ક્ષત્રિયકુડ અથવા કડપુર નામના બે કસ્બાઓ હતા. આ કસ્બાના વંસાવશેષો લકખીસરાય જંકશનથી કેટલાંક માઈલ ઉપર અત્યારે પણ જોવામાં આવે છે. જેન લેકે તેને મહાવીરની જન્મભૂમિ તરીકે તીર્થભૂમિ માને છે. (૬) નામકરણ
મહાવીરનાં વર્ધમાન, વિદેહદિત્ત અને શ્રમણ ભગવાન એ ત્રણે બીજાં નામે પણ છે. વર્ધમાન નામ તે માતાપિતાનું કરેલું નામકરણ છે. વિદેહદિત્ત નામ માતૃપક્ષનું સૂચક છે. ત્યાગી જીવનમાં ઉત્કટ તપસ્યા કરવાને લીધે “મહાવીર’ નામથી પ્રસિદ્ધ થયા અને ઉપદેશક જીવનમાં શ્રમણ ભગવાન થયા. આપણે પણ મહાવીરના ગૃહજીવન, સાધકજીવન અને ઉપદેશકજીવન એ ત્રણ ભાગમાં ક્રમશ: વર્ધમાન, મહાવીર અને શ્રમણ ભગવાન એ ત્રણ નામે પ્રયાગ કરીશું.

Page #17

ગાયન
(૭) જાતિ અને વંશ
મહાવીરની જાતિ ક્ષત્રિય હતી. અને તેમને વંશ નાય-જ્ઞા નામથી પ્રસિદ્ધ હતો. (૮) કૌટુંબિક સંબંધ
મહાવીરના પિતામહ, પ્રપિતામહ વગેરેનું કાંઈ વર્ણન મળતું નથી, કેવળ તેમના પિતા અને કાકાનાં નામે મળે છે.
પિતાનું નામ સિદ્ધાર્થ હતું. તે સિર્જસ–શ્રેયાંસુ કે જસંસ–શાંસૂના નામે પણ ઓળખાતા હતા. કાકાનું નામ સુપાર્શ્વ હતું અને માતાનાં ત્રિશલા, વિદેહદિષા તથા પ્રિયકારિણી એ ત્રણે નામે મળે છે.
એમને એક મેટાભાઈ અને એક મોટી બહેન હતાં. મોટાભાઈ નન્દિવર્ધનને વિવાહ તેમના મામા વૈશાલીના પ્રધાન અધિપતિ ચેટકની પુત્રી જ્યેષ્ઠા સાથે થયે હતે. મોટી બહેન સુદર્શનાનું લગ્ન ક્ષત્રિયકુડમાં જ થયું હતું અને તેને જમાલિ નામને એક પુત્ર થયો હતે. મહાવીરની પ્રિયદર્શના નામની પુત્રી સાથે જમાલિ કુમારને વિવાહ થયે હતું અને તેણે આગળ જતાં પિતાની પત્ની પ્રિયદર્શનાની સાથે મહાવીર પાસે દીક્ષા પણ લીધી હતી. Aવેતામ્બરેની માન્યતાનુસાર મહાવીરે વિવાહ કર્યો હતે. તેમને એક જ પત્ની હતી અને તેનું નામ યશદા હતું. તેમને કેવળ એક જ કન્યા થયાનો ઉલ્લેખ મળે છે.
જ્ઞાતૃક્ષત્રિય સિદ્ધાર્થની રાજકીય સત્તા સાધારણ જ હશે. પરંતુ તેમનાં વૈભવ અને કુલીનતા ઊંચા પ્રકારનાં હેવાં જોઈએ, કારણ કે તે વિના વૈશાલીના પ્રધાન અધિપતિ ચેટકની બહેનની સાથે વૈવાહિક સંબંધ કે સંભવિત ન હતે.

Page #18

(૨)
ગૃહજીવન (૧) વૈરાગ્યવૃત્તિ
વર્ધમાનને બાલ્યકાળ કીડાઓમાં વ્યતીત થાય છે પણ જ્યારે તે યુવાવસ્થામાં પ્રવેશ કરે છે અને વિવાહકાળને પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તે વૈવાહિક જીવનની તરફ અરુચિ પ્રકટ કરે છે. આ ઉપરથી તેમજ તેમના ભાવિ તીવ્ર વૈરાગ્યમય જીવનથી, એ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે તેમનાં હૃદયમાં ત્યાગનાં બીજે જન્મસિદ્ધ હતાં. (૨) કુળધર્મનું પાલન
મહાવીરનાં માતાપિતા પાર્શ્વનાથની શિષ્યપરમ્પરાના અનુયાયી હતા. આ પરમ્પરા નિગ્રન્થના નામથી પ્રસિદ્ધ હતી અને સાધારણત: આ પરમ્પરામાં ત્યાગ અને તપની ભાવના પ્રબલ હતી.
- વર્ધમાનનું પિતાના આ કુળધર્મના પરિચયમાં આવવું અને એ ધર્મના આદર્શો તરફ પોતાના સુસંસ્કૃત મનને આકર્ષિત કરવું એ સર્વથા સંભવિત છે. (૩) ધાર્મિક જીવન
એક બાજુ જન્મસિદ્ધ વૈરાગ્યનાં બીજ અને બીજી બાજુ કુળધર્મના ત્યાગ અને તપસ્યાના આદર્શોને પ્રભાવ. આ બન્ને કારણેને લીધે ચોગ્ય અવસ્થાને પ્રાપ્ત થતાં જ વર્ધમાને પિતાના જીવનનું ધ્યેય તે થોડું ઘણું નિશ્ચિત કરી લીધું હશે. અને તે જીવનનું ધ્યેય પણ કયું? ધાર્મિક જીવન (૪) બહુમાન અને ઔદાય
આ ધાર્મિક જીવન ગાળવાના નિશ્ચયને લીધે જે તેમની વિવાહની તરફ અરુચિ પેદા થઈ હોય તે તે સ્વાભાવિક છે. તેમ છતાં જ્યારે માતાપિતા વિવાહ માટે

Page #19

ગૃહજીવન
અત્યાગ્રહ કરે છે ત્યારે વશ્ર્વમાન પેાતાના નિશ્ચય શિથિલ કરી નાંખે છે અને કેવલ માતાપિતાના ચિત્તને સંતાષ આપવા માટે વૈવાહિકસબંધના સ્વીકાર કરી લે છે.
આ ઘટનાથી, તેમજ મેાટાભાઇને પ્રસન્ન રાખવા માટે ગૃહવાસને વધારવાની ઘટનાથી વધુ માનના સ્વભાવના એ તત્ત્વે સ્પષ્ટપણે જણાઇ આવે છે:
(૧) વૃદ્ધ તેમજ ડિલેા પ્રત્યેનું બહુમાન અને (૨) સમયને ઓળખીને મૂળસિદ્ધાન્તામાં ખલેલ ન પહોંચાડતાં સમજુતી કરી લેવાનું આદા.
આ બન્ને સ્વાભાવિક તત્ત્વામાં બીજી તત્ત્વ તેમના સાધકજીવન તેમજ ઉપદેશકજીવનમાં કેવું કામ કરે છે તે આપણે આગળ જોઈ શકીશું,
(૫) માતાપિતાના સ્વર્ગવાસ
જ્યારે માતાપિતાના સ્વર્ગવાસ થયા ત્યારે વધુ માનની ઉંમર ૨૮ વર્ષની હતી. વિવાહના સમયની અવસ્થાના ઉલ્લેખ મળતા નથી.
(૬) ગૃહત્યાગની પૂર્વ તૈયારી
માતાપિતાના સ્વર્ગવાસ થયા ખાદ વધ માને ગૃહત્યાગની પૂરેપૂરી તૈયારી કરી લીધી, પરંતુ તેથી મોટાભાઈનું મન દુભાતું જોઈ તેમણે ગૃહજીવનને બે વર્ષ આગળ વધાર્યું, પશુ તે એટલા માટે કે ત્યાગના નિશ્ચય તા કાયમ જ રહે. ગ્રહવાસી હૈાવા છતાં પણ તેમણે બે વર્ષ સુધી ત્યાગીઓના જેવું ત્યાગમય જીવન વ્યતીત કર્યું.

Page #20

સાધકજીવન (૧) મહાભિનિષ્ક્રમણ
ત્રીશ વર્ષને તરુણ ક્ષત્રિયપુત્ર વર્ધમાન જયારે ગૃહત્યાગ કરે છે ત્યારે તેનું આખ્તર અને બાહા બને જીવન એકદમ બદલી જાય છે. તે સુકુમાર રાજપુત્ર પિતાના હાથે કેશકુંચન કરે છે અને તમામ વિભાને છેડી, એકાકી
જીવન અને લઘુતા સ્વીકારે છે. (૨) ચારિત્ર-અંગીકાર
તેની સાથે જ ચાવજીવન સામાયિક ચારિત્ર (આજીવન સમભાવપૂર્વક રહેવાને નિયમ) અંગીકાર કરે છે અને આ નિયમનું સંપૂર્ણ પાલન કરવા માટે એક ભીષણું પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે – (૩) ભીષણ પ્રતિજ્ઞા
ભલે દૈવિક, માનષિક અથવા તિજાતીય કોઈપણ પ્રકારની વિદ્ધબાધાઓ ઉપસ્થિત થાય તે પણ હું તે બધી વિદ્ધબાધાઓને, બીજા કેઈની મદદ લીધા વિના સમભાવ પૂર્વક સહન કરીશ.” (૪) મહાવીરપદ
આ પ્રતિજ્ઞાથી કુમારના વીરત્વને અને તે પ્રતિજ્ઞાના પરિપૂર્ણ પાલનથી તેમના મહાન વીરત્વને પરિચય મળે છે. આ જ કારણને લીધે તે સાધકજીવનમાં “મહાવીરની ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરે છે.

Page #21

સાધક જીવન
(૫) જીવન સાધના-અહિંસા
મહાવીરની સાધના વિષેના શ્રી આચારાંગ સૂત્રના પ્રાચીન અને પ્રામાણિક વર્ણનથી, તેમના જીવનની ભિન્નભિન્ન ઘટનાઓથી અને અત્યારસુધી તેમના નામથી પ્રચલિત સમ્પ્રદાયની વિશેષતાથી, એ જાણવું અઘરું નથી કે મહાવીરને કયા તત્વની સાધના કરવી હતી અને એ સાધનાની સિદ્ધિ માટે તેમણે મુખ્ય કયાં સાધને સ્વીકાર્યા હતાં.
મહાવીર, અહિંસાતત્ત્વની સાધના કરવા ચાહતા હતા. આ અહિંસાતત્ત્વની સાધના માટે તેમણે સંયમ અને તપ એ બે સાધને સ્વીકાર્યા હતાં. (૬) આધ્યાત્મિક ધમરોધ
તેમણે વિચાર્યું કે સંસારમાં જે બળવાન હોય છે તે નિર્બળનાં સુખસાધને એક લૂંટારાની માફક છીનવી લે છે. આ અપહરણ કરવાની વૃત્તિ, પિતાનાં માનેલાં સુખરાગથી અને તેમાં ખાસ કરીને કાયિક સુખશીલતાથી પેદા થાય છે. આ અપહરણવૃત્તિ જ એવી છે કે જેથી શાતિ અને સમભાવનું વાયુમન્ડલ કલુષિત થયા વિના રહેતું નથી.
પ્રત્યેક વ્યક્તિને પિતાનાં સુખ અને સગવડ એટલાં બધાં અમૂલ્ય લાગે છે કે તેની નજરમાં બીજાં અનેક જીવધારીઓની સુખસગવડની કાંઈ કીંમત જણાતી નથી. અને તેથી જ પ્રત્યેક વ્યક્તિ એ વાત સાબીત કરવાની કેશીષ કરે છે કે, જીવ નીચ કવન –જીવ જીવનું ભક્ષણ છે.

Page #22

દીર્ઘતમારી મહાવીર નિર્બળ બળવાનનું પોષણ કરી પિતાની ઉપગિતા સિદ્ધ કરવી જોઈએ. બળવાન લેકે સુખરાગના કારણે જ નિર્બળ પ્રાણીઓના જીવનની આહુતિ આપી, તેની દ્વારા પિતાને પરલોકને ઉત્કૃષ્ટ માર્ગ તૈયાર કરવાને પ્રયત્ન કરે છે.
આ પ્રમાણે સુખની મિથ્યાભાવના અને સંકુચિતવૃત્તિને લીધે વ્યક્તિ અને સમષ્ટિમાં અન્તર પડે છે અને શત્રુતાને જન્મ થાય છે કે જેના ફલસ્વરૂપ નિર્બળ બળવાન થઈને બદલો લેવાનો નિશ્ચય તથા પ્રયત્ન કરે છે અને બદલો પણ યથાસમયે લે છે.
આ કારણને લીધે હિંસા અને પ્રતિહિંસાનું એવું મલિન વાયુમડલ પેદા થઈ જાય છે કે લેકે સંસારરૂપ સ્વર્ગને પોતે જ નરક બનાવી દે છે.
હિંસાના આ ભયાનક સ્વરૂપના વિચારથી મહાવીરે અહિંસાના તત્વમાં જ સમસ્ત ધર્મોનું, સમસ્ત કર્તવ્યનું અને પ્રાણીમાત્રની શાન્તિનું મૂળ દેખ્યું. તેમને સ્પષ્ટ જણાવવા લાગ્યું કે જે અહિંસાતત્ત્વને સિદ્ધ કરવામાં આવે તે જ જગતમાં ખરેખરી શાતિ ફેલાવી શકાય. (૭) તપશ્ચરણું
આ પ્રમાણે અહિંસાતત્વના આન્તર અને બાહ્યા સ્વરૂપને વિચાર કરી મહાવીર કાયિક સુખની મમતાથી પેદા થતા વૈરભાવને રોકવા માટે તપ પ્રારંભ કર્યું અને અધેય જેવા માનસિક દેથી પેદા થતી હિંસાને રોકવા માટે સંયમનું અવલંબન લીધું.
તપને મુખ્ય સંબંધ દેહદમનની સાથે હોવાથી તેમના તપને ચાર મુખ્ય વિભાગમાં વિભાજિત કરી શકાય:
'WWW.umaragyanbhandar.com.

Page #23

રાધાન
(૧) નગ્નત્વ (૨) જીવજન્તુ તથા અનાર્યોદ્વારા થતે પરિસહ(
વિબાધા)(૩) ઉપવાસ અને કક્ષભેજના (૪) શરીરસત્કારને ત્યાગ
સંયમનો સંબંધ મુખ્યતઃ મન અને વચનની સાથે હોવાથી તેમાં ધ્યાન અને મનને પણ સમાવેશ થાય છે. (૮) સંયમ અને તપ
મહાવીરના સમસ્ત સાધક જીવનમાં સંયમ અને તપ એ બે જ તો મુખ્ય રહ્યાં છે અને એ બને તને સિદ્ધ કરવા માટે તેમણે બાર વર્ષો સુધી જે પ્રયત્ન કર્યો અને તેમાં જે તત્પરતા અને અપ્રમાદને પરિચય આપે. તે આજસુધીના તપસ્યાના ઈતિહાસમાં કોઈ વ્યક્તિએ આ દેય એમ જણાતું નથી.
કેટલાક લેકે મહાવીરના તપને દેહદુઃખ અને દેહદમન કહી તેની અવગણના કરે છે, પરંતુ જો તેઓ સત્ય અને ન્યાયની ખાતર પણ મહાવીરના જીવનને ઊડે. અભ્યાસ કરશે તે તેમને એ જણાવ્યા વિના નહિ રહે કે મહાવીરનું તપ શુષ્ક દેહદમન ન હતું,
મહાવીર તો સંયમ અને તપ ઉપર સમાન ભાર આપતા હતા. તેઓ સારી રીતે જાણતા હતા કે- જે તપના અભાવે સહનશીલતા ઓછી થઈ તે બીજાની સુખસગવડેની આહુતિ આપી પિતાની સગવડતા

Page #24

દીઘતપસ્વી મહાવીર વધારવાની લાલસા વધશે અને તેનું ફળ એ આવશે કે સંયમ ટકી નહિ શકે.
આજ પ્રમાણે સંયમના અભાવે કેવળ તપ પણ, પરાધીન પ્રાણી ઉપર અનિચ્છાપૂર્વક આવી પડેલા દેહકષ્ટની જેમ નિરર્થક છે. (૯) તપઃપ્રભાવ
મહાવીર જેમ જેમ સંયમ અને તપની ઉત્કટતાને લીધે અહિંસાતવની નજદીક પહોંચતા ગયા તેમ તેમ તેમની ગંભીર શાનિત વધવા લાગી અને તેને પ્રભાવ આસપાસના લોકો ઉપર સ્વભાવત: પડવા લાગ્યા. માનસશાસ્ત્રના નિયમાનુસાર એક વ્યક્તિની અંદર પ્રબળ થતી વૃત્તિને પ્રભાવ આસપાસના લેકે ઉપર જાણે અજાણે પડયા વગર રહેતો નથી. ( ૧૦ ) ગાશાળાનું સાહચર્ય
મહાવીરના આ સાધક જીવનમાં એક ઉલેખનીય ઐતિહાસિક ઘટના ઘટે છે, તે એ કે મહાવીરની સાધનાની સાથે ગોશાલક નામને એક વ્યક્તિ આશરે છ વર્ષ સુધી વ્યતીત કરે છે અને પછી તે તેમનાથી જુદા પડી જાય છે. આ ગોશાલક આગળ જતાં મહાવીરને પ્રતિપક્ષી થાય છે અને આજીવકમતને નાયક બને છે. અત્યારે એ કહેવું કઠણ છે કે આ બન્ને કયા કારણે સાથે થયા અને શા માટે જુદા પડયા ! પણ એક પ્રસિદ્ધ આજીવક સમ્પ્રદાયના નાયક અને બીજા દીર્ઘતપસ્વી મહાવીરનું છ વર્ષ જેટલા લાંબા સમયનું સાહચર્ય સત્યશોધકે માટે અર્થસૂચક તે અવશ્ય છે.

Page #25

સાધક જીવન
૧૩
( ૧૧ ) સાધનાસિદ્ધિ
આશરે ૧૨-૧૩ વર્ષની કંઠાર દ્વીઘસાધના કર્યા બાદ જ્યારે મહાવીરને પેાતાના અહિંસાતત્ત્વની સિદ્ધિ થયાની પૂછ્યું` પ્રતીતિ થઈ ત્યારે તે પોતાના જીવનક્રમ બદલે છે. અહિંસાના સાવભૌમ ધમ તે દીતપસ્વી મહાવીરમાં એટલા ખધા પરિવ્રુત થઇ ગયા હતા કે હવે તેમના સાજનિક જીવનથી કેટલાય ભવ્ય આત્માઓના જીવનમાં પરિવર્તન થઈ જવાની પૂર્ણ સંભાવના હતી.
( ૧૨ ) દીર્ઘ તપસ્વી મહાવીર
આ બાજુ, મગધ અને વિદેહનું પૂર્વકાલીન મલિન વાયુમડલ પણ ધીરેધીરે શુદ્ધ થવા લાગ્યું હતું, કારણકે તે વખતે ત્યાં પણ અનેક તપસ્વી અને વિચારકા લેાકહિત કરવાની આકાંક્ષાએ પ્રકાશમાં આવવા લાગ્યા હતા. આજ સમયે દીર્ઘતપસ્વી મહાવીર પણ પ્રકાશમાં આવ્યા.

Page #26

(૪) ઉપદેશકજીવન
( ૧ ) ધર્મચક્રપ્રવર્તન
―――
શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરનું ૪૩ થી ૭૨ વર્ષ સુધીનું આ દીઘ ઉપદેશકજીવન ધ ચક્રપ્રવર્તન અને સાજનિક સેવામાં વ્યતીત થાય છે. આ ઉપદેશકજીવનમાં તેમના કરેલાં મુખ્ય કામેાની નામાવલિ આ પ્રમાણે છે:( ૨ ) જાતિવિરોધ અને ગુણપૂજાની મહત્તા (૧) જાતિપાંતિને જરા પણ ભેદ રાખ્યા વિના પ્રત્યેકને માટે શૂદ્રો તેમજ અતિશુદ્રોને માટે પણભિક્ષુપદ અને ગુરુપદના રસ્તા ખુલ્લા કરવા.
400
શ્રેષ્ઠતાના આધાર જન્મ નહિ ણુ ગુણ ગણવા. અને ગુણામાં પણ પવિત્ર જીવનની મહત્તા સ્થાપિત કરવી. ( ૩ ) શ્રીસ્વાતન્ત્ય
( ૨ ) પુરૂષાની માફક સ્ત્રીઓના વિકાસ માટે પણ સ ́પૂર્ણ સ્વતન્ત્રતા અને વિદ્યા તથા આચાર એ મન્નેમાં સ્ત્રીઓની પણ યાગ્યતા માનવી.
સ્ત્રીઓને માટે ગુરુપદના આધ્યાત્મિક માર્ગ ખોલી દેવા. ( ૪ ) લોકભાષામાં ધર્મોપદેશ
(૩) લેાકભાષામાં તત્ત્વજ્ઞાન અને આચારવિચારના ઉપદેશ કરી, કેવળ વિદ્વગમ્ય સ’સ્કૃત ભાષાના માહ ઘટાડવા અને ચેાગ્ય અધિકારીને માટે જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં ભાષાના અન્તરાય દૂર કરવા.

Page #27

ઉપદેશકજીવન
૧૫
(૫) અહિંસાધમ
(૪) એહિક અને પારલેાકિક સુખને માટે કરવામાં આવતા યજ્ઞયાગાદિ કકાણ્ડોની અપેક્ષા સંયમ અને તપસ્વાના સ્વાવલંબી તથા પુરુષા પ્રધાન માની મહત્તા સ્થાપિત કરવી અને અહિંસાધમાં પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરવી.
(૬) ભાગના સ્થાને યોગ
(૫) ત્યાગ અને તપસ્યાના નામે રૂઢ થએલા શિષ્ટાચારના સ્થાને સાચા ત્યાગ અને સાચી તપસ્યાની પ્રતિષ્ઠા કરી, ભાગની જગ્યાએ યાગના મહત્ત્વનું વાયુમણ્ડલ ચામેર સર્જવું.

Page #28

ઉત્તરકાળ
(૧) શિષ્યસમુદાય
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના શિષ્યના ત્યાગી અને ગૃહસ્થ એમ બે વિભાગે હતા.
તેમના ત્યાગી ભિક્ષુકશિ ૧૪૦૦૦ અને ભિક્ષુકી શિષ્યાઓ ૩૬૦૦૦ હોવાને શાસ્ત્રોબ્લેખ મળે છે.
આ સિવાય લાખની સંખ્યામાં ગૃહસ્થશિષ્ય હેવાને પણ ઉલ્લેખ મળે છે.
ત્યાગી અને ગૃહસ્થ એ બન્ને પ્રકારના શિષ્યવર્ગમાં ચારેય વર્ણીના સ્ત્રીપુરુષ સમ્મિલિત હતા.
ઇન્દ્રભૂતિ (ૌતમ) વગેરે અગ્યાર ગણધરો બ્રાહ્મણ હતા. ઉદાયી, મેઘકુમાર વગેરે અનેક ક્ષત્રિયશિષ્ય હતા.
શાલિભદ્ર, સુદર્શન વગેરે વૈશ્યશિખ્યા હતા. અને મેતારજ, હરિકેશી વગેરે અતિશશિષે પણ ભગવાનની પવિત્ર દીક્ષાનું પાલન કરી શિવમાર્ગે ચડયા હતા.
સાધ્વીઓમાં ચન્દનબાલા ક્ષત્રિયપુત્રી હતી અને દેવાનન્દી બ્રાહ્મણી હતી.
ગૃહસ્થ અનુયાયીઓમાં તેમના મામા વૈશાલીપતિ ચેટક, રાજગૃહપતિ શ્રેણિક (બિંબિસાર) અને તેને પુત્ર કેણિક (અજાતશત્રુ) વગેરે અનેક ક્ષત્રિય રાજાઓ હતા.

Page #29

ઉત્તરકાળ
આનન્દ, કામદેવ વગેરે પ્રધાન દશ ઉપાસકોમાં શાકડાલપુત્રનામને ઉપાસક કુંભારજાતિને હતે. અને બાકીના નવ ઉપાસકો વૈશ્ય અર્થાત વ્યાપાર, ખેતી અને પશુપાલન ઉપર નિર્વાહ કરનારા હતા.
ઢકનામને ઉપાસક કુંભાર હોવા છતાં પણ ભગવાનને સમજદાર અને દઢ ઉપાસક હતો. સ્કંદક, અંબડ વગેરે અનેક પરિવ્રાજકોએ તેમજ સામીલ વગેરે અનેક વિદ્વાન બ્રાહ્મણએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું અનુસરણ કર્યું હતું.
ગૃહસ્થ ઉપાસિકાઓમાં રેવતી, સુલસા અને જયન્તિનાં નામે પ્રખ્યાત છે.
જયતિ મહાવીરની જેવી ભક્ત ઉપાસિકા હતી તેવી જ વિદૂષી પણ હતી. તે ભગવાનની સામે સ્વતંત્ર પ્રશ્નો કરતી અને ઉત્તર સાંભળતી. ભગવાન મહાવીરે તે વખતે સ્ત્રીઓની રેગ્યતા કેવી આંકી હતી તેનું આ એક સરસ ઉદાહરણ છે. (૨) સમકાલીન ધર્માચાર્યો
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના સમકાલીન ધર્મપ્રવર્તકેમાં આજકાલ કેટલાંક થોડાંક જ ધર્મપ્રવર્તકેનાં નામો મળે છે –
(૧) તથાગત મૈતમ બુદ્ધ (૨) પૂર્ણકાશ્યપ (૩) મસ્કરી શાલક (૪) અજિત કેશકુંબલી (૫) પકુદ કાત્યાયન (૬) સંજય બેલાસ્થિ પુત્ર

Page #30

દીર્ઘતપસ્વી મહાવીર સમકાલીન ધર્મ પ્રવર્તકેમાં ઉપર લખેલા ધર્મપ્રવર્તકે મુખ્ય છે. () પાતીર્થમાં પરિવર્તન - શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પહેલાં જૈન સમ્પ્રદાય ચાલ્યું આવતું હતું, જે સમ્પ્રદાય નિગંઠનિગ્રંથના નામથી વિશેષ પ્રસિદ્ધ હતે.
તે વખતે પ્રધાન નિર્ગઠ-નિર્ચન્ટે કેશીકુમાર વગેરેહતા અને તેઓ બધા પિતાને ભગવાન પાર્શ્વનાથની પરમ્પરાના અનુયાયીઓ માનતા હતા. તે લેકે કપડાં પહેરતાં હતાં અને તે પણ વિવિધ રંગનાં. આ પ્રમાણે તેઓ ચાતુર્યામ ધર્મ અર્થાત્ અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય અને અપરિગ્રહ એ ચાર મહાવ્રતનું પાલન કરતા હતા.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આ પરમ્પરાની વિરુદ્ધ પિતાના વ્યવહારથી બે વાત નવી પ્રચલિત કરી કે –
(૧) અચેલધમ (નગ્નત્વ) અને (૨) બ્રહ્મચર્ય (સ્ત્રીવિરમણ).
પહેલાની પરમ્પરામાં વસ્ત્ર અને સ્ત્રીના સંબંધમાં જરૂર શિથિલતા આવી ગઈ હશે અને તેથી એ શિથિલતા દૂર કરવા માટે અલધર્મ અને સ્ત્રીવિરમણને નિખ્યત્વમાં ભગવાન મહાવીરે સ્થાન આપ્યું અને અપરિગ્રહવ્રતથી સ્ત્રીવિરમણવ્રતને જુદું કરી ચારને બદલે પાંચ મહાવ્રતોનું પાલન કરવાનો નિયમ બનાવ્યો.

Page #31

ઉત્તરકાળ
(૪) સમેલન
ભગવાન પાર્શ્વનાથની પરમ્પરાના સુગ્ય નેતાઓએ આ સંશોધનને સ્વીકાર્યું અને પ્રાચીન તથા નવીન બન્ને ભિક્ષુએનું સમેલન થયું. (૫) સમ્પ્રદાયો
કેટલાક વિદ્વાનને એ મત છે કે સમેલનમાં વસ્ત્ર રાખવા કે ન રાખવાને જે મતભેદ શાન્ત થયો હતો તે જ મતભેદ આગળ જતાં ફરીવાર પક્ષપાતનું રૂપ ધારણ કરી વેતામ્બર અને દિગમ્બર સમ્પ્રદાયના રૂપમાં ભભૂકી ઊઠશે. જે કે સૂફમદષ્ટિએ વિચાર કરનાર વિદ્વાનેને વેતામ્બર અને દિગમ્બરમાં કોઈ મહત્વપૂર્ણ ભેદ જણાતો નથી. પરંતુ આજકાલ તે સમ્પ્રદાયની અસ્મિતાએ “વેતામ્બર તેમજ દિગમ્બર એ બને શાખાઓ વચ્ચે નાશકારિણી દિવાલ ઊભી કરી દીધી છે. એટલું જ નહિ પણ સામાન્ય સામ્પ્રદાયિક અભિનિવેશને કારણે બીજા પણ અનેક નાના મોટા સમ્પ્રદાયે ભગવાન મહાવીરના અનેકાન્તવાદ (સ્યાવાદ)ની નીચે ઊભા થઈ ગયા છે.
(૬) જીવનરહસ્ય
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના સમગ્ર જીવનને અને ઉપદેશના સંક્ષિપ્ત સાર નીચેની બે વાર્તામાં આવી જાય છે. તે એ કે -

Page #32

દીર્ધતપાસવી મહાવીર (૧) આચારમાં સંપૂર્ણ અહિંસા અને (૨) તત્વજ્ઞાનમાં અનેકાન્તવાદ.
ભગવાન મહાવીરના સમ્પ્રદાયના આચારને અને શાના વિચારને આ બે જ તનું ભાગ્ય સમજે. વર્તમાનકાલના પ્રસિદ્ધ વિદ્વાનેને આ જ નિષ્પક્ષ મત છે. (૭) વિપક્ષીઓ
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના શિષ્યમાં તેમનાથી જુદા પડી તેમની વિરુદ્ધ વિરોધી પન્થ પ્રચલિત કરનાર તેમને જમાઈ ક્ષત્રિયપુત્ર જમાલિ હતો. અત્યારે તે તેની સ્મૃતિ માત્ર જૈન ગ્રન્થમાં છે.
બીજા પ્રતિપક્ષી તેમને પૂર્વ સહચર ગોશાલક હતે. તેને આજીવકપન્થ રૂપાન્તર પામી અત્યારે પણ હિન્દુસ્થાનમાં હયાત છે.
(૮) વિહાર
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના જીવનને મુખ્ય ભાગ વિદેહ અને મગધમાં વ્યતીત થયે છે. એવું જણાય છે કે તેમણે અધિકમાં અધિક યમુના નદીના કિનારા સુધી વિહાર કર્યો હતે.
વૈશાલી, શ્રાવસ્તી, કૌશામ્બી, તંગિયા, તામલિમિ, ચમ્પા, રાજગૃહ વગેરે શહેરોમાં મહાવીરે વારંવાર વિહાર કર્યો હતે.

Page #33

ઉત્તરકાળી
ર૧ (૯) ઉપદેશપ્રભાવ
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના તપસ્યામય અને શાન્તિપૂર્ણ દીર્ઘજીવનથી અને તેમના સદુપદેશથી તે વખતે મગધ, વિદેહ, કાશી, કેશલ અને બીજાં કેટલાંક પ્રદેશના ધાર્મિક અને સામાજિક જીવનમાં ખૂબ કાન્તિ થઈ ગઈ હતી. આ વાતનું પ્રમાણ કેવળ શાસ્ત્રોના પાનાઓમાં જ નહિ પણ હિન્દુસ્થાનના માનસિક જગતમાં અત્યાર સુધી જાગ્રત રહેલી
અહિંસા અને તપ પ્રત્યે સ્વાભાવિક અનુરાગ છે. ( ૧૦ ) નિર્વાણ
આજથી ૨૪૫૯ વર્ષ પહેલાં રાજગૃહની પાસે પાવાપુરી નામના પવિત્ર સ્થાનમાં આશ્વિન મહિનાની અમાસની તિથિએ આદીર્ઘતપસ્વી મહાવીરનું ઐહિક જીવન સમાપ્ત થયું. (૧૧) વીરસંઘના ઉત્તરાધિકારી
ભગવાન મહાવીરના સ્થાપિત સંઘને ભાર તેમના પ્રધાન શિષ્ય સુધર્મા સ્વામી ઉપર આવી પડે.
સમાપ્ત

Page #34

પરિશિષ્ટ
શિક્ષાપા
અહિંસા, સયમ અને તપરૂપ ધર્મ એ ઉત્કૃષ્ટ માંગલ છે. જ્યાંસુધી ઘડપણ આવે નહિ, વ્યાધિ વધવા પામે નહિ અને ઈન્દ્રિય શિથિલ થાય નહિ ત્યાં સુધીમાં ઘર્માને આચરી લે. સભૂત પ્રત્યે સંયમભાવ રાખવા એ અહિંસા છે. બધા જીવે જીવવા ઇચ્છે છે. મરવા નહિ. એમ ણીને પ્રાણીવધ ન કરવા.
અહિંસા, સત્ય, અચો, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ જિનર્દેશિત ધમ પાતાનુ કલ્યાણ ઈચ્છનારા મનુષ્ય આચરવા.
જીવિત કાઇપણ ઉપાયે જરા, વ્યાધિ અને મૃત્યુથી રહિત થઈ શકતું નથી માટે કલ્યાણને ઇચ્છનારા મનુષ્યે જરાપણ પ્રમાદ ન કરવા. ઘડપણથી ઘેરાએલાનું રક્ષણુ નથી એમ અવશ્ય જાણવું. પ્રમત્ત, અસચમશીલ અને હિંસક લેાકા કેવી રીતે રક્ષણ મેળવી શકે?
જે માણસ દુદ્ધિથી પાપકર્મ કરીને ધન પેદા કરે છે તેઓ વૈરયુક્ત થઈને નરકને માગે જાય છે.
ચાર જેમ પોતે જ કરેલા સધિમૂળમાં પકડાઈ જાય છે તેમ પાપકારી મનુષ્ય પણ પોતે કરેલાં કર્મોમાં જ બધાય છે. આ લાક અને પવલાકમાં સમસ્ત પ્રજા પાપ કરીને પીડાય છે. કારણ કે કરેલાં કર્મોને ભાગવ્યા સિવાય છૂટકો નથી.
પેાતાને માટે કે ખીજાને માટે જે માણસ પાપકર્મો કરે છે તેનાં ફળ તેને એકલાને જ ભાગવવાં પડે છે. તે વખતે બધુઆ બધુતા દાખવી શકતા નથી.
માહવશ થએલા પ્રાણી જોયેલી ખરી વસ્તુને પણ અવગણી ધનાદિમાં આસક્ત થાય છે, પરંતુ તે પ્રમત્ત પ્રાણી પાપકમનાં મૂળામાંથી ધનાદિ વડે બચી શકતા નથી.

Page #35

પરિશિષ્ટ
૨૩ સૂતેલાઓની વચ્ચે પણ જાગતા રહેવું. અશુપ્રજ્ઞ પંડિત સૂતેલાઓને વિશ્વાસ ન કર. કાળ નિય છે અને શરીર અબળ છે. માટે અપ્રમત્ત રહીને સદાચરણ કરવું.
સારી રીતે કેળવેલ તેમજ બખ્તરવાળે ઘોડે જેમ રણક્ષેત્રમાં પાછો હઠતા નથી તેમ સ્વછંદ કિનારે મનુષ્ય જ નિર્વાણુ માગથી પાછા હઠતા નથી.
“પહેલાં નહિ સઘાયું તો પછી સધાશે” એવી શાશ્વતવાદી કલપના કરે છે. પણ જ્યારે આયુષ્ય શિથિલ થઈ જાય છે, શરીર તૂટવા માંડે છે અને મેત નજીક આવે છે ત્યારે તે ખિન્ન થાય છે.
કેઈ સહેજમાં જ વિવેકને પામી શકતું નથી. માટે જાગ્રત થાઓ! કામનાઓ છોડી દે! તથા સંસારનું સ્વરૂપ સમજી સમભાવ કેળવી અસંયમથી આત્માનું રક્ષણ કરતા અપ્રમત્તપણે વિચરે.
મેહ છતવા પ્રયત્ન કરનારને વચ્ચે વચ્ચે ઘણુ પાસે આવે છે. માટે તેમાં ન ફસાતા સાવધાનતાથી અદ્વેષભાવે પ્રવૃત્તિ કરવી.
લલચાવનારા તે પાશે તર મનને જતું રેકવું, કોઈને અંકુશમાં રાખવે, માન દૂર કરવું, માયાનું સેવન ન કરવું અને લોભને ત્યાગ કર.
કારણ કે કોઇ પ્રીતિનાશક છે, માન વિનયનાશક છે, માયા મિત્રતાનો નાશ કરે છે અને લેભ તો સર્વ વિનાશક છે.
ક્ષમાથી ક્રોધને જીત, નમ્રતાની માનને છત, સરળતાથી માયાને જીતવી અને સંતોષથી લોભને જીત.
જે પ્રમાણે ઝાકળનાં બિન્દુઓ દાભની અણી ઉપર લટકતાં રહે છે તે જ પ્રમાણે મનુષ્યોનું જીવિત અસ્થિર છે માટે ધર્મારાધનાં સમયને પ્રમાદ ન કર,
કારણ કે પ્રાણીઓને મનુષ્યપણું ધર્મશ્રવણુ, ધર્મશ્રદ્ધા, અને સયમમાં પરાક્રમ આ ચાર વસ્તુઓ વારંવાર મળવી બહુ જ દુલભ છે.

Page #36
દીર્ધતપસ્વી મહાવીર માટે વૃદ્ધજનોની સેવા કરવી, મૂઢપુરુષના સંગથી દૂર રહેવું, પ્રતિદિન સ્વાધ્યાયનું સેવન કરવું અને ધીરજપૂર્વક સૂવાથનું ચિંતવન કરવું, કારણ કે આ પણ એક્ષપ્રાપ્તિના માર્ગો છે. ઉપગપૂર્વક ચાલવું, ઉપગપૂર્વક બેસવું, ઉપગપૂર્વક સૂવું, ઉપગપૂર્વક ખાવું, ઉપગપૂર્વક બેલવું, આ પ્રમાણે દરેક જ્યિામાં ઉપગ રાખવાથી પાપકર્મો બંધાતા નથી. જે સર્વભૂતો પ્રત્યે સમભાવ રાખે છે, જે હિંસા, અસત્ય, ચેરી, મિથુન, પરિગ્રહ વગેરે કર્મોના આશ્રાને રોકે છે અને જે સયમાદિથી આત્માનું દમન કરે છે તે સાધુપુરુષ પાપકર્મોથી લેપાત નથી. કારણ કે તે સાધુપુરુષ “પ્રથમ જ્ઞાન અને પછી દયા” એ વિચારને ધ્યાનમાં રાખીને દરેક પ્રવૃત્તિ કરે છે. કારણ કે તે જાણે છે કે જે અજ્ઞાની હેય તે કલ્યાણકારી કામ શું અને પાપકારી કામ શું એ જ્ઞાન વિના શી રીતે જાણી શકે? જે મનુષ્ય, વસ્ત્ર, અલંકાર આદિ પિતે મેળવેલી પ્રિય ભેગવસ્તુઓને પીઠ પાછળ કરી વેચ્છાએ તજી દે છે તે જ ખરેખર " ત્યાગીપુરુષ” છે. બાકી મનુષ્ય, પિતાની પાસે એ ભગવસ્તુઓ ન હોવાને કારણે “હું ત્યાગી છું” એટલે તે ભેગવસ્તુઓને ઉપયોગ કરતા નથી એમ કહેવાતે ત્યાગીપુરુષ હોવાને ડોળ કરે છે તે ખરેખર ત્યાગીપુરુષ કહેવાતા નથી. જે કઈ પ્રવજિત સાધુ નિદ્રાશીલ થઈ ખૂબ ખાઈપીને સુખે સૂઈ રહે છે તે પાપભ્રમણ કહેવાય છે. કારણ કે મુંડનમાત્રથી કઈ શ્રમણ થતું નથી, 34 34 કારના માત્ર જાપ કરવાથી કેઈ બ્રાહ્મણ થતો નથી, અરણ્યવાસથી કેાઈ મુનિ થતું નથી અને કેવળ વહકલ ધારણ કરવાથી કે તાપસ થતો નથી. સમભાવ રાખનારે શ્રમણ છે. બ્રહ્મચર્ય પાળનારે બ્રાહ્મણ છે, મૌન સેવનારો મુનિ છે અને તપસ્યા કરનારે તાપસ છે. કમથી બ્રાહ્મણ થાય છે, કર્મથી ક્ષત્રિય થાય છે, કમથી વૈશ્ય થાય છે અને કર્મથી શૂદ્ર થાય છે.