Book Title: Digambar Parampara me Acharya Siddhasena
Author(s): Kailashchandra Shastri
Publisher: Z_Mahavir_Jain_Vidyalay_Suvarna_Mahotsav_Granth_Part_1_012002.pdf and Mahavir_Jain_Vidyalay_Suvarna_
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211167/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara paraMparAmeM AcArya siddhasena kailAzacandra zAstrI zAcArya siddhasena jaina paramparAke prakhyAta tArkika aura granthakAra the| jaina paramparAkI donoM hI " zAkhAoMmeM unheM samAna Adara prApta thaa| kintu Aja unakI kRtiyoMkA jo samAdara zvetAmbara paramparAmeM hai vaisA digambara paramparAmeM nahIM hai| kintu pUrvakAlameM aisI bAta nahIM thii| yahI dikhAnA isa lekhakA mukhya uddezya hai| nAmollekha upalabdha di0 jaina sAhityameM siddhasenakA sarvaprathama nAmollekha akalaMkadevake tattvArthavArtikameM pAyA jAtA hai| tattvArthasUtra ke prathama adhyAyake terahaveM sUtra meM Agata 'iti' zabdake aneka arthoMkA pratipAdana karate hue akalaMkadevane eka artha 'zabdaprAdurbhAva' kiyA hai| aura usake udAharaNameM zrIdatta aura siddhasenakA nAmollekha kiyA hai| yathA--- 'kvacicchandaprAdurbhAva vartate-iti, zrIdattamiti siddhasena miti' (ta0 vA0 pR0 57) zrIdatta digambara paramparAmeM eka mahAn AcArya ho gaye haiN| AcArya vidyAnandane apane tatvArtha zlokavArtikameM unhe vesaTha vAdiyoMkA jetA tathA 'jalpanirNaya' nAmaka granthakA kartA batalAyA hai| ataH unake pazcAt nirdiSTa siddhasena prasiddha siddhasena hI honA caahiye| akalaMkadevakI kRtiyoM para unake prabhAvakI carcA hama Age kreNge| ataH akalaMkadevane zrIdatta ke sAtha unhIMkA smaraNa kiyA, yahI vizeSa saMbhava pratIta hotA hai| guNasmaraNa vikramakI navIM zatAbdImeM digambara paramparAmeM do jinasenAcArya hue haiN| unameM se eka harivaMzapurANa ke 1 dviprakAraM jagI jalpaM tattvaprAtibhagocaram / triSaSThedinAM jetA zrIdatto jlpnirnnye|| 45 ||-t. zlo0 vA. pR0 280 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava graMtha racayitA the aura dUsare the mahApurANa (AdipurANa) ke racayitA / donoMne hI apane apane purANoMke prArambha meM apane pUrvaja AcAryoM kA smaraNa karate hue siddhasenakA bhI smaraNa kiyA hai| harivaMzapurANa smRta AcAryoMkI nAmAvalI isa prakAra hai: samantabhadra, siddhasena, devanandi, vajrasUri, mahAsena, raviSeNa, jaTAsiMhanandi, zAnta, vizeSavAdi, kumArasenaguru aura vIrasenaguru aura jinasena svAmI / AdipurANameM smRta AcAryoM kI tAlikA isa prakAra hai : siddhasena, samantabhadra, zrIdatta, prabhAcandra, zivakoTi, jaTAcArya, kANabhikSu, deva (devanandi), bhaTTAkalaMka, zrIpAla, pAtrakesarI, vAdisiMha, vIrasena, jayasena, kavi paramezvara / prAyaH sabhI smRta AcArya digambara paramparA ke haiN| unhIM meM sarvopari siddhasenako bhI sthAna diyA gayA hai jo vizeSa svarUpase ullekhanIya hai / harivaMza purANakArane siddhasenakA smaraNa isa prakAra kiyA hai jagaprasiddha bodhasya vRSabhasyeva nistuSAH / bodhayanti satAM buddhi siddhasenasya sUktayaH // 30 // jinakA jJAna jagata meM sarvatra prasiddha hai una siddhasena kI nirmala sUktiyAM RSabhadeva jinendrakI sUktiyoM ke samAna sajjanoMkI buddhiko prabuddha karatI haiM / isake pUrva samantabhadra ke vacanoMko vIra bhagavAna ke vacanatulya batalAyA hai| aura phira siddhasenakI sUktiyoMko bhagavAna RSabhadeva ke tulya batalAkara unake prati eka tarahase samantabhadra se bhI adhika Adara vyakta kiyA hai| yahAM sUktiyoM se siddhasenakI kisI racanAvizeSakI ora saMketa pratIta nahIM hotA / kintu mahApurANa meM to avazya hI unake sanmatisUtra ke prati saMketa kiyA gayA hai / yathA pravAdikariyUthAnAM kesarI nayakesaraH / siddhasenakavijayAdvikalpanakharAGkuraH // 42 // siddhasena kavi jayavanta hoM, jo pravAdIrUpI hAthiyoM ke jhuNDa ke liye siMhake samAna hai tathA naya jisake kesara (gardana para ke bAla ) haiM aura vikalpa paine nAkhUna haiM / siddhasenakRta sanmatisUtra meM pradhAna rUpameM yadyapi anekAntakI carcA hai, tathApi prathama kANDameM anekAntavAdakI dena naya aura saptabhaMgIkI mukhya carcA hai| tathA dUsare kANDa meM darzana aura jJAnakI carcA hai, jo anekAntakI hI aMgabhUta hai| isa carcA meM AgamakA avalambana hote hue bhI tarkakI pradhAnatA hai / ora tarkavAda meM vikalpajAlakI mukhyatA hotI hai jisameM phasAMkara prativAdIko parAsta kiyA jAtA hai| ataH jahAM sanmatisUtra ke prathamakANDa siddhasenarUpI siMhake nayakesaratvakA paricAyaka hai, vahAM dUsarA kANDa unake vikalparUpI paine nakhoMkA anubhava karAtA hai| darzana aura jJAnakA kevalI meM abheda siddha karaneke liye jo tarka upasthita kiye gaye haiM, pratipakSI bhI unakA lohA mAne vinA nahIM raha skte| ataH jinasenAcAryane avazya hI sanmati sUtrakA adhyayana karake siddhasenarUpI siMha ke usa rUpakA sAkSAtparicaya prApta kiyA thA, jisakA citraNa unhoMne apane mahApurANake saMsmaraNa meM kiyA hai / sanmati sUtrakI AgamapramANarUpa meM mAnyatA yaha jinasena vIrasenasvAmI ke ziSya the aura vIrasenasvAmIne apanI dhavalA aura jayadhavalA TIkA meM nayoMkA nirUpaNa karate hue siddhasena ke sanmati sUtrakI gAthAoMko sAdara pramANa rUpase uddhRta Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . digambaraparaMparAmeM AcArya siddhasena : 39 kiyA hai| donoM TIkAoM meM nikSepoMmeM nayoMkI yojanA karate hue vIrasena svAmIne apane kathanakA sanmati ke sAtha avirodha batalAte hue sanmatisUtrako AgamapramANa ke rUpa meM mAnya kiyA hai| kintu sanmati sUtrake dusare kANDameM kevalajJAna aura kevaladarzanakA abheda sthApita kiyA gayA hai aura yaha abhedavAda jahAM kramavAdI zvetAmbara paramparA ke viruddha par3atA hai vahAM yugapadvAdI digambara paramparAke bhI viruddha par3atA hai| ataH siddhasena ke isa abhedavAdI matako jaise zvetAmbara paramparAne mAnya nahIM kiyA aura jinabhadragaNi kSamAzramaNane apane vizeSAvazyaka bhASyameM usakI kaThora AlocanA kI, vaise hI sanmatisUtrako AgamapramANake rUpa meM mAnya karake bhI vIrasenasvAmIne usameM pratipAdita abhedavAdako mAnya nahIM kiyA aura mIThe zabdoMmeM usakI carcA karake use amAnya kara diyaa| yaha eka ullekhanIya vaiziSTaya hai ki eka granthako pramANakoTimeM rakhakara bhI usake amuka matako amAnya kara diyA jAtA hai athavA amuka matake amAnya hone para bhI usa matake pratipAdaka granthako sarvathA amAnya nahIM kiyA jAtA aura usake racayitAkA sAdara saMsmaraNa kiyA jAtA hai| akalaMkadeva para prabhAva AcArya akalaMkadeva AcArya samantabhadrakI vANIrUpI gaMgA aura siddhasenakI vANIrUpI yamunAke saMgamasthala haiN| donoM mahAna AcAryoMkI vAgdhArAeM unameM sammilita hokara ekAkAra ho gaI haiN| samantabhadrake 'AptamImAMsA' para to akalaMkadevane aSTazatI nAmaka bhASya racA hai, kintu siddhasenake dvArA tArkika paddhatise sthApita tathyoMko bhI apanI anya racanAoMmeM svIkAra kiyA hai| usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai nayoMkI purAnI paramparA saptanayavAdakI hai| digambara tathA zvetAmbara paraMparAeM isa viSayameM ekamata haiN| kintu siddhasena divAkara naigamako pRthak naya nahIM maante| zAyada isIse vaha SaDnayavAdI kahe jAte haiN| akalaMkadevane apane tattvArthavArtika meM caturtha adhyAya ke antima sUtrake vyAkhyAna ke antargata nayasaptabhaMgIkA vivecana karate hue dravyArthika-paryAmArthika nayoMko saMgrahAdyAtmaka batalAyA hai tathA cha hI nayoMkA Azraya lekara saptabhaMgIkA vivecana kiyA hai| tathA laghIyastrayameM yadyapi naigamanayako liyA hai tathApi kArikA 67kI svopajJa vRtti meM sanmatikI gAthA 1-3kI zabdazaH saMskRta chAyAko apanAyA hai| yathA tisthayara vayaNa sNgrhvisesptthaarmuulvaagrnnii| dabaTrio ya pajjavaNao ya sesA vipryaasiN||-snmti / tathA. tIrthakaravacanasaMgraha vizeSaprastAvamUlavyAkariNau danyArthikaparyAyArthiko nishcetnyau| - la0 svo0 siddhasenane sanmatimeM eka naI sthApanA aura bhI kI hai| aura vaha hai paryAya aura guNameM abheda kii| arthAt paryAyase guNa bhinna nahIM hai| yaha carcA tIsare kANDameM gAthA 8se Arambha hotI hai| isa carcAkA upasaMhAra karate hue AcArya siddhasenane usakA prayojana ziSyoMkI buddhikA vikAsa batalAyA hai, kyoMki jinApedazameM na to ekAntase bhedabhAva mAnya hai aura na ekAntase abhedavAda, ataH ukta carcA ke liye avakAza nahIM hai| (sammati 3-25, 26) 1. kasAyapAhuDa, bhA0 1, pR0 261 / SaTakhaNDAgama pu0 1, pR0 15 / pu0 9 pR. 244 / pu. 13, pR0 354 / kasAyapAhuDa, bhA 1, pR0 357 / 3 pR0 261 / 2. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava graMtha akalaMka devane bhI tattvArthavArtika meM pAMcave adhyAyake 'guNasyIyavad dravyam || 37 ||' sUtrake vyAkhyAna meM ukta carcAko uThAkara usakA samAdhAna tIna prakArase kiyA hai| prathama to AgamapramANa dekara guNakI sattA siddhakI hai, phira 'guNa eva paryAyAH ' samAsa karake guNako paryAyase abhinna batalAyA hai / yahI AcArya siddhasenakI mAnyatA hai / isa parase yaha zaMkAkI gaI hai ki yadi guNa hI paryAya haiM to kevala guNavat dravya yA paryAyavat dravya kahanA cAhiye thA - 'guNaparyAya vad dravya' kyoM kahA ? to uttara diyA gayA ki jainetara matameM guNoMko dravyase bhinna mAnA gayA hai| ataH usakI nivRttike liye donoMkA grahaNa karake yaha batalAyA hai ki dravya ke parivartanako paryAya kahate hai / usIke bheda guNa haiM, guNa bhinnajAtIya nahIM haiN| isa prakAra isa carcA meM bhI akalaMkadevane siddhasena ke matako mAnya kiyA hai| ataH akalaMkadeva para siddhasenakA prabhAva spaSTa hai / AcArya vidyAnanda aura siddhasena AcArya vidyAnanda eka tarahase akalaMkake anuyAyI aura TIkAkAra the| unhoMne samantabhadra ke AtamImAMsA aura usa para akalaMkadeva ke aSTazatI bhASyako AveSTita karake aSTasahasrI nAmaka mahAn granthakI racanA kI thI / tathA jaise nyAyadarzana ke sUtroM para udyotakarakI nyAyavArtikase prabhAvita hokara akalaMkadevane tattvArthasUtra para tattvArthavArtikakI racanAkI thI, vaise hI vidyAnandane mImAMsaka kumArilake mImAMsA zlokavArtikase prabhAvita hokara tattvArthasUtra para tattvArthazlokavArtikakI racanA kI thI / isa tattvArthazlokavArtika meM prathama adhyAyake antima sUtra para nayoMkA sundara saMkSipta vivecana hai / isa vivecana ke antameM granthakArane likhA hai ki vistArase nayoMkA svarUpa jAnaneke liye nayacatrako dekhanA cAhiye; yaha nayacakra saMbhavatayA mallavAdIkRta nayacakra honA cAhiye; kyoMki upalabdha devasenakRta laghunayacakra aura mAila dhavalakRta nayacakra prathama to saMkSipta hI haiM, vistRta nahIM hai, inase to vidyAnandane hI nayoMkA svarUpa adhika spaSTa likhA hai; dUsare, ukta donoM hI granthakAra vidyAnandake pIche hue haiM / ataH vidyAnanda unakI kRtiyoMko dekhanekA ullekha nahIM kara sakate the, astu | isa nayacarcA meM vidyAnandane siddhasena ke SaDnayavAdako svIkAra nahIM kiyA, balki usakA virodha kiyA hai| unakA kahanA hai ki naigamanayakA antarbhAva na to saMgraha meM hotA hai, na vyavahAra meM aura na RjusUtrAdika meM / ataH parIkSakoMko 'saMgrahaAdi hai naya hI haiM ' aisA nahIM kahanA cAhiye / 1. yahAM 'praparIkSaka' zabda saMbhavatayA siddhasena ke liye hI AyA hai, kyoMki parIkSA ke AdhAra para unhoMne hI SaDnayavAda kI sthApanA kI thii| parIkSakake sAtha prakarSatvake sUcaka 'pra' upasargase bhI isa bAta kI puSTi hotI hai, kyoMki siddhasena sAdhAraNa parIkSaka nahIM the / isI taraha vidyAnandane pAMcave adhyAyake 'guNaparyAyavad dravyam' isa sUtra kI vyAkhyA meM guNa aura paryAya meM abheda mAnakara bhI siddhasenAnugAmI akalaMkakA anukaraNa nahIM kiyA, kintu guNa aura saMkSepeNa nayAstAvad vyAkhyAtAstatra sUcitAH / tadvizeSAH prapaJcena saMcintyA nayacakrataH // 102 // ta0 ze0 vA0 pR0 276 saMgrahe vyavahAre vA nAntarbhAtraH samIkSyate / naigamasya tayorekavastvaMzapravaNatvataH // 24 // narjusUtrAdiSu proktahetavo veti SaNnayAH / saMgrahAdaya eveha na vAcyAH praparIkSakaiH // 25 // - ta0 zlo0 vA0 6, 269 / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambaraparaMparA meM AcArya siddhasena : 41 paryAya donoMke grahaNa ke AdhAra para eka aisA tathya phalita kiyA jo anekAntadarzana ke itihAsa meM ullekhanIya hai / unhoMne likhA hai guNavadravyamityuktaM sahAnekAnta siddhaye / tathA paryAvaddravyaM kramAnekAntavittaye // 2 // - ta0 zlo0 vA0 pR0 438 sahAnekAntakI siddhike liye 'guNavad dravyam' kahA hai| tathA kramAnekAnta ke bodha ke liye 'paryAyavad dravyam ' kahA hai| arthAt anekAnta ke do prakAra haiM : sahAnekAnta aura kramAnekAnta / paraspara meM virodhI pratIta honevAle dharmo eka vastu svIkAra anekAnta hai| unameM se kucha dharma to aise hote haiM jo vastumeM sAtha sAtha raha sakate hai jaise astitva, nAstitva, nityatva, anityatva; kintu kucha dharma aise hote haiM jo kAlakramase eka vastu meM rahate haiM, jaise sarvajJatA aura asarvajJatA, muktatva aura saMsAritva / guNa sahabhAvI hote haiM aura paryAya kramabhAvI hotI haiM ataH ekase sahAnekAnta pratiphalita hotA hai to dUsarese kramAnekAnta / isa taraha vidyAnandane siddhasena ke matoMko amAnya yA prakArAntarase mAnya karate hue bhI tattvArthazlokavArtikake prArambhameM hI hetuvAda aura AgamavAdakI carcA ke prasaMgase samantabhadra ke AptamImAMsA ke 'vaktarya nAte' ityAdi kArikAke pazcAt hI pramANarUpase siddhasena ke sanmati se bhI ' jo heduvAdaparakagmi' Adi gAthA uddhRta karake siddhasena ke prati bhI apanA AdarabhAva vyakta kiyA hai, yaha spaSTa hai / TIkAkAra sumatideva vidyAnandase pahale aura saMbhavatayA akalkaMdevase bhI pUrva digambara paramparA meM sumatideva nAmake AcArya ho gaye haiM / zravaNabelagolA kI malliSeNaprazasti meM kundakunda siMhanandi, vakragrIva, vajranandi aura pAtrakesarI ke bAda sumatideva kI stuti kI gaI hai aura unake bAda kumArasena, varddhadeva aura akalaMkadevakI / isase sumatideva prAcIna AcArya mAlUma hote haiM / pArzvanAthacarita (vi0 saM0 2082 ) ke likhA hai- kartA vAdirAjane prAcIna granthakAroMkA smaraNa karate hue namaH sanmataye tasmai bhavakUpanipAtinAm / sanmatirvivRtA yena sukhadhAmapravezinI // 22 // arthAt usa sanmatiko namaskAra ho jinane bhavakUpameM par3e hue logoM ke liye sukhadhAmameM pahu~cAnevAlI sanmatiko vivRta kiyA arthAt sanmati kI vRtti yA TIkA racI / yaha sanmati siddhasenakRta hI honA caahiye| 'namaH sanmataye' meM 'sanmati' nAma sumatike liye hI AyA hai / donoMkA zabdArtha eka hI hai| kintu sanmati ke sAtha sanmatikA zabdAlaMkAra honese kAvyasAhitya meM sumati ke sthAna meM sanmatikA prayoga kiyA gayA hai / jaina granthoM meM to sumatidevakA koI ullekha nahIM milatA, kintu bauddha dArzanika zAntarakSitane apane tattvasaMgrahake syAdvAdaparIkSA aura bahirarthaparIkSA nAmaka prakaraNoM meM sumatinAmaka digambarAcAryakI AlocanA kI hai / yaha sumati sanmati TIkAke kartA hI hone cAhiye / saMbhavatayA usImeM carcita matakI samIkSA zAntarakSitane kI hai| vaise malliSeNaprazastimeM unake sumatisaptaka nAmaka granthakA bhI ullekha hai / yathA- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava graMtha sumatidevamamuM stuta yena vaH sumatisaptakamAptatayA kRtam / parihRtApathatattvapathArthinAM sumatikoTi vivartibhavAtihat / / astu, jo kucha ho, kintu itanA nizcita hai ki digambarAcArya sumatine, jo sambhavatayA vikramakI sAtavIM zatAbdIse bAdake vidvAna nahIM the. siddhasena ke sanmati para TIkA racI thii| isa taraha siddhasenakA sanmatitarka sAtavIM zatAbdIse nauvIM zatAbdI taka digambara paramparAmeM Agamika granthake rUpameM mAnya rhaa| saMbhavatayA sumatidevakI TIkAke lupta ho jAne para aura zvetAmbarAcArya abhayadevakI TIkAke nirmANake pazcAt digambara paramparAmeM usakI mAnyatA lupta ho gaI aura use zvetAmbara paramparAkA hI grantha mAnA jAne lgaa| kintu vaha eka aisA anamola grantha hai ki jainadarzanake abhyAsIko usakA pArAyaNa karanA hI caahiye| sanmatitarka ke sivAya, jo prAkRtagAthAbaddha hai, saMskRtakI kucha battIsiyAM bhI siddhasenakRta haiN| unameMse eka battIsIkA eka caraNa pUjyapAda devane sarvArthasiddhi TIkA ke saptama adhyAya ke 13veM sUtrakI vyAkhyAmeM uddhRta hai 'viyojayati cAsubhirna ca vadhena saMyujyate' akalaMkadevane bhI apane tattvArthavArtikameM ukta sUtrakI vyAkhyAmeM use uddhRta kiyA hai| aura vIrasenasvAmIne to jayadhavalA TIkA(bhA0 1, pR0 108)meM ukta caraNase sambaddha pUrA zloka hI uddhRta kiyA hai| tathA akalaMka devane tattvArthavArtikameM AThaveM adhyAyake prathama sUtrakI vyAkhyAmeM bhI eka padya uddhRta kiyA hai jo prathama dvAtriMzatikAkA tIsavAM padya hai| isa taraha siddhasenakI kucha dvAtriMzatikA bhI chaThI zatAbdIse hI digambara paramparAmeM mAnya rahIM haiN| inhIM dvAtriMzatikAoMmeM nyAyAvatAra bhI hai aura siddhasenakRta mAnA jAne ke kAraNa use usake nAmake anurUpa jaina paramparAmeM nyAyakA prathama grantha mAnA jAtA hai| kintu usameM aneka vipratipattiyAM haiM, aura ve abhI taka nirmUla nahIM huI haiN| ataH tatsambandhI vivAdako na uThAkara itanA hI likhanA paryApta samajhate haiM ki usakI digambara paramparAmeM koI mAnyatA nahIM miltii| isa taraha digambara paramparAmeM AcArya siddhasena apanI prakhyAta dArzanika kRti sanmati sUtra yA sanmatitarkake dvArA vizeSa rUpase samAhata hue haiN| CAR 16ORTAMAN