Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma sAdhanA ke zAsvata svara jaina-darzana meM kAla cakra ke 12 vibhAga hai jabaki vaidika ciMtana meM 14 vibhAga haiM; isa kA kAraNa AraMbha aura madhya biMdu hai jo vaidika manvaMtara vijJAna ke 14 vibhAgoM ko samakSa rakhatA hai| isI saMdarbha meM eka tathya yaha hai ki yahA~ paka rekhIya kAla gati (jo pratyeka vibhAga meM hai) bhI hai aura cakrIya bhI jahA~ taka Adarzana cakra kA prazna hai, rekhIya aura cakrIya gatiyA~ sApekSa haiM. unheM mere vicAra se nirapekSa nahIM mAnA jA sakatA hai| ve mAnava anubhava aura vizva saMracanA meM sApekSa haiN| ataH uparyukta vivecana ke anusAra jaina-darzana meM kAla kI avadhAraNA kA eka vyApaka bhautika AdhAra hai jo manuSya kSetrIya evaM jyotiSa kSetrIya kAla-rUpoM ko sApekSa rUpa meM prastuta karatA hai, aura kAla ke niraMtara gatizIla rUpa yA Avartana ko samakSa rakhatA hai jo mere vicAra se bhAratIya ciMtanadhArA kI eka mahattvapUrNa sthApanA hai| isake alAvA, kAlANu kI dhAraNA, kAla aura samaya kA sambandha tathA kAla-cakra kA saMdarbha-ye aise pratyaya haiM jo kAla ke vyApaka saMdarbha ko rekhAMkita karate haiN| isI ke sAtha, kAla gaNanA kA rUpa apane meM eka mahattvapUrNa tathya hai jo Adhunika vijJAna kA eka mahattvapUrNa AyAma hai| dhyAna zabda cintanArthaka dhyai dhAtu se bhAva artha meM ana (lyuT ) pratyaya karake banatA hai| jisakA yaugika artha hai cintana karanA, yAda krnaa| sAdhakoM kI paramparA meM dhyAna zabda pAribhASika artha meM arthAt eka sunizcita vizeSa artha meM prayukta hotA hai| prastuta nibandha meM usa vizeSa artha para hI vicAra kiyA jA rahA hai| yogasUtra ke lekhaka maharSi pataJjali ne yoga ke jina ATha aMgoM kI carcA kI hai, unameM dhyAna sAtavA~ aMga hai, jisakI sAdhanA dhAraNA ke bAda kI jAtI hai| pataJjali dvArA dI gayI paribhASA ke anusAra kisI Antara yA bAhya deza meM citta kA sthira karanA dhAraNA hai| (dezabandhazcittasya dhAraNA yo. sU. 3.1) jaba citta usa sthala meM kucha kAla taka sthira hone laga jAye to usa sthiti ko dhyAna kahate haiN| (tatra pratyaikatAnatA dhyAnam / yo. sU. 3.2 ) isa prakAra dhyAna dhAraNA kI uttarapIThikA hai, bAda kI sthiti hai| dhyAna ke bAda samAdhi kI sthiti mAnI gayI hai hai| isa sthiti meM citta meM itanI ekAgratA A jAtI hai ki citta meM arthamAtra hI avabhAsita hotA hai| artha ke nAma, rUpa Adi vikalpa citta se vilIna ho jAte haiM, dUsare zabdoM meM artha svarUpa zUnya hokara avabhAsita hotA hai| samAdhi ke aneka stara hai| prathama stara meM sthUla padArtha meM citta kI 000 499 jaina-darzana meM kAla ko dravya ke rUpa meM grahaNa kiyA gayA hai| aura padArtha ke sAre pariNamana evaM prakramoM meM 'kAla eka sahakArI tattva hai| yaha sthApanA kAla ko bhautika kriyAoM tathA pariNamanoM se jor3atI hai| cetanA ke stara para kAla kA yaha jAgatika bhautika rUpa eka satya hai, to dUsarI ora, cetanA ke Urdhva stara para kAla kA parAjAgatika yA anaMta rUpa bhI eka satya hai| ciMtana kI dvandvAtmaka gati meM kAla ke ye donoM rUpa sApekSa haiM, lekina yaha bhI eka satya hai| ki binA jAgatika kAla ke hama parAjAgatika kAla kI pratIti nahIM kara skte| sRjana aura vicAra ke kSetra meM yaha satya hai| jAgatika dik-kAla ke vimba vastue~ aura padArtha hI ve AdhAra haiM jinake dvArA hama parAjAgatika pratItiyoM se sAkSAt karate haiN| ina donoM kAla rUpoM meM se jaba hama kisI eka rUpa ko adhika mahattva dene lagate haiM to asaMtulana ke zikAra hote haiM jo hameM vicAroM ke itihAsa se spaSTa hotA hai yahA~ para bhI eka samyaka dRSTi kI AvazyakatA hai| " dhyAna yoga : dRSTi aura sRSTi 5 jha-15, javAhara nagara jayapura 302 004 -svAmI ananta bhAratI pUrNa ekAgratA (nizcalatA) hotI hai, dvitIya stara meM sthUla viSaya lupta-sA ho jAtA hai, tRtIya stara meM citta kI sthiratA kA viSaya sUkSma padArtha paramANu tanmAtrA Adi hote haiN| caturtha stara meM sUkSma viSaya bhI lupta ho jAtA hai| paMcama stara meM kevala Ananda kI anubhUti hotI hai| chaThe stara meM Ananda bhI lupta-sA ho jAtA hai| sAtaveM stara meM kevala asmitA mAtra kA avabhAsana hotA hai| inheM kramazaH saMvitarka, nirvitarka, savicAra, nirvicAra, sAnandA, nirAnandA aura asmitA mAtra samAdhi kahate haiM ye sAtoM samAdhiyA~ samprajJAta samAdhi ke bheda haiN| inake bAda asamprajJAta samAdhi kI sthiti hai, jisameM jJAtA, jJAna, jJeya kisI kA bhI jJAna nahIM rhtaa| isa krama meM dhyAna citta kI ekAgratA kI bahuta prArambhika sthiti hai| sAMkhya sUtra meM mana ke nirviSaya hone ko dhyAna kahA gayA hai| (dhyAnaM nirviSayaM manaH- sAMkhya sU. 6) yaha sthiti pataMjali ke svIkRta nirvicAra samAdhi ke bAda kI sthiti hai| SaTcakra nirUpaNa (1.13), brahmanirvANa tantra (3.26) Adi granthoM meM mUlAdhAra Adi cakroM meM dhyAna karane kA nirdeza milatA hai, jisase yaha mAnA jA sakatA hai ki kuNDalinI sAdhanAparaka granthoM meM pataJjali svIkRta dhyAna kA svarUpa hI svIkAra kiyA jAtA hai, jisameM kisI sthala meM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 citta kI ekatAnatA ko dhyAna mAnA gayA hai| dattAtreya yogazAstra tathA yogatattva (84.10 sU.) Adi granthoM meM ina cakroM meM citta ke sthirIkaraNa ko paMcabhUta dhAraNA mAnA hai| inake anusAra AkAza meM arthAt zUnya meM citta kA 24 ghaMTe sthira honA dhyAna hai| isa zUnya sthAna meM sAdhaka apane iSTa devatA ko smaraNa karatA hai|' iSTadevatA kA eka svarUpa sAdhaka ke mana meM rahatA hai| vahA~ ise saguNadhyAna kahA gayA hai| isake atirikta nirguNadhyAna kI bhI vahA~ svIkRti hai, jisameM mana meM iSTadevatA kI mUrti bhI nahIM rhtii| arthAt dhyAna ke prathama rUpa meM mana meM viSaya rahatA hai, jabaki dvitIya arthAt nirguNa dhyAna meM koI viSaya nahIM rhtaa| nirguNa dhyAna puSTa hokara jaba bAraha dina yA adhika banA rahatA hai, taba use samAdhi kahate haiN| jaina paramparA meM dhyAna zabda citta kI deza vizeSa meM ekatAnatA aura citta kI nirviSayatA donoM artha meM prayukta huA hai| inake atirikta cintana artha meM bhI isa zabda kA prayoga jaina sAdhanA krama meM huA hai| itanA hI nahIM, sAdhanA kI dRSTi se jitanA suspaSTa aura kramika vivaraNa jaina paramparA meM prApta hotA hai, vaisA pAtaJjala yoga sUtra kI vyAkhyAoM, dattAtreya yogazAstra athavA amanaskayoga yogaratnAkara Adi granthoM meM sulabha nahIM hai| jaina paramparA meM sthUla rUpa se prathama tIna prakAra svIkAra kiye jAte haiM kAyika dhyAna, vAcika dhyAna aura mAnasika dhyaan| dhyAnayoga kA sAdhaka jaba zarIra ko niSkampa - sthira karane ke uddezya se sthirakAya banatA hai, taba vaha usakA kAyika dhyAna hotA hai| isI prakAra saMkalpapUrvaka vacanayoga ko sthira karanA vAcika dhyAna kahalAtA hai| saMkalpapUrvaka mana ko ekAgra karanA mAnasika dhyAna hai| sAdhaka jaba mana ko ekAgra karake vANI aura zarIra ko bhI usI eka lakSya para kendrita rakhatA hai taba kAyika, vAcika aura mAnasika-tIna dhyAna eka sAtha ho jAte haiN| vastutaH mana, vacana aura kAya tInoM kA nirodha hokara ekatra sthiratA hI dhyAna hai kyoMki dhyAna kI pUrNatA saMvarayoga meM hotI hai| saMvara Anava kA nirodha hai tathA Asrava mana, vacana kAya kI pravRti hai, ataH mana, vacana aura kAya tIna ke nirodha aura unakI sthiratA meM hI dhyAna kI pUrNatA mAnI jA sakatI hai, anyathA nhiiN| dhyAna kI isa avasthA meM sAdhaka kA citta apane Alambana meM pUrNa ekAgra ho jAtA hai| isa sthiti meM vaha cetanA ke virAT sAgara meM lIna ho jAtA hai, vANI aura kAya bhI usameM hI lIna ho jAte haiM, tInoM ekAgra hokara pUrNa sthira ho jAte haiN| isa sAdhanA se sAdhaka meM asIma zakti kA saMcaya hotA hai aura usake phalasvarUpa usameM apUrva sphUrti A jAtI hai| antardRSTi svayameva jAgRta ho jAtI hai. usakI lezyA rUpAntarita hone lagatI hai, AbhA maMDala svaccha ho jAtA hai, mUlAdhAra se AjJAcakra paryanta sabhI cetanA kendra jAgRta ho jAte haiM aura sAdhaka atIndriya jJAna kA svAmI ho jAtA hai| isa jJAnAgni se karma bhasmasAt ho jAte haiM, karmabandhanoM ke kaTa jAne se sAdhaka janma-maraNa ke bandhana se chUTa kara mokSa ko prApta kara letA hai| Ge upAdhyAya zrI puSkara muni smRti grantha dhyAna sAdhanA kA prArambha prekSA dhyAna se karanA caahie| prekSA kA artha hai dekhanA, kevala dekhanA, saMkalpa-vikalpa, rAga-dveSa, AzA - abhilASA ina sabase rahita hokara dekhanA, vitta ko vicAroM se sarvathA rahita karake dekhnaa| yadi mana meM kisI bhI prakAra kI pravRtti hogI, to dekhane kA kama bhaMga ho jAyegA, prekSA nahIM hogii| prArambha meM yadi vicAra Ate haiM, to unase bhI na baMdhanA, na unakA anumodana karanA, na pratirodha karanA, balki taTastha hokara unheM bhI dekhate rhnaa| pratirodha bhI eka prakAra kA unase jur3Ava hI hai, ataH pratirodha bhI na karanA / prekSA se saMkalpa-vikalpa Adi se rahita hokara dekhane se vicAroM kA krama TUTatA hai, nirvicAra kI sthiti AtI hai| isa prakAra nirvicAra avasthA, jise zaiva-sAdhakoM kI paramparA meM amanaska bhAva kahA jAtA hai, ko prApta karane ke lie prekSA dhyAna amogha sAthana hai| sAdhanA kI dRSTi se prekSA dhyAna ke aneka bheda kahe jA sakate haiM, tathApi suvidhA kI dRSTi se isake chaH bheda mAne jAte haiM : (1) kAyaprekSA, (2) zvAsa prekSA, (3) vicAraprekSA arthAt saMkalpavikalpoM ko dekhanA, (4) kaSAyaprekSA arthAt Avega saMvegoM ko dekhanA, (5) pudgala dravya prekSA aura (6) vartamAna kSaNa kI prekSA / kAyaprekSA ke tIna stara haiM-sthUlakAyaprekSA, taijas kAyaprekSA aura kArmaNakA prekSA / kAyaprekSA kA prArambha sthUlakAya kI prekSA se hotA hai / sthUlakAyaprekSA ke bhI aneka stara haiN| kAyaprekSA kI sAdhanA ke lie sAdhaka kisI aise Asana meM susthira ho kara baiThatA hai, jisase sAdhanA hetu dera taka baiThane meM asuvidhA yA pIr3A na ho / baiThane ke samaya merudaNDa (Spinal Cord) sIdhA rhe| zavAsana meM leTakara bhI kAyaprekSA kI jA sakatI hai| rogI athavA jinheM dera taka kisI Asana meM baiThane kA abhyAsa nahIM hai, unake lie zavAsana hI sarvottama hai| isake bAda sAdhaka A~kheM banda karake lalATa athavA paira ke aMgUThe se prArambha karake sampUrNa zarIra kA nirIkSaNa karatA hai, aMga-pratyaMga kI sthiti aura gati kA sUkSma anubhava karatA hai| isa sthUla zarIra kI prekSA ke samaya sAdhaka kA citta zarIra ke usa bhAga para hI rahatA hai, jisa bhAga kI vaha prekSA karatA hai, anya kisI prakAra ke sambaddha yA asambaddha vicAroM ko bhI vaha citta meM sthAna nahIM detA hai| vaha zarIra ke U~ce-nIce samatala sabhI bhAgoM kI unakI unnatatA aura avanatatA kA anubhava karatA hai, unakI sthiti aura gati kA anubhava karatA hai| yaha sthUlakAyaprekSA kI prathama sthiti hai| kAyaprekSA kI dUsarI sthiti meM sAdhaka zarIra ke marmasthAnoM, kendrasthAnoM aura cakroM kI prekSA karatA hai| isameM vaha zarIragata pratyeka yantra kI kAryapraNAlI, usake zaktisrotoM, usake jIvana srotoM kA nirIkSaNa karatA hai| pratyeka aMga meM sthita asaMkhya kozikAoM kI gati kA, unakI utpatti, vikAsa aura vinAza kA sAkSAtkAra karatA hai, asaMkhya snAyuoM kA jAla dekhatA hai, unameM raktasaMcAra gati aura cetanA ke pravAha ko dekhatA hai| isa krama meM use zarIra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000000000000 000000000000 00.0000000 SO9000000000 adhyAtma sAdhanA ke zAsvata svara 501 280000DHA kI anityatA, azucitA Adi kA bodha hotA hai jisake phalasvarUpa mana meM pahu~catA hai| kAlAntara meM apane sampUrNa saMskAroM kA zarIra ke prati usakA moha kSINa hone lagatA hai, apane zarIra ke sAkSAtkAra kara letA hai kyoMki saMskAra hI hamAre sukhoM-duHkhoM, prati bhI jugupsA bhAva panapane lagatA hai, jo kAlAntara meM pUrNa / vyavahAroM aura vartamAna karmoM ke niyAmaka hote haiN| ataH saMskAroM vairAgya kA hetu banatA hai| sthUlakAya kI prekSA kA abhyAsa ho jAne kA sAkSAtkAra hone para sAdhaka unakA nirasana kara letA hai, phalataH para sAdhaka sUkSmakAya, jise taijaskAya bhI kahate haiM, kI prekSA / usake rAga, dveSAdi, mana ke saMvega jar3a mUla se naSTa ho jAte haiN| karanA prArambha karatA hai| sUkSmakAya meM mana, buddhi, citta aura saMvegoM ke zAnta ho jAne para sAdhaka kI sabhI kriyAe~ niSkAma ho ahaMkAra ye cAra, antaHkaraNa, prANa, apAna, udAna, samAna, vyAna, jAtI haiN| niSkAma karma bandhana ke kAraNa nahIM bnte| ataH sAdhaka nAga, kUrma, kRkara, devadatta aura dhanaMjaya ye dasa prANa aura AtmA ke lie mokSamArga kA dvAra khula jAtA hai| Ate haiN| sAdhaka kramazaH inakI prekSA karatA hai| inake svarUpa, sthiti kaSAyaprekSA-kaSAya kA artha kAma, krodha Adi manovega haiN| ye 8290% aura kAryoM kA nirIkSaNa karatA hai| cetanA ke kendrabhUta cakrA kI (kAma, krodha Adi) sukSma rUpa meM hamAre kArmaNa zarIra arthAt prejJA karatA hai, unameM adbhuta jyoti kA sAkSAtkAra karatA hai| saMskAroM meM bhare par3e rahate haiM, aura uttejaka paristhiti milane para taijas kAyaprekSA ke bAda sAdhaka kArmaNa kAya kI prekSA karatA prakaTa hote haiN| sAmAnya jana abhivyakti hone para inheM pahacAna pAtA hai, jise kAraNa zarIra bhI kahate haiN| kArmaNakAya kI prekSA ke krama meM hai, kintu saMkalpa-vikalpoM kI prekSA meM dakSatA prApta sAdhaka avacetana vaha kriyamANa, saMcita aura prArabdha karmoM ke samUha ko, karmoM ke / mana kI gaharAI taka pahu~cakara inakA, inake kAraNoM kA aura unake saMskAroM ko dekhatA hai, jinake kAraNa use yaha mAnava zarIra milaa| kAryoM arthAt pariNAmoM kA sAkSAtkAra taTastha hokara karatA hai| hai aura sukha-duHkha ke vividha rUpa pariNAma prApta ho rahe haiM, karma / usake pariNAmasvarUpa Avega saMvega upazAnta ho jAte haiM, unake mUla aura karmaphala ke sambandha ko dekhatA hai, pahacAnatA hai| kAraNa galita ho jAte haiM aura sAdhaka saccI AdhyAtmika zAnti kI isa kAyaprekSA ke pariNAmasvarUpa sAdhaka pramAdarahita hokara satata ora nirbAdha bar3hane lagatA hai| jAgarUka ho jAtA hai, vaha janma-janmAntara ke rahasya ko pahacAna pudgala yA animeSaprekSA-animeSa prekSA haThayoga kI paramparA ke letA hai, phalata mokSa sAdhanA meM vaha dRr3hatApUrvaka pravRtta ho jAtA hai| trATaka ke bahuta nikaTa hai| kisI eka pudgala, bhitti yA phalaka para RD zvAsaprekSA-prekSA dhyAna kA dUsarA rUpa zvAsaprekSA hai| isameM / nirmita bindu, jina pratimA athavA apane ArAdhya kI pratimA ke sAdhaka nAsikA mArga se Ane jAne vAle zvAsa-prazvAsa kI gati kI samagra aMza athavA bindu vizeSa para athavA nAsAgra para animeSa prekSA karatA hai| zvAsa-prazvAsa, prANa aura mana tInoM paraspara satata arthAt palaka jhapakAye binA sthira rUpa se dekhanA pudgala prekSA yA 0 animeSa prekSA hai| sAmAnyataH mAnava mastiSka ke asaMkhya jJAnakoSoM sambaddha aura sahacArI hai| nAr3I saMsthAna bhI usake sAtha jur3A huA meM kevala kucha hI kriyAzIla rahate haiM, zeSa supta avasthA meM pdd'e| hai; ataH zvAsaprejJA meM sAdhaka inakI sthiti, gati aura usake rahate haiN| atIndriya jJAna kI kSamatA una supta kozoM meM vidyamAna prabhAva kI prekSA karatA hai| rahatI hai| kintu ina kozoM ke supta avasthA meM par3e rahane se mAnava 60002 zvAsa-prazvAsa kI gati do prakAra kI hotI hai; sahaja aura / alpajJa banA rahatA hai| animeSa prekSA se ye supta jJAnakoza kriyAzIla prytnpuurvk| prayatnapUrvaka zvAsa-prazvAsa kI gati ko prANAyAma kahate / ho jAte haiM, phalataH sAdhaka atIndriya jJAna se sampanna ho jAtA hai| haiN| prANAyAma sAdhanA aSTAMga yoga kA caturtha aMga hai| haThayoga kI ___ vartamAna kSaNa kI prekSA-vartamAna kSaNa bhUta aura bhaviSya kI vaha pradhAna kriyA hai, usakA varNana yahA~ aprAsaMgika hai|2 sahaja aura / 6sa vibhAjaka rekhA hai| yaha kSaNa talavAra kI dhAra kI bhAMti sUkSmatama hai| saprayatna donoM hI prakAra ke zvAsa-prazvAsa kI prekSA se aneka rogoM sAmAnyataH mAnava vartamAna ko bhUlakara bhUta aura bhaviSya ke madhya kI nivRtti hokara sAmAnya svAsthya kI prApti to hotI hI hai; sAdhaka jItA hai| bhUta ke kSaNoM ko smaraNa kara rAga-dveSa ke jhaMjhAvAtI thaper3oM ko suSumNA para vijaya prApta ho jAtI hai, usakI icchAnusAra dakSiNa meM svayaM ko pIr3ita karatA hai aura bhaviSya ke kSaNoM kI kalpanA meM yA vAma nAsApuTa se usakA zvAsa calane lagatA hai| kAma, krodha, nAnA saMkalpa-vikalpoM ke jAla bunatA huA usameM nirantara ulajhatA lobha, moha Adi manovegoM para sAdhaka vijaya prApta kara letA hai jAtA hai, jo uttarottara bandha kA kAraNa banatA hai| vartamAna kSaNa kI aura caMcala citta pUrNataH usake vaza meM ho jAtA hai| prekSA kI sAdhanA se sAdhaka rAga dveSa mAna matsara Adi vikAroM se vicAra prekSA yA saMkalpa-vikalpoM kI prekSA-zvAsaprekSA ke aura ananta saMkalpa-vikalpoM ke jJAna se mukta ho jAtA hai| isIlie abhyAsa se sAdhaka sUkSma draSTA bana jAtA hai| vicAra prekSA meM vaha AcArAMga sUtra meM kahA hai 'khaNaM jANAhi paMDie' arthAt jo vartamAna sthUla aura sUkSma zarIra se bhI gaharAI meM pahu~cakara cetana, avacetana kSaNa ko jAnatA hai, vahI jJAnI hai| vartamAna kSaNa kI prekSA ekAgratA aura acetana mana ko dekhane samajhane lagatA hai| vaha cetana mana meM kA utkRSTatara rUpa hai, jahA~ sUkSmatama kAlabindu para citta kI 0.00.0 uThane vAle saMkalpa-vikalpoM ko taTasthabhAva se dekhatA hai aura ekAgratA hotI hai| isa prekSA ko pataJjali svIkRta nirvicAra samAdhi dhIre-dhIre unake dhyAna se avacetana mana meM aura usake bAda acetana ke samAnAntara kahA jA sakatA hai| jisa prakAra Adhunika vijJAna PHONO 00:00:00 800 699900 10:00 3600
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 svIkAra karatA hai ki aNu kA vikhaNDana karane se atula UrjA kA sphuraNa hotA hai, usI prakAra vartamAna kSaNa kI prekSA se ananta jJAna kA bhaNDAra khula jAtA hai| pataMjali kI bhASA meM RtambharA prajJA kA sphuraNa ho jAtA hai yaha prajJA (bodha) lokottara hotI hai, pratyakSa anumAna isase banane vAle saMskAra pUrva saMskAroM ko samApta kara anta meM svayaM bhI vilIna ho jAtI hai| karmabandha kA nAza ho jAtA hai, sAdhaka ke lie mokSa kA dvAra khula jAtA hai| T lezyA dhyAna-karma saMskAroM sahita AtmapradezoM kA spandana lezyA hai Atmapradeza meM yaha spandana mohanIya karmoM ke udaya, kSayopazama upazama aura kSaya ke kAraNa hotA hai / 3 yaha spandana kaSAyoM se uparaMjita hotA hai (kaSAyodayAraMjitA yogapravRtiH) sarvArthasiddhi, 2/6/159 [11]| dhyAna dvArA ina kaSAyoM kA zodhana hotA hai| ye kaSAya karmasaMskAra rUpa haiN| karmasaMskAroM se bhAvoM kI sRSTi hotI hai| bhAva sAmAnyataH rUpa aura AkArahIna pratIta hote haiM, jabaki unameM varNa (rUpa) hotA hai| yaha rUpa itanA sUkSma hotA hai ki carma cakSuoM se prAyaH nahIM dikhAyI pdd'taa| prAcIna manISiyoM ne isa varNa kA sAkSAtkAra kiyA thaa| isI AdhAra para sAMkhyakArikA aura upaniSadoM meM sattva, raja aura tamas ina guNoM ko zubhra, lohita aura kRSNa varNa vAlA mAnA gayA hai| divya puruSoM ke zira ke pIche tejomaya prabhAmaNDala kI kalpanA bhAvoM ke rUpa ke AdhAra para kI gayI hai| Adhunika vijJAna ne bhI vizeSa phoTo kaimarA ke mAdhyama se bhAvamaNDala ke aneka varNoM ke citra bhI prApta kiye haiN| tAtparya yaha hai ki karmasaMskAroM se jIva meM jo bhAva (vicAra) ke rUpa meM spandana hotA hai, vaha aneka varNa kA huA karatA hai| prAcIna manISiyoM ne atyanta azubha bhAvoM kA varNa kAlA aura atyanta zubha bhAvoM kA varNa zubhra mAnA hai| inake madhya meM arthAt zyAma se zubhra ke bIca nIlavarNa, kApota varNa, tejomaya (lAla) padmavarNa (pIlA) ye cAra varNa aura mAne haiN| arthAt atyanta azuddhatama bhAvoM kI lezyA kRSNavarNa, azuddhatara kI nIla, azuddha kI kApota varNa, zuddha kI agnivarNa (lAla), zuddhatara kI padmavarNa (pIlI) aura zuddhatama kI lezyA zubhra (zukla) varNa kI hotI hai| ye raMga ina lezyAoM ke pudgala paramANuoM ke hote haiN| lezyAdhyAna meM ina varNoM kA hI dhyAna kiyA jAtA hai| kliSTa aura akliSTa bhAvoM kI dRSTi se bhI ina lezyAoM ko dekhA jA sakatA hai| kliSTa bhAva ke tAratamya ke AdhAra para do aura bheda hoMge-kliSTatara aura kliSTatama / isI prakAra akliSTa bhAvoM ke akliSTatara tathA akliSTatama do anya bheda hoNge| isa prakAra kliSTatama, kilaSTatara, kliSTa, akliSTa, akliSTatara aura akliSTatama kula chaH bheda hoNge| ina bhAvoM se sambaddha lezyAe~ kramazaH kRSNa, nIla, kApota, tejo, padma aura zukla lezyAe~ hoNgii| isa prakAra lezyAoM ke varNa (raMga) vividha staroM meM vidyamAna azubha athavA zubha aura kliSTa athavA akliSTa karmasaMskAroM aura unake kAraNa AtmA meM hone vAle spandanoM ke pratIka haiN| O upAdhyAya zrI puSkara muni smRti grantha lezyAdhyAna kI sAdhanA siddhaguru ke nirdeza se karanI cAhie, kyoki vaha hI bhalI prakAra nirNaya de sakatA hai ki kisa vyakti meM kisa lezyA kI pradhAnatA hai| isalie use kisa varNa kI lezyA se dhyAna prArambha karanA caahie| sAmAnyataH atyanta azubha vicAroM vAle, akAraNa binA kisI nija svArtha siddhi athavA lokahita kI saMbhAvanA ke bahAne dUsaroM ko pIr3A dene vAle vyakti ko kRSNa lezyA kA manuSya samajhanA cAhie aura use kAle raMga para dhyAna karanA caahie| svArthasiddhi ke lie dUsaroM ko adhika hAni pahu~cAne vAle vyakti ko nIla lezyA kA samajhanA cAhie aura unheM nIle raMga para dhyAna karanA caahie| svArthasiddhi ke lie kucha hicakate hue dUsaroM ko pIr3A pahu~cAkara kAryasiddhi kI kAmanA rakhane vAle kApota lezyA vAle hote haiN| unheM kApota varNa athavA hare raMga para dhyAna karanA caahie| svArtha hAni kI sambhAvanA na hone para arthAt apane svArtha kI rakSA karate hue paropakAra, sevA-sarvajana hitakArI kArya karane vAle vyakti tejolezyA vAle hote haiM, unheM lAla raMga se dhyAna sAdhanA prArambha karanI caahie| apanI svArtha hAni karake bhI lokopakAra karane vAle satpuruSa padmalezyA vAle hote haiN| aise vyaktiyoM ko pIle raMga para dhyAna karanA caahie| saba kucha luTAkara svayaM ko saMkaTa meM bhI DAlakara dUsaroM kA hita karane vAle athavA sarva samatva kI bhAvanA meM pratiSThita vyakti zukla lezyA vAle puruSa haiN| unheM zukla varNa para dhyAna karanA caahie| aise vyakti dhyAna prArambha karate hI samAdhi meM pahu~ca jAte haiN| kucha to samAdhi bhAva meM sadA rahate hI haiN| kRSNavarNa se lekara padma (pIta) varNa taka sabhI varNoM meM zyAmitA avazya rahatI hai| kRSNa meM sarvAdhika, nIla meM kucha kama kApota meM usase kama, lAla meM alpa aura pIle meM alpatara, zuklavarNa zyAmitA se rahita hotA hai| lezyA ke varNa ko pahacAnakara kRSNa, nIla athavA kisI varNa para dhyAna prArambha karane vAlA vyakti kramazaH apane karmasaMskAroM meM zyAmitA (kAluSya) ko kSaya karane kA saMkalpa letA hai, usake lie prayatna karatA hai aura uttarottara saMskAra zuddhi karatA huA kRSNa ko nIla meM, nIla ko kApota meM, kApota ko lAla meM, lAla ko padma (pIle) meM tathA padma ko zukla meM parivartana karatA hai kyoMki yaha parivartana karmasaMskAroM meM hotA hai, isalie bahuta manda hotA hai, dera lagatI hai| yadi ratnatraya arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI sAdhanA sAtha-sAtha calatI hai, to eka janma meM hI anyathA ekAdhika janma meM sAdhaka zukla dhyAna kA adhikArI ho jAtA hai| lezyAdhyAna-sAdhanA ke prasaMga meM jaina AcAryoM kI mAnyatA hai ki atyanta sAmAnya sAdhaka kRSNa lezyA meM dhyAna sAdhanA karate hue zyAmitA kI nivRtti karake jaba nIla lezyA kI sthiti meM pahu~catA hai, to usakA svAdhiSThAna cakra saMyamita (jAgRta) ho jAtA hai, use zArIrika aura mAnasika svAsthya kA lAbha hotA hai, bhUkha para niyaMtraNa ho jAtA hai, krUratA, hiMsAtmaka pravRtti vilIna ho jAtI hai| kApota dhyAna taka pahu~cate-pahu~cate, usake snAyu pIr3A kI anubhUti Prejel GROS neren 29 000
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ e nDa DaDaDaDa .5000000000000000400 RA200 00200.00 600002009 503 | adhyAtma sAdhanA ke zAsvata svara se rahita ho jAte hai, usameM dUrazruti dUradRSTi kI zakti A jAtI hai, ratnatraya kI sAdhanA hai-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra bahirmukhI pravRttiyA~ zAnta ho jAtI hai, vaha antarmukhI ho jAtA hai| kI sAdhanA hai| dhyAna yogI ananta dharmAtmaka ananta paryAyAtmaka pApavRttiyA~ vilIna ho jAtI haiM, satyaniSThA prAmANika prAtibhajJAna / jAgatika padArthoM ko eka-eka karake pratyeka paryAya ko, pratyeka dharma aura vinaya usake svabhAva meM basa jAte haiN| kApota lezyA para dhyAna ko dhyeya banAkara usakA dhyAna karatA hai, samagra rUpa se ananta se kAma, krodha, lobha, moha zAnta ho jAte haiM, zarIra roga Adi se paryAyAtmaka vizva ko jAnane kA prayatna karatA hai| yaha usakI mokSa rahita pUrNa zuddha aura nirmala ho jAtA hai| tejolezyA meM dhyAna se | sAdhanA kA prathama sopAna hotA hai| cetanA saMsthAna pUrNa sakriya ho jAtA hai, antazcetanA ke vividha dharmadhyAna ke adhikArI bhI saba nahIM bana paate| AjJAruci, AyAma khula jAte haiN| padma lezyA meM dhyAna se mastiSka ke sabhI / nisargaruci, sUtraruci aura avagAr3haruci ye cAra guNa kisI sAdhaka AyAma khula jAte haiM, darzana kendra aura Ananda kendra jAgRta ho jAte ko dharmadhyAna kA adhikArI banAte haiN| inake binA koI sAdhaka haiM aura jaba sAdhaka zukla lezyA meM dhyAna kI sthiti meM pahu~catA hai, / dharmadhyAna meM saphala honA kauna kahe, pravRtta bhI nahIM ho paataa| yadi to usakI cetanA ke bAhya mana ke sAtha avacetana aura acetana mana kisI puNya pratApa se pravRtti ho bhI gayI to sthiratA nahIM bana paatii| se bhI kaSAya miTa jAte haiM, usameM aisI apUrva zakti A jAtI hai yadi kisI sAdhaka meM uparyukta cAroM ruciyA~ vidyamAna haiM to nizcaya ki usake sAnnidhya meM saba prANiyoM ke vaira-virodha miTa jAte haiM, hI kucha kAla kI sAdhanA se hI usakA citta pUrNa pavitra ho jAyegA usake nAma ke smaraNa mAtra se sahasroM vyakti zAnti kI anubhUti aura usakI antarmukhI pravRttiyoM kA vikAsa hone lgegaa| karate haiN| AjJAcakra ke anuprANita ho jAne se avadhi jJAna aura / manaHparyaya jJAna hI nahIM, kevala jJAna kI bhI use prApti ho jAtI hai| dharmadhyAna ke bheda-jaina AgamoM meM dharmadhyAna ke cAra bheda batAye dhyAna sAdhanA kA yaha sarvottama phala sAdhaka ko prApta ho jAtA hai| | gaye haiM-AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura sNsthaanvicy| gaya dArzanika dRSTi se dhyAna ke prakAra-svarUpa kI dRSTi se jaina AjJAvicaya-AjJAvicaya kA artha hai tttvshrddhaan| ahiMsA AgamoM meM dhyAna ke cAra prakAra mAne gaye haiM-(1) ArtadhyAna, sarvajJa bhagavAn ke AdezoM para zraddhApUrvaka vicAra karanA, cintana manana karanA, sAkSAtkAra karanA aura unheM jIvana meM AtmasAt (2) raudradhyAna, (3) dharmadhyAna aura (4) shukldhyaan| inameM prathama do karanA, vyavahAra meM utAranA-AjJAvicaya meM sammilita hai| ko aprazasta tathA dharmadhyAna aura zukladhyAna ko prazasta dhyAna mAnA gayA hai| apAyavicaya-apAyavicaya meM rAga-dveSa, krodha, kaSAya, mithyAtva, pramAda, avirati Adi doSoM kA nivAraNa karane ke lie upAyoM kA iSTa viyoga, aniSTa saMyoga, pratikUla vedanA athavA pIr3A kA cintana aura unake dvArA doSoM kA nivAraNa kiyA jAtA hai| cintana evaM kAmopabhogoM kI lAlasA ArtadhyAna ke cAra prakAra haiN| vipAkavicaya-vipAkavicaya dharmadhyAna meM zubha aura azubha hiMsAnubandhI, mRSAnubandhI, steyAnubandhI aura viSaya saMrakSaNA kAryaphaloM kA anubhava karate hue unake kAraNabhUta karmoM, bhAvanAoM nubandhI dhyAna raudradhyAna ke bheda haiN| taka kA anusandhAna karake sAdhaka unase mukta hone ke lie kramazaH ___ dharmadhyAna-sAdhAraNa rUpa se dharmadhyAna kA artha liyA jAtA hai; guNasthAnoM meM ArohaNa karate hue, AtmA se karma sambandha ke viccheda Arta aura raudra dhyAna se bhinna aura dharma se nirdezita sAdhaka ke ke lie cintana karate hue tadanukUla sAdhanA karatA hai| sabhI kriyA-kalApa aura vicaarnnaaeN| kintu dharmadhyAna kI sImAe~ saMsthAnavicaya-caturtha dharmadhyAna saMsthAnavicaya kI sAdhanA meM itanI saMkucita nahIM haiN| dhArmika anucintana, tattva vicAraNA aura dhyAnayogI loka ke svarUpa, chaH dravyoM ke guNa-paryAya, saMsAra, dravyoM tattva cintana ke sAtha dharmadhyAna meM tattva sAkSAtkAra bhI sammilita ke utpAda-dhrauvya-vyaya, loka kI zAzvatatA aura azAzvatatA, dravya hai| isa sAkSAtkAra ke anurUpa vyavahAra arthAt samyakcAritra kA bhI kI pariNAmInityatA, jIva kI deva, manuSya, nAraka aura tiryaJca samAveza abhISTa hai| vastutaH jJAna (vidyA) kI paripakvatA vyavahAra gati Adi kA cintana karake Atmazuddhi karatA hai| meM hI hotI hai| tabhI to maharSi pataJjali ne kahA hai-"caturbhiH dharmadhyAna kI isa sAdhanA meM vAcanA, pRcchanA, parivartanA aura prakArairvidyopayuktA bhvti| AgamakAlena svAdhyAyakAlena pravacanakAlena dharmakathA ye cAra Alambana hote haiN| ekatvAnuprekSA, anityAnuprekSA, vyavahArakAlena iti|" azaraNAnuprekSA aura saMsArAnuprekSA dharmadhyAna kI cAra anuprekSAeM haiM, arthAt vidyA kI upayuktatA athavA pUrNatA cAroM sopAnoM ko / jinake mAdhyama se dhyAnayogI tattva sAkSAtkAra taka pahu~catA hai| lAMghane para hI ho pAtI hai ve sopAna haiM-Agama (zravaNa yA adhyayana) dhyAna ke Alambana kI dRSTi se dhyAna ke cAra bheda ho sakate svAdhyAya (cintana-manana) pravacana (Agraha rahita paricarcA) aura haiM-piNDastha dhyAna, padastha dhyAna, rUpastha dhyAna aura rUpAtIta dhyaan| vyavahAra arthAt jIvana meM aacaarnn| jaina paramparA bhI samyakcAritra inake atirikta dhyeya kI dRSTi se, yoga kI dRSTi se bhI dhyAna ke ke binA samyagdarzana aura samyagjJAna ko sArthaka nahIM maantii| yadi aneka bheda hote haiN| vistArabhaya se hama yahAM unakI carcA athavA eka vAkya meM hama kahanA cAheM, to kaha sakate haiM ki dharmadhyAna unakA paricaya nahIM de rahe haiN| ODOBOU OOR FEEDStandbahelipinaso:00:0-3desh DOD.00000000000 JUGAUSaroKOKH600 PESAPovieRampaldaseanip.o:00:0.0.065 306600000000000DOODDODOL 96.00000
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 00:00:00HOURS50000000000063 upAdhyAya zrI puSkara muni smRti-grantha / phala-jaisA ki pahale kahA jA cukA hai ki dharmadhyAna mokSamArga arthAt doSa kA darzana karatA hai, phalataH Asrava se pUrNataH virakta ho kA prathama sopAna hai| dharmadhyAna kI sAdhanA se lezyAoM kI zuddhi, jAtA hai| 23 vairAgya kI prApti aura zukladhyAna kI yogyatA prApta hotI hai aura zukladhyAna ke cAra prakAra mAne jAte haiM-pRthaktva vitarka zukladhyAna ke mAdhyama se sAdhaka mokSa ko prApta kara letA hai| savicAra, ekatvavitarka nirvicAra, sUkSmakriyA apratipAtI aura zukla dhyAna-lezyAdhyAna ke prasaMga meM zukla lezyA dhyAna kI vyuparata kriyaanivRtti| carcA huI hai| zukladhyAna aura zukla lezyAdhyAna bhinna hote hue bhI prathama pRthaktva pRthaktva vitarka savicAra meM vaha vizvaprapaJca ke sthiti kI dRSTi se donoM samAna haiN| zukla lezyA dhyAna meM zubhatama, pratyeka padArtha ke pratyeka avayava meM bheda kA, pRthaktA kA darzana akliSTatama karmasaMskAroM kA dhyAna kiyA jAtA hai, jabaki karatA hai| isa avasthA meM citta meM vicalana (caMcalatA) na rahate hue zukladhyAna meM sAdhaka viSayahInatA kI ora kramazaH unmukha hotA hai, bhI vaha bhinna-bhinna vastuoM, paryAyoM meM saMkramita hotA rahatA hai| jo mana kI zubhatama sthiti hai| / dvitIya arthAt ekatva vitarka nirvicAra sAdhaka jAgatika padArthoM zukladhyAna kA adhikArI sarvasAmAnya sAdhaka nahIM hotaa| citta ke ananta sUkSmatama avayavoM (paramANu Adi) meM anyatama kA meM jaba taka kaSAya kA leza bhI hai, taba taka zukladhyAna saMbhava nahIM sUkSmatama kA cintana karatA hai| zukla dhyAna ke ina donoM prakAroM ko hai| nirantara sAdhanA se jaba cittagata kaSAya kSINa ho jAte haiM, maharSi pataali svIkRta sUkSmaviSayaka savicAra aura nirvicAra USED sAdhaka sAdhanA ke mAdhyama se Aroha krama se bArahaveM guNasthAna samprajJAta samAdhi ke sAmAnAntara kahA jA sakatA hai| ye donoM dhyAna D (kSINakaSAya) meM pahu~ca jAtA hai, taba vaha zukladhyAna kA adhikArI prakAra bArahaveM guNasthAna meM sthita yogI ke dvArA hI sampanna hote haiN| hotA hai| usa avasthA meM usameM avyatha, asammoha, viveka aura vyutsarga liGga vyakta hote haiN| vaha sabhI prakAra ke parISahoM ko sUkSmakriyA apratipAtI nAmaka tRtIya zukladhyAna meM yogI kAya nirvikAra bhAva se sahana karatA hai (avyth)| kisI prakAra ke / yoga ko kramazaH sUkSma karatA hai| yaha sthiti terahaveM guNasthAna AkarSaNa usakI zraddhA ko vicalita nahIM kara paate| (asmmoh)| / (sayogakevalI) meM ArohaNa karane para AtI hai| yahA~ pahu~cA huA usakA tattva viSayaka viveka itanA sUkSma hotA hai ki jIva-ajIva sAdhaka phira kabhI pIche nahIM mudd'taa| vaha isa dhyAna meM kAya yoga ko Adi ke sambandha meM usake citta meM bhrama aura sandeha kA leza bhI kSINa kara letA hai, zvAsocchvAsa kI sUkSmakriyA mAtra zeSa raha jAtI nahIM rahatA (vivek)| usameM kisI prakAra kI Asakti yA kAmanA hai| isa sthiti meM vaha caudahaveM guNasthAna (ayogakevalI) meM ArUr3ha nahIM rhtii| bhogecchA, yaza kI icchA usake pAsa bhI nahIM phaTakatI hokara zukladhyAna ke antima caraNa samucchinna kriyAnivRtti meM (vyutsrg)| usake lie sabhI prakAra ke AkarSaNa tRNavat hote haiN| pahu~catA hai| usakI samasta kriyAoM kA nirodha ho jAtA hai| sthUla -0000 vaha vItarAga hotA hai| kSamA, mArdava (namratA), Arjava (niSkapaTatA) sUkSma kAyika, vAcika, mAnasika sabhI vyApAra ucchinna ho jAte haiN| 2 6 aura lobha Adi kaSAyoM se mukti usake Alambana hote haiN| isa avasthA meM AtmA pUrNa rUpa se niSkampa niSkalaGka bana jAtI hai| use mokSa prApta ho jAtA hai| isa prakAra zukladhyAna mokSaprApti kA zukladhyAna kI cAra anuprekSAe~ haiM arthAt zukladhyAna karane antima sopAna hai| vAlA yogI nimnalikhita cAra viSayoM kA cintana manana karatA haianantavarttitAnupekSA, vipariNAmAnuprekSA, azubhAnupekSA aura isa prakAra hama dekhate haiM ki dhyAna kI paribhASA vividha apaayaanuprekssaa| anantavartitAnuprekSA kA tAtparya hai kAla kI dRSTi se. paramparAoM se bhinna-bhinna rUpa se kI gayI hai| kapila kI dhyAna kI bhavaparamparA (saMsAra) anantatA kA cintn| vipariNAmAnuprekSA kA } paribhASA mataMjali kI samAdhi kI paribhASA ke samAnAntara hai| jaina artha hai samasta vastuoM kI pariNamanazIlatA kA cintn| kyoMki vaha / paramparA meM bhI samAdhi zabda kA prayoga na karake cittalaya kI anubhava karane lagatA hai ki koI bhI padArtha na ekAntataH zubha hai, na avasthA taka ko dhyAna hI kahA hai; kintu itanA sunizcita hai ki ashubh| ataH unake prati usakI heya-upAdeya buddhi samApta ho jAtI / jaina paramparA meM dhyAna ke vividha pakSoM athavA usase sambandhita hai| vizva ke samasta padArthoM ke prati vaha udAsIna arthAt viSayoM kA jitanA sUkSma vivecana huA hai, utanA anyatra nahIM Asaktirahita ho jAtA hai| azubhAnuprekSA ke phalasvarUpa vaha saMsAra | huA hai| ke azubha rUpa kA sAkSAtkAra kara letA hai, phalataH nirvedabhAva meM / svAmI kezavAnanda yoga saMsthAna uttarottara prabala ho jAtA hai| apAyAnuprekSA meM vaha samasta zubha aura / B-2/139-140 sekTara 6, rohiNI 7, azabha mAne jAne vAle viSayoM (padArthoM) aura vyavahAroM meM apAya / dillI-24 1. samabhyasettathA dhyAnaM ghaTikAH SaSTimeva c| 2. prANAyAma sAdhanA ke lie hamArA rAjayoga sAdhanA aura siddhAnta nAmaka / vAyaM nirudhya cAkAze devtaamissttdaamiti|| -yogatattva 104 grantha dekhiye| saguNadhyAnamevaM syAdaNimAdi gunnprdm| 3. mohodayakhaovasamovasamakhaga jIva phaMdaNaM bhaavo| dinadvAdazakenaiva samAdhiM smvaapnuyaat|| -yogatattva 105-106 -gommaTasAra jIvakANDa 536/931 3888 490AUDA SAMACS 00:098PCOLAY.GOATIONOROSe00050-300 Pa i saster HDAV:06A69 0.00 -80 20-900 88.860900906DODSDEO ARR000206:00208506 HDPOS